O‘zbekiston respublikasi
Yüklə 2,02 Mb.
|
|
hech kim qarshi chiqmadi — «tinchgina davlat to‘ntarishi» ro‘y berdi. 1994-yil mart oyidagi yangi qonun chiqaruvchi organ saylovlari urug‘- aymoqlar va guruhlar tomonidan qonunlarning qo‘pol buzilishi bilan o‘tdiki, konstitutsion sud tergov o‘tkazgandan so‘ng bu saylovlarni haqiqiy emas deb hisobladi. Prezident saylangan deputatlarni tarqatishga majbur bo‘ldi va qonun chiqaruvchi hokimiyat vaqtincha uning qo‘liga o‘tdi. Konstitutsiya va parlamentning yangilanishigacha siyosiy barqarorlikni saqlab qolish uchun Qozog‘iston xalqlari Assambleyasi qarorlariga ko‘ra o‘tkazilgan referendum prezident vakolatini 2000-yilgacha uzaytirdi. Konstitutsiyaga ko‘ra, umumxalq saylovlarida saylanadigan keng vakolatlarga ega bo‘lgan prezident ijro etuvchi hokimiyatni boshqaradi, qonun chiqaruvchi hokimiyat esa senat va majlisdan iborat ikki palatali parlamentga tegishlidir. 1995-yilning oxirida hukumat tomonidan senatga ko‘rsatilgan nomzodlarning bilvosita va muqobilsiz saylovlari hamda orasida muxolifat vakillari bo‘lmagan majlisga ko‘rsatilgan ko‘p sonli nomzodlar o‘rtasida keskin kurash bilan umumxalq saylovlari bo‘lib o‘tdi. Prezident va uning tarafdorlari, ommaviy axborot vositalari va har ikki yilda bir marta saylanadigan parlament deputatlarining bir qismi urug‘- aymoqlar va guruhlarning ig‘volariga qarshilik qilib, korrupsiyaga qarshi kurashib va radikal-milliy qozoqlar va ruslar hamda islomiy tanqidchilarning yo‘lini to‘sib qo‘ygan holda saylovlarni to‘la boshqarib bordi. Ko‘p millatli jamiyatni birlashtirish uchun prezident qoshida maslahat-mashvarat organi — Qozog‘iston xalqlari Assambleyasi tuzildi. Prezident tashabbusi bilan 1997-yilda, qozoq-rus birligini mustahkamlash va eng kuchli juz ta’sirini susaytirish maqsadida, poytaxt mamlakatning janubi-sharqiy burchagida joylashgan Olmaotadan ko‘pchilik aholisi ruslardan iborat bo‘lgan va eng muhim industrial-agrar mintaqada joylashgan Ostona shahriga ko‘chirildi. 2000-yilda qabul qilingan qonun prezidentga muddati tugagandan so‘ng ham sobiq prezident sifatida hukumat siyosatiga aralashishga to‘la imkon berdi. Nazarboyev tomonidan 15—20 yilga mo‘ljallangan samarali ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirish qiyinligi oshkor bo‘ldi. Tabiiy resurslarni qayta ishlovchi sohalar ularni qazib oluvchi sohalarga nisbatan orqada qoldi, chunki sanoatdagi deyarli barcha jihozlar eskirgan edi. G‘alla yetishtirish va chorvachilikda mashinalar va zamonaviy texnologiyalar yetishmas edi. Eng asosiysi — ittifoq buyurtmalari va investitsiyalarining to‘xtab qolishi tarqoq sohalar sharoitida sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining keskin pasayishiga olib keldi, 315
natijada 1991-yildan to 1996-yilgacha bo‘lgan davrda Qozog‘iston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 31 foizga qisqardi. Sanoat mahsulotlari va, hatto, oziq-ovqat yetishmas edi. Mehnatkashlarning asosiy qismi ishsiz qoldi. Inflatsiya tez o‘sa boshladi. Qish paytida uylar isitilmas, korxonalar to‘xtab qolardi. Yem yo‘qligidan qoramol qirilib ketdi. Shunda iqtisodiy islohotlar Milliy kengashi tuzildi. Hissadorlik jamiyatlariga aylantirilayotgan korxonalar aksiyalarining 50 foizi avvaliga davlat ixtiyorida qoldi. Bu korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligi oshgandan keyin bu aksiyalar sotilardi. Yerni mulk sifatida emas, balki uzoq muddatli ijaraga berish ma’qulroq, deb topildi. Jinoyatchilikka, ayniqsa, korrupsiyaga qarshi kurash kuchaytirildi. Monopoliyaga qarshi qonunlar qabul qilindi.
1994-yildan Qozog‘iston valutasi — tenge muomalaga kirdi. Ammo narxnavo o‘sishi davom etdi va tengeni mustahkamlash uchun XVF dan yordam olindi. Xorijiy kompaniyalarga mamlakat tabiiy resurslarini ishlab chiqarish uchun litsenziyalar berildi, ular ishtirokida neft va gaz qazib olish va Kaspiy orqali Yevropaga hamda Xitoyga quvurlar yotqizish uchun qudratli korporatsiyalar barpo etila boshlandi. 1996—1998-yillarda xususiylashtirish davom etishi natijasida xususiy sektor ancha o‘sdi. Davlat ixtiyorida ilgarigi mulkning atigi 16,1 foizi qoldi, ularning ham 45 foizi xorijiy kompaniyalar qo‘liga o‘tdi. Bir necha milliard dollar investitsiya jalb etildi, inflatsiya pasaydi va 1996—1997-yillardan boshlab ishlab chiqarish o‘sa boshladi. Shu bilan birga iqtisodiyotda xususiy sektor afzalligi mustahkamlandi, u asr oxiriga kelib Qozog‘iston yalpi mahsulotining 75 foizini ishlab chiqara boshladi. Rossiyadagi 1998-yil inqiroziga bog‘liq qiyinchiliklarga qaramasdan, neft va boshqa qimmatbaho xomashyoni sotishdan kelgan daromadlar hissadorlikning oshishi, ishlab chiqarish va yalpi ichki mahsulot o‘sishiga yordam berdi. Ijtimoiy muammolarni hal qilish yo‘llarini izlash faollashmoqda. Mulkdorlar yangi sinfini shakllantirish, bandlikni va nochor oilalarga yordamni kuchaytirishdan tashqari, hukumat aholi demografik tarkibini qozoqlar foydasiga hal qilishga urinmoqda. Tug‘ilishning nihoyatda ko‘pligi, qo‘shni mamlakatlardagi qozoqlar bir qismining ko‘chib kelishi, ruslarning emigratsiyasi tufayli qozoqlar ulushi tobora oshib bormoqda. Ruslarning ko‘chib ketishini hukumat rag‘batlantirayotgani yo‘q, ammo boshqaruvning «qozoqlashib» borishi va qozoq madaniyatining ustunligi ularni Rossiya Federatsiyasiga ko‘chib ketishga majbur qilmoqda. Hukumat qozoqlarning butun mamlakat bo‘ylab tarqalishiga katta e’tibor bermoqda. Asr oxirida qozoqlar allaqachon aholining yarmini tashkil etdi. Qozog‘istonning xalqaro xavfsizligi va yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasiga qo‘shilishi kafolati bilan Qozog‘istonga SSSRdan meros qolgan raketa-yadro qurolining Rossiya Federatsiyasida zararsizlantirilishi to‘g‘ri316 sida kelishib olindi. Baykonur kosmodromining Rossiya Federatsiyasi tomonidan ijaraga olinishi va undan foydalanishning xavfsizlik shartlari ishlab chiqilgan. Qozog‘iston MDHni mustahkamlashni faol qo‘llab-quvvatlaydi va eng muhim savdo sheriklari Rossiya Federatsiyasi hamda Belorussiya bilan bojxona ittifoqi, qo‘shni Markaziy Osiyo respublikalari bilan iqtisodiy integratsiya to‘g‘risida shartnoma tuzdi. U MDH davlatlari bir qismi bilan harbiy sohada hamkorlik qiladi va o‘z qurolli kuchlarini vujudga keltirdi. Nazarboyevning «ko‘p yo‘nalishli tashqi siyosati» MDH doirasidan ham tashqariga chiqdi. Qozog‘iston Germaniya va Yevropa Ittifoqining boshqa mamlakatlari hamda Turkiya, Eron, Yaponiya va Malayziyaga o‘z xomashyosini berish, ulardan kreditlar, investitsiya va yuksak texnologiyalarni keltirish yo‘li bilan hamkorlik qiladi. U 10 ta Osiyo mamlakatlari iqtisodiy hamkorligi (MOH) da ishtirok etadi. Qozog‘iston YEXHT a’zosi, NATO bilan hamkorlik qiladi, Shanxay Hamkorlik Toshkiloti (SHHT)ning a’zosidir. Keng va ko‘p tomonlama aloqalar islohotlar va iqtisodiyotni rivojlantirish hamda xavfsizlikni ta’minlash, jumladan, islom fundamentalizmining tahdidini bartaraf etishga imkon beradi. O‘zbekiston bilan abadiy do‘stlik to‘g‘risida shartnoma imzolagan. Qo‘shnichilik aloqalari kuchaymoqda. Hozirgi vaqtda Qozog‘iston agrar-industrial mamlakat bo‘lib, 2006-yilda YAIM 77,9 mlrd dollarga yetdi va aholi jon boshiga 5120 dollarni tashkil etadi. Neft va neft mahsulotlari, rangli va qora metall, ruda, g‘allani eksport qiladi. Temir ruda zaxiralari bo‘yicha dunyoda 8-o‘rinda turadi. Dunyoda mis eksporti bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birida turadi. G‘alla yetishtirishda MDH mamlakatlari ichida uchinchi o‘rinni egallaydi. Qirg‘iziston Respublikasi Markaziy Osiyo respublikalari ichida eng kichigi — tog‘li Qirg‘iziston ittifoq markaziga bo‘ysundirilgan sanoatga ega bo‘lib, markaz dotatsiyasi respublika budjetining 60 foizini qoplar edi. Aholining 53 foizdan kamrog‘i qirg‘izlar, ruslar — 21 foiz, o‘zbeklar — 13 foizni tashkil etar, boshqa turkiyzabon xalqlar, ukrainlar, nemislar istiqomat qilardi. Mamlakatda ko‘pchilikni tashkil etgan shimoliy va janubiy qirg‘izlar o‘rtasida raqiblik, shuningdek, janubda qirg‘izlar va o‘zbeklar o‘rtasida ham raqobat bor edi. Sanoatda rus mutaxassislari asosiy rol o‘ynardi. Rossiyaning markaziy shaharlarida o‘qish davomida liberalizmga moyillik orttirgan qirg‘iz mutaxassislarining ta’siri va saylovchilar Assotsiatsiyasi harakatlari tufayli SSSR Xalq deputatlari syezdiga yuborilgan delegatlar ichida sovet tuzumini saqlab qolish tarafdorlari qo‘shni respublikalardagiga nisbatan ko‘p emas edi. 1990-yilda esa Qirg‘iziston janubidagi o‘zbeklar va qirg‘izlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarni bartaraf eta olmagani va milliy-liberal va milliy-demokratik ruhdagi o‘nlab partiya va guruhlarning paydo bo‘lishi sababli kommunistik partiya o‘z mavqeyini yo‘qotdi. Yuz minglab kishilarni 317 birlashtirgan «Qirg‘iziston» demokratik harakati mamlakat suvereniteti va bozor islohotlariga da’vat etdi. Uning ta’sirida Oliy Kengash 1990-yil dekabrida suverenitet deklaratsiyasini qabul qildi va SSSRni konfederatsiyaga aylantirishga ovoz berdi. Moskvada g‘alaba qozongan Demokratik Rossiya bilan yakdil bo‘lgan milliy-liberal va demokratlar talabiga ko‘ra, Oliy Kengash Qirg‘izistonning siyosiy suverenitetini e’lon qilishga va, hatto, kompartiyani taqiqlashga majbur bo‘ldi. 1991-yil oktabrdagi umumxalq saylovlarida liberal-demokrat, akademik A. Akayev mamlakat prezidenti etib saylandi. U «o‘tmish bilan bahslashmasdan olg‘a yurish»ga da’vat etdi. Qirg‘izistonda davlatchilikning shakllanishi liberal-demokratik partiya va guruhlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, Akayevning o‘z «jamoa»si yo‘qligi ilgarigi «nomenklatura» va yaqinda tiklangan kompartiyaning islohotlarga shafqatsiz qarshilik ko‘rsatishi hamda urug‘-aymoqlar o‘rtasidagi raqiblik, hokimiyatning suiiste’mol qilinishi va korrupsiya sharoitida kuchaygan millatlararo mojarolar ta’sirida murakkablashgan edi. Ammo ba’zi respublikalar uchun an’anaviy bo‘lgan konformistik (loqaydlik, befarqlik) ruhdagi aholining ovoz berishi oqibatida 1992-yil kuzidagi Oliy Kengash saylovlarida islohot dushmanlari — sobiq sovet-kommunist arboblar va turli urug‘larning rahbarlari ko‘pchilik ovozga ega bo‘lishdi. Qayta tiklangan kompartiya qasd olishga harakat qildi. Ortga qaytish xavfi tug‘ildi. Shunga qaramasdan, 1993-yil may oyida oldinga qadam qo‘yishga, ya’ni Oliy Kengash tomonidan yangi konstitutsiyaning qabul qilinishiga erishildi, erkinliklari e’tirof etildi, ammo xususiy mulk cheklab qo‘yildi. Qirg‘iziston umumxalq saylovida saylanadigan prezidentli va ikki palatali parlament — Jo‘qorg‘i Kengesi ega respublikaga aylandi. Prezident oldida javobgar bo‘lgan hukumat parlamentga bo‘ysunadi. Mamlakat poytaxti nomi Bishkek deb o‘zgartirildi. 1994 va 1995-yillardagi referendumlarda konstitutsiyaga hokimiyat turli tarmoqlarining vazifalarini belgilash va ularning o‘zaro munosabatini belgilovchi tuzatishlar kiritildi. Hukumatda o‘z mansabini suiiste’mol qilish hollaridan xabar topgan raqiblarning tobora kuchayib borayotgan hujumlaridan o‘zini himoya qilish maqsadida A. Akayev 1994-yil boshida prezidentga ishonch to‘g‘risida referendum o‘tkazdi va ko‘pchilik tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Kelasi yili yana prezident etib saylandi. 2000-yildagi parlament saylovlarida Akayevni qo‘llab-quvvatlayotganlar ko‘pchilik o‘ringa ega bo‘lishdi va Prezidentga ancha xayrixoh bo‘lib qolgan kommunistlar muvaffaqiyatga erishishdi. Hukumat «Ar-Napis» demokratik harakatidagi Akayevni tanqid qiluvchilar faolligiga zarba berib, uning rahbarini hibsga oldi. Bu esa ommaviy noroziliklarga sabab bo‘ldi va vaziyatni keskinlashtirdi. Ammo Akayev raqiblari kuchsizlashgan edi. 2000-yildagi prezident saylovlarida unga saylovchilarning 75 foizi ovoz berdi va u to‘rtinchi marta prezident etib saylandi. 318
Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish qiyinroq kechdi. 1990- yildan boshlangan ishlab chiqarishning pasayishi, ittifoq markazining buyurtma va investitsiyalari to‘xtagandan so‘ng, yanada tezlashdi. 1995-yilda mamlakatda ishlab chiqarish hajmi 1990-yildagiga nisbatan 39 foizni tashkil etdi. 1991—1993-yillarda Rossiya Federatsiyasi texnik kreditlar taqdim etgan bo‘lsa-da, dotatsiyalarning to‘xtashi va daromadning qisqarishi budjetni parchaladi va yirik inflatsiyani yanada tezlashtirdi. Hukumatning narxlar o‘sishini to‘xtatishga urinishlari zoye ketdi. Maorif, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot tizimi izdan chiqdi. Bu ijtimoiy va millatlararo munosabatlarning murakkablashishi, hokimiyatning suiiste’mol qilinishi va jinoyatchilikning o‘sishiga olib keldi. 1991-yildayoq hukumat XVF ishtirokida xo‘jalikni davlat tasarrufidan chiqarish dasturini ishlab chiqqan edi. Narxlarni liberallashtirish boshlandi, 1993-yilda esa milliy valuta — som muomalaga kiritildi. Lekin, hatto, XVF yordami bilan ham inflatsiyani pasaytirish va uning barqarorlashishiga erishila olmadi.1998-yilga kelib davlat qo‘lida uning ilgarigi mulkining atigi 5,6 foizi qoldi. Bu mulkning katta qismi korxonalar xodimlari, menejerlar, xorijiy va mahalliy investorlar ixtiyoriga o‘tdi. Jahon banki ishtirokida ishlab chiqarishni moliyalash yo‘lga qo‘yildi va banklar tizimi yaratildi. 1996-yildan boshlab ishlab chiqarish o‘sa boshladi, 1997-yilda esa hukumat islohotlarning ikkinchi bosqichi, ya’ni korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan ishlarni amalga oshirish boshlanganini e’lon qildi. Ko‘pgina millatchilarga qarshi chiqib, 1991-yildagi yer to‘g‘risidagi qonunda yer nafaqat qirg‘izlarga, balki barcha Qirg‘iziston fuqarolariga tegishli ekanligi haqida yozilishiga erishildi. Samarasiz foydalanilayotgan yerlar, ya’ni barcha haydalma yerlarning 50 foizi davlat fondiga aylandi. Bu yerlardan qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilar uchastkalarni egalik huquqlarini meros qoldirish huquqi bilan 50 yil muddatga ijara olishardi. Bu xususiy xo‘jaliklar sonining oshishi va mustahkamlanishining boshlanishi bo‘ldi. Prezident farmoniga ko‘ra, 1996-yildan boshlab yerni ijaraga olish, sotish va garovga berish mumkin bo‘ldi. Bu yerga bozor munosabatlarining joriy etilishi edi. Ikki yildan so‘ng, 1998-yilda yerga xususiy mulkchilik to‘g‘risidagi qonun qabul qilingandan keyin, uning hajmini qisqartirish va egalari doirasini cheklashlar ishlab chiqildi. 90-yillarning ikkinchi yarmida oziq-ovqat ishlab chiqarishi jonlana boshladi, ammo ko‘pchilik aholining turmush darajasi deyarli yaxshilanmadi. Mamlakat uchun nihoyatda zarur bo‘lgan rus mutaxassislari va yer egalarining ko‘chib ketishlarini to‘xtatish maqsadida Prezident rus tilining millatlararo so‘zlashuv tili deb tan olinishiga hamda, eng avvalo, Rossiya madaniyati va fani yutuqlarini o‘rganish maqsadida Slavyan universitetining ochilishiga erishdi. Mamlakat barcha fuqarolarining yerga egalik qilish huquqining e’tirof etilishi uni ruslarga, o‘zbeklarga hamda boshqa millat vakillariga berishga va bu bilan ko‘pgina mojarolarni bartaraf etishga imkon berdi. Millatchi ekstremistlar va islom aqidaparastlarining millatlararo nizolar 319 urug‘ini sochishga bo‘lgan urinishlari bartaraf qilindi. Mamlakatni xalqaro mojarochilardan himoya qilish maqsadida qurolli kuchlar barpo etildi. Ular tez-tez ro‘y berib turgan islom aqidaparastlari to‘dalari hujumlarini qaytarib turibdi. 2005-yilga kelib ahvol murakkablashdi. Hukumatga qarshi kuchlar «Lola inqilobi» o‘tkazdilar. A. Akayev hokimiyatdan voz kechdi. Q. Bakiyev vaqtinchalik prezidentlik lavozimini egalladi va ko‘p o‘tmay prezidentlikka saylandi. Yechilmagan muammolar ko‘p. Qirg‘iziston Rossiya Federatsiyasi va MDHning boshqa mamlakatlari bilan hamkorlik bilangina cheklanmadi. Uning rahbariyati nafaqat Markaziy Osiyo davlatlari, shu jumladan, O‘zbekiston bilan, balki Xitoy bilan ham munosabatni mustahkamlashga urinmoqda. Mamlakat Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy integratsiyasi va Osiyoning 10 davlati iqtisodiy hamkorligida ishtirok etmoqda, yuqori darajada rivojlangan ko‘pgina mamlakatlar: AQSH, Yaponiya, Yevropa Ittifoqi va boshqalar bilan moliyaviy-iqtisodiy va texnik hamkorlik hamda savdoni rivojlantirmoqda. Mamlakat xavfsizligini ta’minlashda qo‘shnilar bilan mos kelishuvlarga erishish hamda Shanxay Hamkorlik Tashkilotida ishtirok etish muhim ahamiyatga ega. Qirg‘izistonda YAIM 2007-yilga kelib 15,5 mlrd dollarga yetdi va aholi jon boshiga 2764 dollarni tashkil etdi. To‘rtdan uch qismi tog‘likdan iborat bo‘lgan bu mamlakatda YAIM ning 25 foizi sanoat hissasiga to‘g‘ri keladi. Sanoatning esa 40 foizini oltin ishlab chiqarish tashkil etadi. 2003-yilda mamlakatda 22,5 tonna oltin qazib olindi va uni ishlab chiqarish bo‘yicha MDH mamlakatlari ichida Rossiya va O‘zbekistondan keyin uchinchi o‘ringa chiqdi. Rossiya bilan hamkorlikda Qirg‘iziston yiliga 2000 tonna uran ishlab chiqaradi. 2006-yilda o‘rtacha ish haqi 80 dollarni tashkil etdi. Turkmaniston Respublikasi Turkmaniston — aholisi eng kam bo‘lgan Markaziy Osiyo respublikasi edi. O‘sha vaqtlarda uning boy neft-gaz konlarining (butun dunyoda aniqlangan gaz zaxiralarining uchdan bir qismi) qazilishi endi boshlangan, haydaladigan yerning 70 foizida esa paxta yetishtirilar edi. Barcha qazib olish va ishlab chiqarish federal markaz uchun xizmat qilardi, markaz esa aholining yashashi (tirik qolishi) uchungina zaxiralar berardi. Bu aholining 70 foizini tashkil etuvchi turkmanlar hamda ruslar, o‘zbeklar va boshqa millat vakillarining an’anaviy befarqligi (konformistligi) va passivligini yana chuqurlashtirardi. Faqatgina 1989-yilda Ashxabodda birinchi masjid qurildi, noroziliklar namoyon bo‘ldi. Til va madaniyatni tiklash, iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun kurashuvchi harakatlar paydo bo‘ldi. Ammo bu yerda kompartiya rahbariyati oshkoralikni boshqarib turar, «norasmiy elementlar» rivojlanishiga to‘sqinlik qilar va islohotlarning yo‘nalishi, muddatlari hamda ko‘lamini belgilab berardi. 320
Respublika suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya Oliy Kengash tomonidan 1991-yil avgustida qabul qilindi. Oliy Kengash kompartiya rahbari S. Niyozovni rais etib sayladi. SSSR amalda parchalanib bo‘lganidan so‘ng, 1991-yil oxirida referendum asosida Turkmaniston mustaqillikka erishdi va umumxalq saylovlarida Niyozov uning Prezidenti etib saylandi. «Biz o‘ziga xos yangi jamiyat quramiz va unga o‘z yo‘limiz bilan boramiz», — degan edi Niyozov o‘z yo‘li haqida. Prezident turkman an’analarining tiklanishini qo‘llab-quvvatladi va ko‘pchilikka zarar yetkazmasdan islohotlarni amalga oshirish va yaqin kelajakda Iroq hujumidan qutqarilgandan keyin mashhur bo‘lgan Quvaytdagidek umumiy farovonlikni va’da qildi. Bu aholini o‘ziga rom qilar va umid uyg‘otardi. Millatlararo mojarolar, tarqoq liberal va demokratik guruhlarning chiqishlari 90-yillarning boshida bostirildi, ularning rahbarlari hibsga olindi yoki muhojirlikka ketishdi. 1992-yilda yangi konstitutsiya qabul qilinishi bilan hokimiyat yanada mustahkamlandi. Umumxalq saylovlarida saylanadigan prezident nihoyatda keng vakolatga ega bo‘ldi va hokimiyatning har bir tarmog‘iga boshchilik qildi. Qonun chiqarish Majlis — saylanuvchi parlamentga topshirildi. Ammo qarorlarni qabul qiluvchi oliy vakillik organi Xalq maslahati bo‘ldi. U Prezident tomonidan boshqarilar hamda hukumat boshlig‘i va a’zolari huquqni himoya qilish organlari va viloyat rahbarlaridan iborat edi. Mamlakatda Niyozov boshqarayotgan yagona partiya — Demokratik partiya qoldi. Aholini birlashtirish uchun amnistiya (umumiy afv) e’lon qilindi, keyinchalik esa o‘lim jazosi bekor qilindi. Konstitutsiya qabul qilingandan keyin saylovchilarning 99,5 foizi Niyozovni prezidentlikka qayta saylash, u ko‘rsatgan nomzodlarni majlisga saylash uchun ovoz berdilar. Keyinchalik, bundan ham muvaffaqiyatliroq o‘tgan referendumda Niyozovning vakolatini oshirish ma’qullandi va u Turkmanboshi hamda turkmanlar otasi, degan unvonga ega bo‘ldi, 2000-yilda esa majlis uning hokimiyatining muddatsizligi to‘g‘risidagi qonun qabul qildi. Turkmanboshining portret va so‘zlari hamma joyda paydo bo‘ldi, ko‘chalar, korxonalar va shaharlar uning nomiga qo‘yildi, poytaxtda uning ulkan, doim quyosh tomonga burilib turuvchi haykali o‘rnatildi. Farovonlik to‘g‘risidagi rejalari uchun uni hamma joyda — bolalar bog‘chasidan tortib Xalq maslahatigacha ulug‘lar edilar. Hatto, uning obro‘siga va xalqning unga bo‘lgan muhabbatiga shubha qilish Turkmaniston uchun zarar, deb baholanar edi. Nihoyat, uning tomondan odamlarning hayot normalarini mustahkamlash uchun ishlab chiqilgan, hamma uchun majburiy bo‘lgan «Turkmanlarning ma’naviyat kodeksi» qabul qilindi. «Ruxnoma» kitobi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlariga kiruvchilar imtihon topshirardi, u Qur’oni karim bilan tenglashtirildi. Turkmanboshi tuzumi mustabid (totalitar) xarakterga ega bo‘ldi va siyosiy barqarorlikni kafolatladi. Va’da qilingan farovonlikka erishish ancha qiyin bo‘lib chiqdi. Mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og‘ir edi. Rossiyadan olingan kreditlar tezda 321 qadrsizlandi. Gaz va paxtani Rossiya hamda MDHning boshqa davlatlariga sotish na dollar, na yangi texnologiyalar keltirdi. Gaz qazib olish va paxta yetishtirish, ularni yetkazib berishni ko‘paytirish hamda ular evaziga dollar olish juda qiyin kechdi. Aholiga oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar yetishmas edi. Pensiya va oyliklarni to‘lash kechikardi. Ayanchli statistik ma’lumotlar e’lon qilinmas edi. 1992-yildan boshlab hukumat sanoatni rivojlantirish va bozor munosabatlarining iqtisodiy poydevorini yaratishga qaratilgan «Barqarorlikning 10 yili» dasturini qabul qildi. 1993-yilda milliy valuta — manat joriy qilindi. Uning qiymati hamda narxlar hukumat tomonidan belgilanar edi. Xorijiy valuta bilan muomala qilish taqiqlangan edi. Boy mamlakatlarning hukumatlari Turkmanboshi rejimini ma’qullamasalar- da, undagi barqarorlik, mamlakatning tabiiy boyliklari va arzon ishchi kuchi hamda hukumatning bozor iqtisodiyotiga intilishi turkman paxtasi va gazini sotib olishning kengayishiga, rejimga kreditlar berilishi va xo‘jalikka investitsiyalar qo‘yilishiga yordam berdi. Eksportdan kelgan mablag‘lar va kreditlarni hukumat undirma va to‘qimachilik sanoatiga sarflar edi. Bu sohalar uchun eng yangi texnologiya hamda jihozlar sotib olindi. 90-yillarning ikkinchi yarmida gaz va neft qazib olish o‘sa boshladi va paxtaning asosiy qismi yangi korxonalarda qayta ishlana boshladi, bozorga to‘qimachilik mahsulotlari chiqarila boshlandi. Ishlab chiqarishning o‘sishi to‘la bandlikni ta’minladi. Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|