O‘zbekiston respublikasi

oyida yana Oltin ibodatxonani egalladi. Oqibatda minglab kishilar halok

bo‘ldi. Bu esa 1989-yilda R. Gandini bosh vazirlik lavozimidan ketishga

majbur etdi. 1989-yil noyabrdagi saylovda Milliy front rahbari Rajendra

250

Pratap Singx Bosh vazir qilib saylandi.

1991-yilgi parlament saylov oldi uchrashuvlarining

birida R. Gandi ham

o‘ldirildi (1991-yil 21-may kuni). Diniy,

etnik to‘qnashuvlar keyingi yillarda ham

davom etdi.

1992-yilning dekabr oyida hinduiy

fanatiklar (mutaassiblar) XVI asrda

qurilgan musulmonlar masjidini buzib

tashladilar. Bu esa Bombey va Kalkutta

shaharlarida hinduiylar va musulmonlar

o‘rtasida qirg‘in keltirib chiqardi. Oqibatda

300 kishi halok bo‘ldi va 1200 dan

ortiq kishi yaralandi. Kashmirda asosan

musulmonlar yashaydi. Markaziy hokimiyat

bu shtatda ham to‘g‘ridan to‘g‘ri

boshqaruv joriy etishga uringan edi. Bu

esa separatchilik harakatini kuchaytirdi,

Hindiston va Pokiston munosabatlarini

keskinlashtirdi.

Bu kabi o‘ta murakkab muammolarni bartaraf etish yo‘lida jiddiy harakatlar

qilindi. Ayni paytda Hindiston, bu muammolarga qaramay, ildam taraqqiy

qilib bordi.

1991-yil mayida bo‘lib o‘tgan saylovlarda HMK g‘alaba qozonib,

Narasimxa Rao boshliq hukumat tuzildi va mamlakatni 8 yil boshqardi.

Iqtisodiyotda milliylashtirishdan chiqarish davom ettirilib, zarar ko‘rib ishlayotgan

fabrika va zavodlar yopildi. Investitsiya ko‘paytirildi, mehnat intizomi

yaxshilandi, moddiy manfaatdorlik kuchaydi. Natijada inflatsiya pasaydi,

sanoatga katta miqdorda sarmoya qo‘yildi, qishloq xo‘jaligida mayda dehqonlarning

ulushi ko‘paydi. 1994—1995-yillarda sanoatning yillik o‘sishi 10

foizga, yalpi milliy mahsulotning yillik o‘sishi 5 foizga chiqdi. Bu Hindiston

uchun katta ahamiyatga ega edi.

Hindiston Milliy Kongressi rahbariyatida korrupsiya, poraxo‘rlik va boshqa

jinoyat holatlari yuz berdi. 1996-yilda 30 dan ortiq yuqori tabaqa rahbarlari

sudlanib, jazo oldilar.

Bu davrga kelib jangovar induizm millatchiligi kuchaydi. Bu qaysi

partiyaning ideologiyasi ekanligini yuqorida ko‘rdik. 72 foiz aholisi hindoriylardan

iborat bo‘lgan aholining shovinistik qatlamlari kayfiyatini o‘zida

mujassamlashtirgan BJP 1998-yil fevraldan parlament saylovlarida g‘alaba

qildi va uning yetakchisi Atal Bexari Vajpai 19-martda Bosh vazir qilib

saylandi. Navbatdagi saylovlarda ham Vajpai o‘z o‘rnida qoldi.

Lekin 2004-yil mayda hokimiyatda o‘zgarish bo‘lib, Bosh vazirlik lavozimini

Manmoxan Singx egalladi.

Indira Gandi.

251

Hindiston tashqi siyosatida muhim muammolardan

biri Pokiston bilan munosabatlardir. 1947-

yildan beri Kashmir masalasida ikki mamlakat janjal qilib keladi. Deyarli

har 10 yilda qurolli to‘qnashuvlar bo‘lib turadi. Hindiston tashqi siyosatida

tinch-totuv yashashning o‘zi tashabbuskor bo‘lgan besh tamoyiliga (pancha

chila — 1955-yilgi Bandung konferensiyasida Osiyo xalqlari o‘rtasida xalqaro

munosabatlarga asos qilib olingan) amal qiladi. (qarang: Xitoy mavzusi).

J. Neru SEATO va SENTO bloklarining tuzilishini qoraladi. U bir qancha

mahalliy janjallarni tinchitishda o‘z hissasini qo‘shdi.

Sovet davlati Hindistonga 60 dan ortiq sanoat korxonalarini qurishda

yordam berdi. Harbiy texnika bilan ta’minladi.

Qo‘shilmaslik harakatining rahbarlaridan biri va «olti mamlakat guruhi»

a’zosi bo‘lmish Hindiston qurollanish poygasini to‘xtatishga, qurolsizlanishga,

yadro urushi xavfini yo‘q qilishga, kosmosni harbiylashtirishga yo‘l

qo‘ymaslikka, yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‘rnatishga qaratilgan muhim

takliflar bilan bir necha bor xalqaro maydonga chiqdi.

Hindiston Hind okeanini tinchlik zonasiga aylantirish yo‘lidagi kurashga

salmoqli hissa qo‘shdi. AQSHning Diyego-Garsiya harbiy oroliga bazasini

joylashtirishiga qarshi chiqdi. Yangi mustamlakachilikka, irqiy kamsitish va

aparteidga qarshi faol kurashib keldi. Hindiston Janubiy Osiyo mahalliy

hamkorligi uyushmasi (SAARK) faoliyatida ishtirok etmoqda. Shri Lanka va

Janubiy Osiyodagi ahvolni yaxshilashga muhim hissa qo‘shmoqda.

O‘zbekiston bilan Hindiston o‘rtasidagi aloqalar

mustaqillikdan oldin ham ancha rivojlangan edi.

O‘zbekiston mustaqilligidan keyin bu aloqalar

yangi bosqichga ko‘tarildi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi

munosabatlarning rivojlanishida O‘zbekiston Prezidenti Islom

Karimovning mustaqillik arafasidagi Hindistonga tashrifi katta ahamiyatga ega

bo‘ldi. Sho‘rolar zamonidagi mavjud tamoyillarni buzib, Hindiston bilan

mustaqil hamkorlikni kengaytirishga birinchi bo‘lib kirishdi.

Natijada Hindiston bilan O‘zbekiston o‘rtasida birinchi marta teng huquqli

mamlakatlar kabi iqtisodiy, savdo, ilmiy-texnikaviy, madaniyat, sog‘liqni

saqlash, fan, texnika, turizm, sport va ommaviy axborot sohasida hamkorlik

qilish to‘g‘risida bitimlar tuzildi.

Hindiston yordami bilan Toshkent, Buxoro va Samarqandda zamonaviy

mehmonxonalar qurildi. Respublikamizga uskunalar va boshqa xil

tovarlar xarid qilish uchun 1993-yilda Hindiston 10 mln dollar mablag‘

ajratdi.

1993-yil may oyida Hindiston Bosh vaziri Narasimxa Rao O‘zbekistonga

rasmiy tashrif buyurdi. Oziq-ovqat, yengil sanoat, zargarlik buyumlari ishlab

chiqarish, havo yo‘llarini ochish, yangi zamonaviy mehmonxonalar qurish

bilan shug‘ullanuvchi hind — o‘zbek qo‘shma korxonalarini ochish haqida

10 ta bitim tuzildi. Undan tashqari hind firmalari respublikamizdagi sheriklari

Hindiston —

O‘zbekiston

munosabatlari

Tashqi siyosat

252

bilan jami 100 mln dollarlik mahsulot yetkazib berish bo‘yicha 15 ta savdo

shartnomasiga imzo chekishdi.

O‘zbekistonda dori-darmon ishlab chiqarishda hindlar katta yordam

ko‘rsatmoqda. Buning uchun Surxondaryoda maxsus qo‘shma korxona

tashkil etildi. O‘zbekiston FAning yigirmadan ortiq ilmiy-tadqiqot instituti

Hindistondagi sheriklari bilan hamkorlik qilmoqda.

«O‘zbeksanoat» davlat assotsiatsiyasi Hindistonning «Xabar grup» firmasi

bilan yiliga 4000 tonna ip-kalava ishlab chiqaradigan korxona qurdi.

Hindistonning «Modi», «Rotan», «Shri eksport» va boshqa firmalari O‘zbekistonda

katta obro‘ qozondi.

2005-yil aprel oyida Islom Karimov rasmiy tashrif bilan Hindistonda

bo‘ldi. 2004-yilda Hindiston bilan O‘zbekiston o‘rtasida tovar ayirboshlash

150 mln dollarga yetdi. 1993-yildan beri 800 ga yaqin o‘zbek mutaxassislari

axborot texnologiyalari, bank ishi, kichik biznes yo‘nalishlari bo‘yicha Hindistonda

ta’lim olishdi. Ikki mamlakat o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy

aloqalarni rivojlantirish uchun 45 ta shartnoma imzolangan.

Shunday qilib, Hindiston — hozirgi kunda metall quyish, to‘qimachilik,

mashinasozlik, tog‘-kon ishlari, neftni qayta ishlash, elektronika, kimyo

sanoati tez rivojlanayotgan mamlakat. U 2004-yilda 12,5 mlrd dollarlik

axborot texnologiyalarini xorijga eksport qildi.

Yalpi ichki mahsulotning 30 foizi qishloq xo‘jaligiga to‘g‘ri keladi. Hindiston

g‘alla bilan o‘zini o‘zi to‘la ta’minlaydi. Sholi yetishtirishda dunyoda

ikkinchi o‘rinda turadi. Turli texnik ekinlarini katta miqdorda yetishtiradi.

Lekin mamlakat janubida millionlab odamlar qashshoqlikda yashaydi. Eng

muhim muammo — inflatsiyaning kuchayishi va tashqi qarzning o‘sishidir.

Pokiston Islom Respublikasi

Pokiston davlati 1947-yilning 14-avgustida tashkil

etildi. Bu hodisa, avvalgi mavzuda ta’kidlanganidek,

Hindistonning ikkiga bo‘lib yuborilishi natijasi

edi. Bu bo‘linish diniy belgi asosida amalga oshirilganligi uchun Pokiston

hududi amalda ikki — g‘arbiy va sharqiy qismdan iborat bo‘lib qoldi. Bu

qismlarni 1600 km lik masofa ajratib turar edi. Pokiston 1947-yildan 1958-

yilgacha inglizlarning Hindistonni boshqarish haqidagi 1935-yildagi Qonuni,

1947-yildagi Mustaqillik deklaratsiyasi bo‘yicha parlament tizimi asosida

boshqarib kelindi. Lekin Oliy qonun chiqaruvchi organga saylov o‘tkazilmas

edi.

Pokiston davlati dastlabki kunlardanoq katta muammolarga duch keldi.

Ma’lumki, Hindistonning ikkiga bo‘linishi qattiq diniy qirg‘inlarni keltirib

chiqargan edi. Buning oqibatida faqat Hindiston hududidan dastlabki yillarda

7 mln kishi Pokistonga qochib o‘tdi. Ularni yashash joyi va ish bilan

Pokiston davlatining

tashkil topishi

253

ta’minlash muammosi buningsiz ham ahvoli og‘ir bo‘lgan yosh davlatning

ahvolini yanada qiyinlashtirib yubordi.

Ikki davlat o‘rtasidagi hududiy kelishmovchiliklar

katta qurbonlarga sabab bo‘lgan urushlarni keltirib

chiqargan.

Asosiy hududiy muammo Kashmir viloyati muammosi edi. Kashmir

aholisining asosiy qismi musulmonlardan iborat. Pokiston ana shu omilga

urg‘u beradi. Hindiston esa Kashmirni asrlar osha hind maxaraji boshqarib

kelganligiga urg‘u beradi.

Maxaraj 1947-yilning iyul oyida Hindiston tarkibida qolish istagini e’lon

qildi. Bu qaror ommaviy to‘qnashuvlarni keltirib chiqardi. Kashmir muammosi

BMT Xavfsizlik Kengashida muhokama qilindi. Kengash urush harakatlarini

to‘xtatish, har ikki davlat qo‘shinlarini Kashmirdan olib chiqib ketish va

BMT nazorati ostida Kashmirda referendum o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul

qilgan.

Biroq Hindiston BMT Xavfsizlik Kengashi qarorini bajarmadi. 1954-

yilning may oyida Kashmirni Hindistonga qo‘shib oldi. Kashmir muammosi

hamon ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning keskinligicha saqlanib qolishiga

sabab bo‘lib kelmoqda.

Ayni paytda bu keskinlik har ikki davlatni ittifoqchilar izlashga majbur

etgan. Hindiston qo‘shilmaslik harakati a’zosi bo‘lsa-da, sobiq SSSR bilan,

Pokiston esa AQSH bilan yaqinlashish siyosatini yuritganlar. Har ikki tomon

ham kuchli armiya tuzishga urindilar. Pokiston 1954-yilda SEATO, 1955-

yilda esa Bag‘dod pakti (keyinchalik SENTO) ga a’zo bo‘lib kirdi.

Britaniya mustamlakachiligining og‘ir oqibatlari, katta harbiy xarajat

Pokistonning iqtisodiy jihatdan sekin rivojlanishiga, agrar davlatligicha

qolishiga sabab bo‘lgan. Bu esa muhim ijtimoiy sohalarni (sog‘liqni saqlash,

ta’lim, ijtimoiy ta’minot va boshqalarni) zarur mablag‘ bilan ta’minlashga

imkon bermagan.

Aholi turmush sharoitining og‘irligi, boshqa millatlar

huquqlarining kamsitilishi mamlakatdagi

ichki ahvolni yanada murakkablashtirdi. Pokiston

hukumati mamlakatning butun hududida urdu tilini davlat tiliga

aylantirishga urindi. Sharqiy Pokiston (hozirgi Bangladesh)da asosan

bengallar yashar edi. Biroq ular davlat xizmatchilarining atigi 10 foizini

tashkil etardilar.

Sharqiy Pokiston iqtisodiga butun davlat budjetining uchdan bir qismi,

ta’limga esa o‘n oltidan bir qismi sarflanar edi. Bu hududdan qilingan eksport

natijasida davlat xazinasiga tushgan valuta asosan G‘arbiy Pokiston ehtiyojlari

uchun sarflanardi. Bu hol, tabiiyki, Sharqiy Pokistonda milliy harakatni

vujudga keltirgan. Bu harakatni Xalq Ligasi partiyasi boshqargan.

Mamlakatdagi bu ichki ahvolni adolatli hal etish o‘rniga hukmron

Musulmon Ligasi partiyasi repressiya, zo‘ravonlik siyosati bilan javob qaytardi.

Harbiy diktatura

o‘rnatilishi

Kashmir muammosi

254

1954-yilda Sharqiy Pokistonda qonuniy yo‘l bilan hokimiyat tepasiga kelgan

Birlashgan front hukumati ag‘darib tashlandi. Ayni paytda Pokiston

parlamenti tarqatib yuborildi. Butun mamlakat hududida favqulodda holat

joriy etildi. 1956-yil 23-martda yangi konstitutsiya qabul qilindi. Unga

ko‘ra, Pokiston Islom Respublikasi deb e’lon qilindi. Konstitutsiyada

mamlakat prezidenti musulmon kishi bo‘lishi kerak, deb belgilab qo‘yildi.

1958-yilga kelib davlatning iqtisodiy ahvoli yanada yomonlashdi. Aholi

turmush darajasi pasaydi. Natijada aholining o‘z haq-huquqi uchun kurashi

kuchaydi.

Ayni paytda turli siyosiy guruhlar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash

kuchaydi. Mamlakatda korrupsiya avj oldi. Bu hol hukumat beqarorligini

keltirib chiqardi. Mamlakatni chuqur iqtisodiy va siyosiy tanglik

qamrab oldi. Shunday sharoitda Pokiston armiyasi qo‘mondonligi

hokimiyatni qo‘lga olishga qaror qildi. Ular 1958-yil 27-oktabrda davlat

to‘ntarishini amalga oshirdilar. Butun hokimiyat armiya bosh qo‘mondoni

general (1959-yildan — feldmarshal) M. Ayubxon qo‘liga o‘tdi.

Mamlakatda harbiy holat o‘rnatildi. 1960-yil fevralda saylovlar o‘tkazilib,

Ayubxon g‘alaba qildi.

M. Ayubxon hukumati siyosiy partiyalar faoliyatini

taqiqlab qo‘ydi. Ommaviy axborot vositalariga

nisbatan qattiq senzura o‘rnatdi. Ayni paytda

mamlakat iqtisodiy ahvolini yaxshilashga qaratilgan qator islohotlar

boshlandi. Chunonchi, 1959-yilda agrar islohot o‘tkazildi. Unga ko‘ra,

katta yer egaligi 500 akr (200 gektar) hajmida cheklab qo‘yildi.

Ortiqcha yerlar sotib olindi va ular kam yerlilarga sotildi. Bundan tashqari,

hukumat qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirishga qaratilgan

qator tadbirlarni amalga oshirdi. Sanoat, savdo, soliqqa tortish sohasida

o‘tkazilgan qator tadbirlar ishlab chiqarishning o‘sishi uchun qulay sharoit

yaratdi.

Bu omillar Pokistonning iqtisodiy taraqqiyotini tezlashtirdi. Biroq islohotlarning

cheklanganligi va izchil bo‘lmaganligi Pokistonning iqtisodiy

mustaqilligini ta’minlashga imkon bermadi. Chetdan millionlab tonna oziqovqat

mahsulotlari keltirishga majbur bo‘lindi.

Mamlakatda harbiy holat uzoq davom etishi mumkin emas edi. Buni

tushunib yetgan M. Ayubxon 1962-yil 8-iyunda harbiy holatni bekor qildi.

Mamlakatning yangi konstitutsiyasi 1962-yilda qabul qilindi. Siyosiy partiyalar

faoliyatiga ruxsat etildi. Musulmon Ligasi partiyasi yetakchi partiya bo‘lib

qoldi. Uni M. Ayubxonning o‘zi boshqardi. 1965-yilda M. Ayubxon yangi

muddatga Prezident etib saylandi.

Mamlakatning tashqi siyosatida bir yoqlamalikdan (ya’ni, g‘arb davlatlari

bilan yaqinlashishdan) qaytish yuz bera boshladi. Osiyo va Afrika davlatlari

bilan munosabatlarda ijobiy tomonga o‘zgarish yuz berdi. Pokiston Isroilning

arab davlatlariga qarshi agressiyasini qoraladi. SEATO va SENTO harbiy-

Pokiston

60—70-yillarda

255

siyosiy ittifoqlaridagi ishtirokini cheklab qo‘ydi. Ayni paytda Hindiston bilan

munosabatlarda o‘zgarish yuz bermadi. Bu davlatlar o‘rtasida 1965-yilning

o‘zida ikki marta qurolli to‘qnashuv yuz berdi. SSSR bu ikki davlat

munosabatlarini normallashtirish uchun barcha diplomatik choralarni ko‘rdi.

1966-yilning yanvar oyida Toshkent shahrida Hindiston bosh vaziri

L. B. Shastri va M. Ayubxon o‘rtasida ikki davlat munosabatlarini normallashtirish

haqida kelishuvga erishildi.

Biroq Pokistonda ichki vaziyat beqarorligicha qolaverdi. Buning asosiy

sababi — mamlakatning iqtisodiy qoloqligi oqibatida aholi turmushi past

darajada qolayotganligi edi. Mamlakatni ish tashlash, namoyish to‘lqini

qamrab oldi. Ayni paytda Sharqiy Pokistonda milliy harakat kuchaydi.

Repressiya vaziyatni yanada keskinlashtirdi, xolos. Mamlakatda vujudga

kelgan chuqur siyosiy tanglik 1969-yilning 25-martida M. Ayubxonni

iste’fo berishga majbur etdi. Hokimiyat armiya bosh qo‘mondoni general

Yahyoxon qo‘liga o‘tdi. U mamlakatda harbiy holat joriy etdi. Biroq bu

siyosiy vaziyatni barqarorlashtirishga yordam bermadi. 1970-yil dekabrda

Pokiston tarixida birinchi marta umumxalq saylovlari o‘tkazildi. Mamlakatni

demokratik asosda qayta qurish dasturi bilan chiqqan partiyalar —

Sharqiy Pokistonda M. Rahmon boshliq «Avomi liga», G‘arbiy Pokistonda

Z. A. Bxutto boshliq Xalq partiyasi g‘alaba qildi. Lekin hokimiyatga

birdaniga kelolmadi. Hukumat repressiya boshladi. Bunga javoban, 1971-

yilda Sharqiy Pokistonda milliy-ozodlik kurashi boshlandi. 26-mart kuni

Sharqiy Pokiston hududida Bangladesh Xalq Respublikasi tuzilganligi e’lon

qilindi.

Bu harakatni Hindiston qo‘llab-quvvatladi. Oqibatda Pokiston —

Hindiston urushi yuz berdi. Bu urushda Pokistonning g‘arbiy frontdagi

armiyasi yengildi, Bangladeshdagi armiyasi esa taslim bo‘ldi. Mag‘lubiyat

Yahyoxon harbiy diktaturasining qulashiga olib keldi. Shu tariqa fuqarolik

hukumati tuzilishiga yo‘l ochildi. 1971-yil 20-dekabrda Pokiston Xalq

partiyasi hokimiyatga keldi. Uning rahbari Zulfiqor Ali Bxutto bosh

vazir lavozimini egalladi. Yangi hukumat harbiy holatni bekor qildi.

Sanoatning yetakchi tarmoqlarini, bank va sug‘urta kompaniyalarini

milliylashtirdi.

Mamlakatda agrar islohot o‘tkazildi. Unga ko‘ra, katta yer egaligi hajmi

150 akr (60 ga) bilan cheklab qo‘yildi. Ortiqcha yerlar kam yerli va yersiz

dehqonlarga tekinga bo‘lib berildi. Bu islohot 1977-yilda yana davom ettirildi.

Endi yer egaligi hajmi 100 akr (40 gektar) bilan cheklab qo‘yildi.

Soliq o‘ziga to‘q dehqonlardan va katta yer egalaridan olinadigan

bo‘ldi. Mamlakat tarixida birinchi marta pensiya ta’minoti joriy etildi.

1973-yilda yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Unga ko‘ra, Pokiston

parlament respublikasi deb e’lon qilindi. Z. Bxutto hukumati xalqaro

miqyosda real vaziyatni hisobga olgan holda siyosat yurita boshladi.

Chunonchi, 1972-yilda Pokiston SEATO dan chiqdi. 1974-yilda Bang256

ladesh Respublikasini tan oldi. 1976-yilda esa Hindiston bilan diplomatik

aloqasini tikladi.

Biroq fuqaro hukumati ko‘p yashamadi. 1977-yilning 5-iyunida Pokiston

tarixida ikkinchi marta harbiy to‘ntarish amalga oshirildi. Bunga mamlakatda

yuz bergan chuqur iqtisodiy va siyosiy inqiroz yo‘l ochgan edi. Chunonchi,

1973-yilda Yaqin Sharqdagi urush munosabati bilan yuz bergan energetika

inqirozi Pokiston iqtisodiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Mamlakatda keng iste’mol tovarlarining narxi ko‘tarilib ketdi. Ishsizlar

soni kundan-kunga oshib bordi. Bu hol boshlangan islohotlarni oxiriga

yetkazishga imkon bermadi. Buning ustiga diniy mutaassiblar 1974-yilda

yirik jamoaviy to‘qnashuvni keltirib chiqardilar. Natijada 1975-yilning fevralida

Z. Bxutto hukumati asosiy muxolifatchi partiya — Milliy Xalq partiyasi

faoliyatini taqiqlab qo‘yishga majbur bo‘ldi. Og‘ir siyosiy sharoitda bo‘lsa

ham 1977-yilda parlament saylovi o‘tkazildi. Unda Z. Bxutto partiyasi g‘alaba

qozonganligi e’lon qilindi. Biroq muxolifatchi partiyalar ittifoqi — Pokiston

Milliy Alyansi buni tan olmadi va hukumatga qarshi keng kampaniyani avj

oldirdi. Shunday sharoitda, yuqorida ta’kidlanganidek, harbiylar navbatdagi

davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar.

1977-yil 5-iyulda hokimiyat general Ziyoulhaq qo‘liga o‘tdi. Mamlakatda

harbiy holat joriy etildi. Z. Bxutto hibsga olindi va Jahon jamoatchiligining

e’tiroziga qaramay, 1979-yilda qatl etildi. 1973-yilgi Konstitutsiyaning

amal qilishini to‘xtatib qo‘ydi, parlamentni tarqatib yubordi.

1979-yildan barcha siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlandi. Ziyoulhaq jamiyat

hayotini to‘la islomlashtirish siyosatini yuritdi. 1979-yilda Pokiston SENTO

blokidan chiqdi. Qo‘shilmaslik harakatining qatnashchisi bo‘ldi. 1981—1987-

yillarda AQSHdan 3,2 mlrd miqdorida harbiy-iqtisodiy yordam oldi.

Harbiylarning navbatdagi hokimiyatdan ketishiga Ziyoulhaqning 1988-yil

17-avgust kuni samolyot halokati oqibatida halok bo‘lishi sabab bo‘ldi. G‘ulom

Is’hoqxon Prezident bo‘lib qoldi.

Shu yilning 16-noyabr kuni parlament saylovi o‘tkazildi. Unda Z. Bxuttoning

qizi — Benazir Bxutto boshqargan Pokiston Xalq partiyasi g‘alaba

qozondi va u Bosh vazir lavozimini egalladi.

B. Bxutto ba’zi xatolarga yo‘l qo‘ydi. Uni korrupsiyada ayblab, 1990-

yilda hokimiyatdan chetlatishdi. Uning o‘rniga Navoz Sharif bosh vazirlikka

tayinlandi. Lekin ahvol tinchimadi. Prezident Legari yangi saylov o‘tkazishga

majbur bo‘ldi.

1993-yilgi parlament saylovida ham B. Bxutto partiyasi g‘alaba qozondi.

Biroq ichki siyosiy vaziyat nihoyatda chigal bo‘lgan Pokistondek davlatni

boshqarish oson emas edi. Siyosiy tajribasizlik B. Bxuttoga mamlakatda siyosiy

barqarorlikni ta’minlash imkonini bermadi. U yana korrupsiyada ayblandi.

1997-yilgi saylovda esa Pokiston Musulmon Ligasi g‘olib chiqdi. Uning

rahbari N. Sharif bosh vazir lavozimini egalladi. Bu partiya hukmronligiga

oxir-oqibatda navbatdagi — uchinchi harbiy to‘ntarish chek qo‘ydi. Bu

257

davrda mamlakat tashqi qarz botqog‘iga botgan edi. Hindiston bilan

munosabatning yomonligi Pokistonni katta harbiy xarajatlar qilishga majbur

etardi. Bu esa tashqi qarzning tobora ortishiga olib kelgan asosiy omil edi.

1999-yilning may oyida o‘tkazilgan yadro bombasi sinovi juda katta xarajatlar

evaziga, xalq ommasi rizqi evaziga amalga oshganligi sir emas.

Biror-bir siyosiy partiya mamlakatni inqirozdan olib chiqishga muvaffaq

bo‘la olmadi. Ular uchun bir-birlarini korrupsiyada ayblash odatiy holga

aylanib qoldi. Bu esa aholi ko‘z o‘ngida ularning obro‘sini to‘kdi.

Harbiylar vujudga kelgan vaziyatdan yana foydalandilar. 1999-yilning 3-

oktabrida ular hokimiyatni qo‘lga oldilar. Armiya bosh shtabi boshlig‘i general

P. Musharraf o‘zini prezident deb e’lon qildi. Pokistonda harbiy diktatura

hukmronligi hamon davom etmoqda. Mustaqillik yillarida Pokiston va Hindiston

taraqqiyotini taqqoslaydigan bo‘lsak, ular o‘rtasida qator jiddiy farqlar borligini

ko‘rish mumkin. Masalan, Hindiston parlament respublikasi bo‘lsa, Pokiston

prezidentlik respublikasidir. Sh. Aziz Bosh vazir lavozimida ishlamoqda.

Pokistonda jamiyat hayotini diniy asosda qurish bu davlat hududiy yaxlitligiga

tahdid solmaydi. Hindistonda esa bu omil uning parchalanishiga sabab bo‘lishi

mumkin. Pokistonda 3 marta harbiy to‘ntarish sodir bo‘lgani holda, Hindistonda

biror marta ham bunday hodisa sodir bo‘lgani yo‘q.

Ayni paytda, har ikki davlat mustaqillik yillarida sanoat potensialini yarata

oldi. Hindiston bu borada ancha ilgarilab ketdi ham. Buning misoli o‘laroq,

u 1980-yilda o‘zining sun’iy yer yo‘ldoshini uchirishga muvaffaq bo‘ldi. Har

ikki davlat ham yadro qurolini sinovdan o‘tkazishga erishdi. Bu hodisa Osiyoda

tinchlikning barqaror bo‘lishiga xizmat qilmaydi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin

Yaqin Sharq mamlakatlari orasida birinchilardan

bo‘lib Pokiston bosh vaziri Navoz Sharif 1992-

yil 27—28-iyun kunlari O‘zbekistonga tashrif buyurdi.

Tashrif chog‘ida ikki mamlakat o‘rtasida davlatlararo munosabatlar

va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma, hukumatlar o‘rtasida madaniyat, sog‘liqni

saqlash, fan, texnika, kadrlar tayyorlash, sport va ommaviy axborot sohasida

hamkorlik qilish to‘g‘risida bitimlar imzolandi.

1992-yil avgustida O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov Pokistonga

javob tashrifi bilan bordi. U yerdagi uchrashuvlar, suhbatlar, muzokaralar

natijasida ikki mamlakat o‘rtasida 5 ta muhim bitim imzolandi. Banklar