O‘zbekiston respublikasi

a’zolaridir. Yevropa Kengashining oliy organi — Tashqi ishlar

vazirlari Qo‘mitasi va Parlament Assambleyasidir. Yevropa Kengashining

vazifasi demokratiya va qonuniylikni, shuningdek, inson huquqlarini rivojlantirishga

va himoya qilishga ko‘maklashishdan iboratdir. YEK oliy organlari

a’zo davlatlarning o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarni amalda bajarishlarini

nazorat qiladi. Bu boradagi xulosalarini tegishli hukumatlarga ma’lum

qiladi. Demokratiya, qonuniylik, inson huquqlari va erkinliklari sohasida

qo‘pol buzilishlarga yo‘l qo‘ygan davlatlarni YEK a’zoligidan chiqarishgacha

Yevropa Kengashi

165

choralar ko‘radi. YEKning qarorgohi Fransiyaning Strasburg shahrida

joylashgan. Bu kengashga hozir 50 ga yaqin davlat a’zo. Bu kengash iqtisodiy

va harbiy-siyosiy masalalar bilan shug‘ullanmaydi.

XX asr ikkinchi yarmidan keyingi G‘arb taraqqiyoti

o‘z boshidan kechirgan yana bir xususiyat —

bu konservativlik to‘lqini va uni yengib o‘tish

jarayoni edi. Xo‘sh, konservativlik to‘lqini nima va u qanday vujudga kelgan?

Konservativlik to‘lqini — bu farog‘at davlatini tugatish tarafdorlarining

hokimiyat tepasiga kelishi edi. 1974—1975-yillarda, shuningdek, 1980—

1982-yillarda industrial davlatlarda iqtisodiy inqirozlar ro‘y berdi. Natijada

ishlab chiqarish va xalqaro savdo hajmi kamaydi. Ishsizlik ommaviy tus

oldi. Inflatsiya kuchaydi. An’anaviy, eski tartiblar tarafdorlari (konservatorlar)

bunda farog‘at davlatini ayblay boshladilar. Inflatsiya — ijtimoiy

sohalarga davlat xarajatlarining haddan tashqari ko‘payishi oqibati ekanligini

isbotlashga urindilar. Shu tariqa farog‘at davlatini tugatish harakati vujudga

keldi. U tarixga «konservativlik to‘lqini» nomi bilan kirgan. 80-yillarda

G‘arbning ko‘pgina davlatlarida konservatorlar hokimiyat tepasiga keldilar

ham. Ular davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirdilar. Erkin tadbirkorlikning

keng rivojlanishi uchun zarur sharoitlar yaratish choralarini

ko‘rdilar. Inflatsiyani pasaytirish uchun qat’iy moliyaviy siyosat yurita

boshladilar. Xususan, ijtimoiy xarajatlarni kamaytirdilar. Iqtisodiyotdagi

davlat sektori xususiylashtirildi.

Biroq «konservativlik to‘lqini» farog‘at davlatini tugata olgani yo‘q. U

faqat ijtimoiy himoya uchun sarflanadigan davlat xarajatlarini davlatning

iqtisodiy imkoniyati darajasiga moslashtirdi, xolos. Ayni paytda hayot farog‘at

davlati ham barcha ijtimoiy muammolarni amalda hal eta olmasligini isbotladi.

Masalan, ishsizlik muammosi jamiyatning doimiy yo‘ldoshi bo‘lib keldi va

hozir ham shundayligicha qolmoqda.

XX asrning 70—90-yillarida rivojlangan G‘arb

mamlakatlarida ishchi kuchining ishlab chiqarish

sohasidan xizmat ko‘rsatish sohasiga o‘tishi jarayoni

davom etdi. Bu — industrial jamiyatning o‘ziga

xos xususiyatlaridan yana biri edi.

Masalan, AQSH, Kanada va Buyuk Britaniyada bu ko‘rsatkich 90-yillar

o‘rtalariga kelganda 70—72 foizni tashkil etdi. 2—3 foiz ishchi kuchi qishloq

xo‘jaligida band bo‘ldi, xolos.

Xizmat ko‘rsatish sohasida ishlovchilar sonining ko‘payishiga ilmiy-texnika

inqilobi natijasida yaratilgan o‘ta zamonaviy texnika va texnologiyalarning

ishlab chiqarishga joriy etilishi sabab bo‘ldi. 1973-yilda dastlabki shaxsiy

kompyuter ham yaratildi. 1977-yildan boshlab u keng ko‘lamda ishlab

chiqarila boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi to‘la kompyuterlashtirila

boshlandi. Kompyuterlashtirish, o‘z navbatida, ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni

— robotlarni, ishlab chiqarishning moslashuvchan tizimi va

avtomatik loyihalashtirishni qo‘llash imkonini berdi.

Axborot jamiyatining

vujudga kelishi

Konservativlik

to‘lqini

166

Sanoatda, xizmat ko‘rsatish sohasida o‘sha yuqori malakali kadrlar ishlay

boshladi. Endi ular moddiy iste’mol buyumlari bilan bir qatorda axborot

ham yaratdilar. Shaxsiy kompyuterlar, xalqaro telealoqalar va internet axborot

ayirboshlashni, ularni tezda ishlab chiqarishga joriy etish muammosini

muvaffaqiyatli hal etdi.

Keyingi 50 yil ichida G‘arb davlatlari aholisi

ijtimoiy tarkibida tub o‘zgarishlar yuz berdi.

Bu hodisa G‘arbda jamiyat taraqqiyotining

o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Chunonchi,

qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchilarning

soni keskin kamaydi. Bugungi kunda bu soha bilan 2—7 foiz aholi

shug‘ullanmoqda, xolos.

Yollanma mehnat bilan shug‘ullanuvchilar soni ishga yaroqli aholining

90 foizini tashkil etadi. Ularning uchdan ikki qismi xizmat ko‘rsatish sohasida

mehnat qiladi. Yollanma ishchi kuchi yuqori malakaga ega. Bu hol ularga

yuqori ish haqi olish imkonini berdi. Binobarin, ularning moddiy ta’minoti

keskin yaxshilandi. Bugungi kunda G‘arb davlatlari aholisining uchdan ikki

qismini o‘rta tabaqa vakillari tashkil etadi. Aholining o‘ndan bir qismigina

boy-badavlat qatlamga mansubdir. Aholining 20 foizigacha bo‘lgan qismi

kambag‘al hisoblanadi. Ular davlatning hamda xayriya jamg‘armalarining

yordamini oladilar.

Keyingi 50 yil ichida G‘arbda kommunizm mafkurasi

to‘la mag‘lubiyatga uchradi. Fashizm g‘oyalari

to‘la barham topmagan bo‘lsa-da, u endilikda

ijtimoiy tayanchga ega emas. Bugungi kunda G‘arb

jamiyatida konservatizm, liberalizm, sotsializm va

millatchilik kabi g‘oyaviy yo‘nalishlar mavjud. Siyosiy partiyalar ularning

birini o‘z mafkuralariga asos qilib olganlar. Urushdan keyingi yillarda G‘arbiy

Yevropaning qator davlatlarida konservativ partiyalarning tiklanishi dinning

kuchli ta’siri natijasi bo‘ldi.

Urush, uning dahshatli oqibatlari aholi o‘rtasida dinning ta’sirini

kuchaytirdi. Masalan, Italiyada Xristian-demokratik partiyasining, GFR da

Xristian-demokratik ittifoqi va Xristian-sotsialistik ittifoq partiyalarining

vujudga kelishi ana shu omil bilan izohlanadi.

Ayni paytda Fransiya, Belgiya, Avstriya va Gollandiyada ham diniy

partiyalar jamiyat siyosiy hayotida sezilarli kuchga aylangan edi. AQSH va

Buyuk Britaniyada kuchli ikki partiyaviy tizim saqlanib qolaverdi. Sotsialistik

va sotsial-demokratik partiyalarning ham ta’siri o‘sib bordi. XX asr 90-

yillari oxiriga kelib Yevropa Hamjamiyatiga a’zo 15 davlatning 13 tasida

hukumatni shu partiyalar vakillari boshqarishdi.

Urushdan keyingi yillarda G‘arbning deyarli barcha yetakchi davlatlarida

(AQSHdan tashqari) yangi konstitutsiyalar qabul qilindi. Ular zamon

talabiga mos demokratik ruhdagi konstitutsiyalar edi. Chunonchi, Fransiya,

GFR, Italiya va boshqa davlatlar konstitutsiyalarida urushning xalqaro mojarolarini

hal etish vositasi ekanligini qoralovchi moddalar o‘z ifodasini

Partiyaviy-siyosiy

tizimdagi va davlat

qurilishidagi

o‘zgarishlar

G‘arb davlatlari

aholisi ijtimoiy

tarkibidagi

o‘zgarishlar

167

topdi. Yaponiya Konstitutsiyasiga esa Yaponiya urushga milliy siyosat vositasi

sifatida qarashdan voz kechadi, degan modda kiritildi.

Bugungi kunda ijtimoiy taraqqiyotning quyidagi

ikki asosiy modeli mavjud:

1. Liberal-demokratik taraqqiyot modeli.

2. Totalitar taraqqiyot modeli. Bu ikki model

o‘rtasidagi qarama-qarshilik hozirgi kunda ham davom etmoqda. Agar XX

asrning 20—40-yillarida totalitar taraqqiyot modelining mavqei kuchli bo‘lgan

bo‘lsa, 1950—2001-yillar oralig‘ida liberal-demokratik taraqqiyot modeli keng

quloch yozdi.

Bugungi kunda dunyo davlatlarining 75 tasida liberal-demokratik tartiblar

to‘la qaror topgan. Bu kam, albatta. Biroq shuni unutmaslik lozimki,

demokratik jamiyat osonlik bilan qaror topmaydi. Hozirgi G‘arbda taraqqiyotning

liberal-demokratik modeli to‘la qaror topdi. Dunyo tobora liberaldemokratik

model izidan bormoqda.

Xulosa qilib shuni aytish lozimki, bu davrda bozor iqtisodi qonunlariga

rioya qilgan davlatlarda farovon hayot vujudga keldi. Bu mamlakatlar iqtisodi

gullab-yashnadi. Kam rivojlangan davlatlar xomashyo bazasi sifatida saqlab

qolindi. Rivojlangan davlatlar siyosatida bozor uchun kurash kuchaydi.

Nayrangbozlik, ustomonlik, aldov, qalloblik, ba’zan esa zo‘rlik va kuch

ishlatildi. Yevropa iqtisodiy aloqalarda yangi bosqichga ko‘tarildi. Axborot

jamiyati vujudga keldi. Aholining ijtimoiy tarkibida o‘zgarishlar yuz berdi.

Dunyo siyosiy taraqqiyotida liberal-demokratik model g‘alaba qildi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Sharq va G‘arb tushunchalariga izoh bering.

2. Farog‘at davlati nima va u qanday qurildi? O‘ylab ko‘ring: Nega SSSR

va boshqa sotsialistik davlatlar farog‘at davlatlariga aylanmagan?

3. Urushdan keyingi yillarda G‘arb davlatlari iqtisodiyotining gurkirab

rivojlanishiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatdi?

4. Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati qay tariqa vujudga keldi?

5 . Maastrixt shartnomasining Yevropa uchun tarixiy ahamiyati nimadan iborat?

6. Yevropa Komissiyasining vazifalarini qayd eting.

7. Yevropa Kengashi haqida nimalarni bilib oldingiz?

8. «Konservativlik to‘lqini» nima edi?

9. Axborot jamiyatining qanday jamiyat ekanligini izohlab bering.

10.Urushdan keyingi 50 yil davomida G‘arb davlatlari aholisi tarkibida

qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

11.Ijtimoiy taraqqiyotning ikki modelini taqqoslang. Nega taraqqiyotning

liberal-demokratik modeli istiqbolli ekanligini asoslab bering.

JADVALNI TO‘LDIRING. DUNYO TARAQQIYOTI UCHUN XIZMAT

QILGAN XALQARO TASHKILOTLARGA TAVSIF BERING

Tashkilotlar nomi Ularning vazifasi

?

Dunyo siyosiy

taraqqiyotining

o‘ziga xos xususiyati

168

2-bob. G‘ARB MAMLAKATLARI

18-§. Amerika Qo‘shma Shtatlari

Urush AQSHni iqtisodiy va harbiy jihatdan

dunyoning eng qudratli davlatiga aylantirdi.

Bunga, birinchidan, urushning AQSH hududiga

daxl qilmaganligi uchun erishildi. Urush

harakatlarida to‘rt yilda 300 ming kishi halok bo‘ldi. Natijada AQSH

urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning to‘g‘ridan to‘g‘ri zarari 1,2

mlrd dollarni tashkil etdi. Bu ikkinchi jahon urushida ko‘rilgan barcha

zararning atigi 0,4 foizini tashkil etdi.

Ikkinchidan, fashistik davlatlar blokiga qarshi urushayotgan davlatlarga

ko‘plab miqdorda qurol-yarog‘ va boshqa sanoat hamda qishloq xo‘jalik

mahsulotlari sotish hisobiga erishildi. Chunonchi, 1941—1945-yillarda AQSH

o‘z ittifoqchilariga 46 mlrd (shu jumladan, Buyuk Britaniyaga 30 mlrd,

SSSRga esa 9 mlrd) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi.

Uchinchidan, chet davlatlar AQSHdan 41 mlrd dollar miqdorida qarz

bo‘lib qoldi.

Dunyo oltin zaxirasining 65 foizi AQSH xazinalarida to‘plandi. Dollar

xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda hukmron valutaga aylandi. Harbiy

buyurtmalar AQSH sanoatining gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Sanoatning

yillik o‘rtacha o‘sish sur’ati 15 foizni tashkil etdi.

1947-yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga

to‘g‘ri keldi. Xalqaro savdoda yetakchi o‘rinni egalladi. Flotining quvvati

ham 5 baravar ortdi. AQSH dunyoning birinchi dengiz davlatiga aylandi.

AQSH ichki siyosatini belgilashda liberalizm va

konservatizm mafkuralarining roli katta ahamiyatga

ega. Demokratlar partiyasi ichki siyosatda liberalizm

mafkurasiga, Respublikachilar partiyasi esa

konservatizm mafkurasiga amal qiladilar.

Liberalizm mafkurasining mohiyatini mavjud jamiyatni isloh etish tashkil

etadi. Bu islohotlar quyidagi mazmunga ega bo‘lishi ko‘zda tutilgan:

— mamlakat miqyosida yagona umumdavlat ijtimoiy ta’minot tizimini

yaratish; monopoliyalar iqtisodiy faoliyati va narx-navoning shakllanishi

ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish; bevosita demokratiyani yanada

kengaytirish; davlat boshqaruvi va siyosiy partiyalar boshqaruvi tizimida

turli millat, irq va jins vakillarining ishtiroki ular soniga nisbatan proporsional

bo‘lishiga erishish;

— soliq siyosati yordamida milliy daromadni qayta taqsimlash. Bunda

milliy daromaddan tekin tibbiy xizmat, aholining kam ta’minlangan qatlamiga

moddiy yordam ko‘rsatishga, kam ta’minlangan oilalarga, bolalarga nafaqa

Ikkinchi jahon

urushining AQSH

uchun oqibatlari

AQSH ichki siyosatida

liberalizm va

konservatizmning

o‘rni

169

to‘lash, maktablarda tekin nonushta va tushlik hamda tekin umumiy o‘rta

ta’lim berilishiga erishish.

AQSHda bu maqsadlar ro‘yobga chiqarildi ham. Biroq shuni ham

ta’kidlash zarurki, liberalizm mafkurasi ijtimoiy ta’minot hajmi aholi

tadbirkorlik faoliyati pasayishiga olib kelishini nazarda tutmaydi.

Keyingi yillarda yangi liberalizm (neoliberalizm) oqimi ham paydo bo‘ldi.

Bu oqim tarafdorlari ijtimoiy xarajatlar kambag‘allarni ovqatlantirish yoki

ishsizlarga nafaqa to‘lashga emas, ularni kasbiy qayta tayyorlashga sarflanishi

kerak, deb hisoblaydi. Shu orqali ular kichik tadbirkorlikni rag‘batlantiradilar.

AQSH ichki siyosatini belgilashda konservatizm mafkurasi ham katta

ta’sirga ega. Konservatizm xususiy tadbirkorlikka maksimal darajada erkinlik

berilishini yoqlaydi. Kambag‘allar uchun soliq yo‘li bilan xususiy

tadbirkorlardan qo‘shimcha mablag‘ olinishini qoralaydi.

Konservatizm mafkurachilari va yo‘lboshchilari: «davlat kambag‘allar

uchun miskinlar uyi emas, har bir kishi mehnat qilishi, o‘zini o‘zi ta’minlashi

zarur», «Hech kim jamiyatdan xayr-ehson kutmasligi lozim», — deb

hisoblaydilar.

Ayni paytda konservatorlar ijtimoiy ta’minot unga chindan ham

muhtojlargagina berilishining tarafdorlaridir.

Urushdan keyingi dastlabki yillarda ichki siyosatda

rekonversiya, ya’ni mamlakat hayotini harbiy izdan

tinch izga solish muammosi birinchi o‘ringa chiqdi.

Nega shunday bo‘ldi? Urush yillarida AQSH qurolli kuchlarida 12 mln

kishi xizmat qildi. 1947-yilga kelib ularning sonini 1—1,5 mln kishiga

tushirish haqida qaror qabul qilindi.

Binobarin, 10,5—11 mln harbiyni ish bilan, uy-joy bilan ta’minlash

zarur edi. Davlat bu muammoni hal etishga qaratilgan qator muhim qonunlar

qabul qildi. Rekonversiyaning yana bir muammosi — bu urush yillarida

davlat qurgan zavodlar taqdiri masalasi edi. Davlat ularni qurishga 17 mlrd

dollar sarflagan. Urushdan keyin davlat o‘z mulkini yarim bahosiga bo‘lsa

ham korporatsiyalarga sotdi.

Ichki siyosatda mayda va o‘rta korxonalar ko‘payishiga alohida e’tibor

berildi. Urushdan keyingi dastlabki yillarda mamlakatda 9 mln ta shaxsiy

firmalar faoliyat ko‘rsatdi. Prezident G. Trumen (1945—1952) 1948-yilda

ijtimoiy himoya sohasida quyidagi tadbirlarni ilgari surdi:

— ish o‘rinlarining to‘la bandligini ta’minlash;

— adolatli mehnat munosabatlarini joriy etish;

— davlat uy-joylari qurish va xaroba kulbalarni yo‘q qilish.

Bu yo‘l «adolatli yo‘l» deb nom oldi. G. Trumen davrida qonun asosida

minimal ish haqi, sug‘urta nafaqalari to‘lovlari miqdori oshirildi.

Pensiya bilan ta’minlanmagan 10 mln fuqaroga pensiya tayinlandi. Kam

ta’minlangan oilalar uchun 800 ming turarjoy qurildi. Kreditga tovar sotish

joriy etildi. Bu tadbirlar aholining xarid quvvatini oshirdi. Bular, o‘z

AQSHning ichki

siyosati

170

navbatida, sanoatning iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmog‘ining yanada

gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Mamlakatda dunyoda yo‘q yangi tovar —

televizor ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Har bir oilaga telefonga ega bo‘lish

imkoni yaratildi.

Adolatli mehnat munosabatlarining joriy etilishi juda katta to‘siqlarga

uchradi. Kasaba uyushmalarining qudrati AQSH Kongressida ko‘pchilik

o‘ringa ega bo‘lgan Respublikachilarning g‘ashini keltirardi. Bu holatga

barham berish uchun ular «Taft — Xartli qonuni» deb atalgan qonun loyihasini

tayyorladilar.

Qonun tashkiliy va birdamlik stachkalarining o‘tkazilishini taqiqladi.

Alohida murakkab mehnat mojarolarini majburiy ravishda arbitrajda hal

etish belgilab qo‘yildi. Davlat xizmatchilarining ish tashlash o‘tkazishlari

taqiqlandi. To‘g‘ri, prezident Trumen bu qonunni tasdiqlamagan. Biroq

AQSH Kongressi prezident vetosini bekor qila olgan va Taft — Xartli qonuni

kuchga kirgan.

1952-yilgi prezident saylovlarida mashhur harbiy qo‘mondon, general

D. Eyzenxauer (Respublikachilar partiyasining nomzodi) g‘alaba qozondi.

Uning ichki siyosatida o‘zgacha fikrlovchilarni ta’qib etish kompaniyasi

boshlandi. Bu kompaniyani senator J. Makkarti boshqardi. Uning

rahbarligida AQSH Senati «Amerikaga qarshi faoliyatni tekshirish

komissiyasi»ni tuzdi. Komissiya AQSHning ichki va tashqi siyosati haqida

rasmiy nuqtayi nazardan o‘zgacha fikr bildirganlarni qo‘poruvchilikda

aybladi.

Komissiya AQSH Konstitutsiyasi ruhiga zid ravishda aybdor deb topilgan

kishilarni qamoq jazosiga hukm etardi, jarima solar yoki ishdan haydash

haqida qaror chiqarar edi. To‘g‘ri, AQSH Senati 1954-yilda Makkarti xattiharakatini

qoralagan.

50-yillarda negr xalqining o‘z haq-huquqi uchun kurashi kuchaydi. Bu

kurashning rahbari ruhoniy Martin Lyuter King edi. U kurashning kuch

ishlatmaslik yo‘lini tanlagan. 1956-yilda AQSH Oliy sudi avtobuslarda oq

tanli va qora tanlilar uchun alohida joy ajratishni, maktablarda esa oq tanli

va qora tanlilarni ajratib o‘qitishni qonunga zid deb topdi.

1960-yilgi prezidentlik saylovida demokrat J. Kennedi (1961—1963)

g‘alaba qozondi. U qisqa muddatli prezidentligi davrida katta ishlarni amalga

oshirishga ulgurdi. Chunonchi, J. Kennedi kosmosda AQSHning yetakchi

davlat bo‘lishini ta’minlash maqsadida «Apollon» deb ataluvchi dasturni

ilgari surdi. Dasturning maqsadi Amerika raketasini Oyga qo‘ndirishga

erishish (bu maqsadga 1969-yilda erishilgan). Iqtisodiy taraqqiyotni rag‘-

batlantirish uchun ichki bozorni kengaytirishga sarflanadigan xarajatlarni

ko‘paytirish, minimal ish haqini oshirish, ishsizlik bo‘yicha to‘lanadigan

nafaqani to‘lash muddatini uzaytirish, uy-joy qurilishi ko‘lamini kengaytirish

kabi tadbirlar rejalashtirildi. Bu tadbirlarni amalga oshirish katta mablag‘

sarflashni talab etardi. Hukumat bu xarajatlarni soliqlarni oshirish hisobiga

171

qoplamoqchi edi. Bu hol hukumatning

yirik korporatsiyalar bilan munosabati

buzilishiga olib keldi.

Bu esa, o‘z navbatida, demokratlar

partiyasida bo‘linishni keltirib

chiqardi. J. Kennedi islohoti atrofida

kuchli siyosiy kurash boshlandi.

Oxir-oqibatda J. Kennedi 1963-

yilning 22-noyabrida Dallas shahrida

otib o‘ldirildi. Prezident

kimlarning buyurtmasi bilan o‘ldirilganligi

haligacha noma’lumligicha

qolmoqda. Undan so‘ng prezidentlik

lavozimini vitse-prezident

L. Jonson egalladi.

U «buyuk jamiyat» qurish dasturini

ilgari surdi va o‘z oldiga

kambag‘allikni hamda irqiy adolatsizlikni

tugatish vazifasini qo‘ydi.

«Kambag‘allikka qarshi kurash» dasturini

amalga oshirish maqsadida

kam daromadli oilalarga yordam berish to‘g‘risida qonun qabul qilindi.

Arzon turarjoylar qurish dasturi amalga oshirildi. Qariyalar uchun tibbiy

sug‘urta joriy etildi. Kam daromadli oilalarga esa tibbiy xizmat uchun

imtiyozlar belgilandi. 1964—1968-yillar davomida ijtimoiy sohalar uchun

10 mln dollar sarflandi. To‘g‘ri, mamlakatda kambag‘allikni tugatib

bo‘lmadi. Biroq kambag‘allar sonini 36,4 mln kishidan 25,4 mln kishiga

kamaytirishga erishildi. Irqiy kamsitishni tugatishga qaratilgan qator muhim

qonunlar qabul qilindi. Negr xalqining kurashi oqibatida irqiy kamsitishning

barcha shakllari qonun bilan taqiqlandi.

Vetnam urushi AQSH ichki siyosatiga ham katta talafot yetkazdi. 1968-

yilga kelib 30 ming AQSH harbiylari halok bo‘ldi. 180 ming harbiy esa

yarador bo‘ldi. Ijtimoiy sohaga xarajatlar ajratish keskin kamaydi. Fuqarolar

huquqlariga qarshi hujum boshlandi. Urushga qarshi xarajat kuchaydi. Irqiy

kamsitishga qarshi kurash ommaviy tus oldi. Shunday sharoitda reaksiya

terror yo‘liga o‘tdi. 1968-yilning aprel oyida Martin Lyuter King o‘ldirildi.

Iyun oyida esa J. Kennedining ukasi, AQSH prezidentligiga nomzod

R. Kennedi o‘ldirildi. Shu tariqa mamlakatda keskin siyosiy vaziyat vujudga

keldi. Shunday sharoitda, 1968-yilgi prezidentlik saylovida respublikachilar

partiyasi nomzodi R. Nikson (1969—1974) g‘alaba qozondi.

R. Nikson hokimiyat tepasiga kelgan davrda AQSHni og‘ir iqtisodiy va

siyosiy inqiroz qamrab olgan edi. 1971-yilga kelib ishsizlar soni 5 mln dan

ortdi. Bu ishga yaroqli aholining 6 foizini tashkil etardi. Og‘ir iqtisodiy

Jоn Кennedi.

172

inqirozdan chiqish uchun qator keskin choralar ko‘rildi. Chunonchi, ish

haqi va narxlar muzlatildi. Davlat xarajatlari kamaytirildi. Dollarni oltinga

almashtirish vaqtincha to‘xtatildi. Mamlakatga olib kelinadigan tovarlar

uchun 10 foizlik boj to‘lovlari joriy etildi. R. Nikson prezidentligi davrida

aholini ijtimoiy himoya qilish masalasiga ham ko‘proq e’tibor berildi. Ijtimoiy

to‘lovlar 45 foizga oshirildi. Uni oluvchilar soni esa 30 mln kishini tashkil

etdi. Kambag‘allarga ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini talon orqali tekin

berish joriy etildi. Agar 1969-yilda bunday imkoniyatdan 3 mln fuqaro

foydalangan bo‘lsa, 1974-yilda ularning soni 13 mln kishiga yetdi. 1974-

yilda 1 soatga to‘lanadigan minimal ish haqi 1,6 dollardan 2,2 dollarga

oshirildi.

1972-yilgi prezidentlik saylovida yana R. Nikson g‘alaba qozondi. Biroq

uning prezidentligi uzoqqa cho‘zilmadi. Bunga «Uotergeyt ishi» deb nom

olgan janjal sabab bo‘ldi. «Uotergeyt» mehmonxonasida demokratlar

partiyasining qarorgohi joylashgan edi. 1972-yilning 17-iyunida shu

qarorgohga eshituvchi apparat o‘rnatgan shaxslar ushlangan. Tergov

natijasida uni Respublikachilar partiyasi uyushtirganligi ma’lum bo‘ladi.

Hatto unda R. Niksonning shaxsan ishtiroki borligi ham aniqlanadi. Bu

hodisa AQSH Konstitutsiyasining qo‘pol sur’atda buzilishi edi. 1974-yilning

9-avgustida R. Nikson iste’foga chiqdi va shu yo‘l bilan impichmentdan

qutulib qoldi. 1976-yilgi saylovda g‘alaba qilgan Prezident Karter davrida

ichki siyosatda harbiy xarajatni keskin oshirish izidan borildi. Chunonchi,

1980-yilda harbiy xarajat 130 mlrd dollarni tashkil etdi. Bundan tashqari,

inflatsiyani kamaytirish maqsadida ish haqi muzlatildi, ijtimoiy to‘lovlar

kamaytirildi. Mamlakatda fermerlar harakati qayta tiklandi. Ular qishloq

xo‘jalik mahsulotlari narxi davlat tomonidan ushlab turilishini talab eta

boshladilar.

Dunyo siyosatida AQSH birin-ketin muvaffaqiyatsizlikka uchray boshladi.

Bu esa hokimiyat tepasiga AQSH qudratini bor ko‘lami bilan namoyish

etuvchi shaxsning kelishini zaruratga aylantirib qo‘ydi. 1980-yilda o‘tkazilgan

prezidentlik saylovida g‘olib chiqqan respublikachilar nomzodi R. Reygan