O‘zbekiston respublikasi

qarshilik ko‘rsatdi. 1992-yilda Moldova qurolli kuchlari bilan va DMR

qurollangan otryadlari va ularga yordam berayotgan 14-sobiq Sovet armiyasi

o‘rtasida bo‘lgan janglarda yuzlab odamlar halok bo‘ldi va yarador qilindi,

xalq xo‘jaligiga katta moddiy zarar yetkazildi. O‘n minglab muqim yashovchilar

qochoqlarga aylandi. Moldovada prezident favqulodda holat e’lon qildi.

Moldova va DMR o‘rtasidagi qurolli to‘qnashuvlar faqat Moldova va

Rossiya o‘rtasidagi shartnoma imzolangandan, 14-armiya tarqatib

yuborilgandan va urush mintaqasiga Xalqaro tinchlik o‘rnatuvchi kuchlar

kiritilganidan keyingina to‘xtatildi. Qarama-qarshi tomonlar o‘rtasidagi mu299

zokaralar va vositachilarning urinishlariga qaramasdan, to‘qnashuvlar 1994-

yilgacha davom etdi. 1994-yilda tomonlarning zo‘ravonlikni to‘xtatish

to‘g‘risidagi o‘zaro kelishuvlari to‘qnashuvlarga chek qo‘ydi.

Parlamentga (1994-yilda) va mahalliy (1995-yilda) saylovlar arafasida

korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish biroz olg‘a siljidi, ammo ishlab

chiqarish samaradorligini oshirishga erishilmadi. Davlat ixtiyoridagi asosiy

sohalar — vino ishlab chiqarish va tamaki sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi

pastligicha qolmoqda edi. Moldova Rossiya kompaniyalari tomonidan

keltirilayotgan energiya tashuvchilarni sotib olish uchun mablag‘ga ega emas

edi. Beqarorlik investitsiya oqimiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan edi. Uzoq

davom etgan ishlab chiqarishning qisqarishi va inflatsiya aholi ahvolining

yomonlashishiga sabab bo‘ldi. Ommaning noroziligi, eng avvalo, ijtimoiy

muammolarni hal etishga chaqirayotgan sotsial-demokratik partiyalarning

kuchayishiga olib keldi. 1996-yil oxirida prezidentlik saylovlarining ikkinchi

bosqichida ular tomonidan qo‘llab-quvvatlangan erkin nomzod P. Luchinskiy

g‘alaba qozondi.

1988-yilga kelib mamlakat mulkining 75 foizi (Dnestrbo‘yidan tashqari)

hissador-investor, korxona xodimlari, menejerlar va xususiy tadbirkorlar

qo‘liga o‘tdi. Ammo iqtisodiyotning jonlanishi va aholi ahvolining

yaxshilanishiga erishilmadi.

Muzokaralar yo‘li bilan P. Luchinskiy Moldova birligining Rossiya va

Ukraina tomonidan e’tirof etilishiga va ular bilan hamkorlikni kuchaytirishga

erishdi. Mamlakat birligini tiklash uchun Moldova YEXHT va boshqa xalqaro

tashkilotlarga tayanmoqda. Yoqilg‘i-energiyaga ega bo‘lish maqsadida Ozarbayjon

bilan mustahkam munosabatlar o‘rnatilmoqda. Islohotlar yo‘li bilan olg‘a

borayotgan Ruminiya va YEI bilan hamkorlikni rivojlantirmoqda. 2000-yil

bahoridan boshlab, prezident tanlagan yo‘l mamlakat aholisi ba’zi qismining

manfaatlariga mos kelmasligi tufayli noroziliklar kuchayib ketdi. Bu

noroziliklarga tayanib, parlamentdagi turli ruhdagi muxolifat kuchlar

konstitutsiyani o‘zgartirishga erishdi. 2001-yil fevral oyidagi parlament

saylovlarida demokratlar rahbarligida mamlakat qiyinchiliklari bartaraf

etilishidan umidini uzgan saylovchilar kommunistlar uchun ovoz berdilar.

Yangi parlament V. Voroninni prezident qilib sayladi. Bozor iqtisodiyotiga

o‘tish qiyinchiliklari davom etmoqda.

Moldovada YAIM 2007-yilga kelib 4,8 mlrd dollarga yetdi va yillik o‘sish

3 foizni tashkil qildi. Sanoatning 87 foizi qayta ishlash sanoatiga to‘g‘ri

keladi. Qishloq xo‘jaligida biroz pasayish sezildi. Import eksportga nisbatan

ancha ustun. 170 dan ortiq vino zavodlari ishlab turibdi.

Ukraina Respublikasi

Aholi soni va sanoat salohiyati bo‘yicha SSSR da ikkinchi o‘rinda turgan

Ukrainada milliy harakatlar Boltiqbo‘yiga nisbatan kechroq boshlandi. Ammo

300

bu harakat chuqur tarixiy ildizga ega bo‘lib, hech qachon tugamagan va,

ayniqsa, g‘arbiy hududlarda Belorussiyadagiga nisbatan ancha kuchliroq edi.

Qayta qurish va oshkoralik yillarida ruslashtirishga qarshi chiqqan dissidentlar

faollashdi, mamlakat mustaqilligi uchun kurashuvchi natsionalistlar, ya’ni

milliy-ozodlik harakati qatnashchilari ochiq faoliyat yurita boshladi. Ular

tuzgan eng obro‘li tashkilot I. Droch va V. Chernovillar boshchilik qilgan

Ukraina Xalq harakati (Rux) edi.

Qariyb 73 foizi ukrainlardan iborat bo‘lgan aholi konformistik ruhda

emas edi. Ammo 1989-yilning bahoridagi SSSR Xalq deputatlari syezdida

qatnashgan Ukraina vakillarining ko‘pchiligi SSSRni so‘zsiz saqlab qolish

tarafdori bo‘lib chiqdilar. Faqatgina oktabrga kelib Oliy rada (OR) ukrain

tilini davlat tili deb e’lon qildi. 1990-yilda Oliy radaga bo‘lgan saylovlarda

o‘rinlarning choragini Rux tomonidan tuzilgan demokratik blok egalladi.

Uning tashabbusi bilan OR 1990-yil yozida Ukraina suverenitetini e’lon

qildi va Kiyevda bo‘lib o‘tgan son-sanoqsiz ommaviy namoyishlardan so‘ng

kommunistlardan bo‘lgan bosh vazirni vazifasidan chetlashtirdi. OR raisi

natsional-demokratlardan bo‘lgan L. Kravchuk bo‘ldi. 1991-yil avgustida

OR Ukraina mustaqil bo‘lganligini e’lon qildi va bunga qarshilik ko‘rsatgan

kompartiyani taqiqladi. Kuzda oz sonli millatlarga milliy-madaniy muxtoriyat

huquqi berildi. 1991-yil dekabrda bo‘lib o‘tgan umumxalq referendumida

fuqarolarning 80 foizidan ko‘prog‘i, jumladan, aholining 22 foizini tashkil

etgan ruslarning ko‘pchiligi ham mamlakat mustaqilligi uchun ovoz berdi.

Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritilishi munosabati bilan respublika prezidenti

saylandi. U L. Kravchuk edi.

Qisqa muddat ichida Ukraina o‘z hududida joylashgan o‘nlab sovet

diviziyalari va ularning quroli asosida mustaqil mamlakat uchun zarur bo‘lgan

qurolli kuchlar va maxsus xizmatlarni tashkil etishga ulgurdi. Ammo xalq

ham, yangi partiyalar ham, eski Sovet (Kengash) lar ham islohotlarga tayyor

emas edi. Ittifoq buyurtmalari va yoqilg‘i-energiya manbalaridan mahrum

bo‘lgan sanoatda, 1992-yilda mahsulot ishlab chiqarish 30 foizga qisqardi va

kamayishda davom etdi. Energiya manbalarini sotib olish va ishlab chiqarishni

yangilash uchun mablag‘ yo‘q edi. Dastlabki fermerlar paydo bo‘lgan bo‘lsada,

qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi ham qisqardi. 1994-yilda aholi jon

boshiga YAIM 200 AQSH dollarigacha pasayib ketdi. Milliy valuta — avval

karbovanes, keyinchalik grivna joriy etilishiga qaramasdan, inflatsiya o‘sib

bordi.

Avvaliga davlat tomonidan qisqartirilgan narxlarning tartibga solinishi 60

foizga tiklandi. Ammo bu yashirin iqtisodiyotning o‘sishi va korrupsiya

(mansabdorlarni pora bilan sotib olish)ning avj olishiga ta’sir ko‘rsatolmadi.

1994-yilgi oziq-ovqat narxi 1990-yildagiga nisbatan 4—5 baravar yuqori edi.

YAIM ning 40 foizdan ko‘prog‘i ijtimoiy ta’minotga yo‘naltirilganligiga qaramasdan,

aholining qashshoqlikda yashashi, shaxtyorlar, metallurglar va boshqa

ishchilarning yirik ommaviy norozilik chiqishlariga sabab bo‘ldi.

301

Hukumat boshqa muammolarga ham duch keldi. Uniatlar, katolik-greklar

va rim-katoliklarning diniy markazlari hamda pravoslav cherkovi muxtoriyati

qatoriga undan ajralib chiqqan Ukrain pravoslav cherkovi markazi ham

qo‘shildi. Ko‘pgina ruslar yashaydigan sharqiy mintaqalarda rus tiliga ham

davlat tili maqomini berishni va, hatto, Ukrainaning federativ tuzumini

yoqlab chiqqan harakat ham yuzaga keldi. Qrimda, uning xo‘jaligi Ukrainaning

boshqa viloyatlari bilan chambarchas bog‘liqligiga qaramasdan, ko‘pchilikni

tashkil etuvchi rus aholining asosiy qismi yarim orolning Rossiyaga qo‘shilishi

yoki unga mustaqillik berilishini talab qildi. Bu vaziyatni Rossiyadagi obro‘li

doiralarning Qrimga, Qora dengiz floti va uning Qrimdagi bazalari, eng

avvalo Sevastopolga da’vo qilishlari yanada murakkablashtirdi.

Qrimdagi ko‘pchilik ruslarning ommaviy chiqishlari 1992-yilda Ukraina

hukumatini Qrimning maxsus mavqeyini tan olishga majbur etdi. Ammo

keyinchalik Qrimning maxsus maqomga ega bo‘lishi uchun harakatlar bozor

islohotlari tarafdorlari va kommunistlar o‘rtasidagi keskin kurash tufayli

to‘xtatildi. Natijada 1995-yilda «Qrim davlatchiligi» barham topdi va viloyat

hukumatiga bo‘ysundi.

Murakkab muzokaralardan so‘ng, 1994-yil boshida Ukraina, Rossiya va

AQSH o‘rtasida unga SSSRdan meros qolgan raketa-yadro quroli

Ukrainaga tegishli ekanligi, ularning Rossiyada zararsizlantirilishi va AQSH

tomonidan ikkilamchi xomashyoning sotib olinishi to‘g‘risidagi bitim tuzildi.

Bu Ukrainaga o‘zining yadro qurolidan voz kechganligini tasdiqlash va uni

tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomaga qo‘shilishga imkon berdi.

Qora dengiz floti va uning bazalari hamda energiya tashuvchilarni sotib

olish to‘g‘risida Rossiya bilan 1992-yilda boshlangan muzokaralar uzoq

cho‘zildi va ularni nihoyasiga yetkazish boshqa prezidentga nasib etdi.

Yangi prezident umumxalq saylovlari 1994-yilning yozida bo‘lib o‘tdi.

Ikkinchi bosqichdagi keskin kurashdan so‘ng L. Kuchma g‘alaba qozondi. U

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mulkchilik va tadbirkorlikni qo‘llabquvvatlash

hamda mamlakatning dunyo hamjamiyatida faol qatnashishi

tarafdori edi.

Qiyinchiliklarni chetlab o‘tish maqsadida, L. Kuchma hokimiyat

to‘g‘risidagi buyrug‘ida hukumat va uning faoliyatini prezidentga bo‘ysundirdi.

Bu 1994-yilning kuzidan boshlab ko‘p yillik bozor islohotlari dasturini amalga

oshirish imkonini berdi. Ammo parlamentdagi muxolifat islohot uchun zarur

qonunlarning qabul qilinishiga to‘sqinlik qilardi. 1996-yilda OR qayta

saylanganidan keyingina prezident natsional-liberallar va natsional-demokratlar

yordami bilan yangi konstitutsiya qabul qilinishiga erishdi. Ta’lim

tuzilishi va tarkibini yangilash, sog‘liqni saqlashni isloh qilish, ukrain tilini

qo‘llashni kengaytirish va ukrain madaniyatini rivojlantirish faollashdi. Bu

rusiyzabon aholi bir qismining noroziligiga sabab bo‘ldi.

Ukrainada o‘tkazilgan islohotlar mulkchilik va ishlab chiqarish tuzilishini

asta-sekin o‘zgartirdi. 1998-yilga kelib davlat ixtiyorida barcha korxona302

larning atigi 15,4 foizi qoldi. Ularning katta qismi menejer va aksionerlar

qo‘liga o‘tdi. Ammo iqtisodiyot va aholi ahvolining umuman yaxshilanishiga

erishish uchun samarali mulk egalari yetishmas edi. Aholi turmush

darajasining sekin o‘zgarishi, hukumat yo‘l qo‘ygan xatoliklar va korrupsiya

ko‘pchilikda prezident tanlagan yo‘ldan norozilik va unga nisbatan shubha

uyg‘otdi. Ammo kommunistlar va boshqa raqiblarning chiqishlariga qaramasdan,

1999-yilda Kuchma yana prezidentlikka saylandi.

Biroq 2000-yil oxirida muxolifatchi kuchlar Kuchmani va maxsus xizmatni

bir jurnalistning o‘limiga daxldorlikda aybladi va mamlakatda prezident

iste’fosini talab qiluvchi harakatlar yuzaga keldi. Mamlakatda uzoq muddatli

va jiddiy siyosiy inqiroz boshlandi.

2004-yil oxirida prezidentlikka saylovlar nihoyatda murakkab sharoitda

o‘tdi. V. Yanukovich g‘alaba qilgan birinchi saylov natijalari noqonuniy deb

e’lon qilindi. Dekabrda ikkinchi marta ovoz berishda V. Yushchenko g‘alaba

qildi. «Zarg‘aldoq inqilob» amalga oshdi va mamlakatda G‘arbchilar pozitsiyasi

mustahkamlandi. 2005-yilda u hukumat rahbarini almashtirdi.

Ukraina bilan Rossiya o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risidagi keng

va uzoq muddatli shartnoma imzolangan va ularning 2004-yilgacha iqtisodiy

hamkorligi dasturi kelishib olingan edi. Nihoyat, Rossiya Qora dengiz flotining

katta qismiga egalik qildi. Ukrainadan uning ulushidagi ko‘pgina kemalarni

oldi va Sevastopoldagi flot bazasini ijaraga oldi.

Yalpi ichki mahsulotning yarmini tashkil etgan tashqi qarzlardan qutulish,

o‘sib borayotgan inflatsiyani bartaraf qilish uchun Ukraina hukumati Xalqaro

Valuta Fondi va boshqa xalqaro tashkilotlardan yordam so‘radi. U Gruziya,

Ozarbayjon va Moldova davlatlari bilan munosabatlarni rivojlantirishga harakat

qilmoqda. Qora Dengiz davlatlari tashkilotida ishtirok etmoqda. Ukraina

rahbariyati YEI mamlakatlari bilan hamkorlikni mustahkamlamoqda va

xavfsizlik kafolati sifatida NATOning «tinchlik uchun sheriklik» shartnomasiga

amal qilmoqda.

Ukraina hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligini bozor iqtisodiga moslab rivojlantirish

yo‘lidan bormoqda. Bu o‘rinda og‘ir sanoat, transport va energetikaga alohida

urg‘u beriladi. Rossiya gazini yetkazib berishda ishkalliklar tufayli

gidroenergetika va shaxta metanidan foydalanish, shuningdek, O‘rta Osiyo

neftini gazoprovod orqali olib kelish rejalari tuzilmoqda. YAIM 131,2 mlrd

dollarni, o‘rtacha aholi jon boshiga mahsulot yetishtirish 2829 dollarni tashkil

qiladi.

Belorussiya Respublikasi

Mustaqillikka erishish va taraqqiyot yo‘lini tanlash Belorussiya uchun

murakkab va qiyin bo‘ldi. Aholining 76 foizi belorus millatidan iborat bo‘lishiga

qaramasdan, u SSSR ittifoqdosh respublikalari ichida eng ruslashgani

edi: belorus tili, madaniyati va milliy o‘zlikni anglash chetga surib qo‘yilgan

303

edi. Respublika SSSR Qurolli Kuchlari uchun eng muhim platsdarm (urush

maydoni) vazifasini o‘tardi.

80-yillarda faollashgan belorus tili va madaniyati, milliy o‘zlik va ruhiyat

himoyachilari 1989-yilda Z. Poznyak boshchiligida Belorus xalq frontini

tuzdi, kelasi yili esa bir nechta liberal-vatanparvar va liberal-demokratik

kayfiyatdagi tashkilotlar ham tuzildi. Ammo ularni aholining atigi to‘rtdan

bir qismi qo‘llab-quvvatladi.

Tarkibi ko‘pchilik kommunistlardan iborat bo‘lgan hukumat va Oliy

Sovet aholi ehtiyojini qondirish uchun iqtisodiy mustaqillik, ya’ni xo‘jalikning

respublika ixtiyoriga to‘la o‘tishini yetarli deb hisobladi. 1991-yilda Minsk

shahrida Oliy Sovet tomonidan Belorussiya mustaqilligining e’lon qilinishi

va Oliy Sovet Raisi S. Shushkevich tomonidan SSSRning parchalanganligi

to‘g‘risidagi Belovej hujjatining imzolanishi kommunistlarning Belorussiyadagi

hokimiyatini Rossiya va boshqa respublikalarda g‘alaba qilgan liberalislohotchilar

hujumidan himoya qildi.

Ammo SSSR parchalanishi bilan Belorussiya sanoati buyurtmalarning

86 foizidan hamda respublikada mavjud bo‘lmagan xomashyo va energiya

manbalari oqimidan mahrum bo‘ldi. SSSR harbiy platsdarmining yo‘qolishi

Belorussiyani daromadning yana bir manbayidan mahrum qildi. 1992-

yildayoq ishlab chiqarish 21 foizga, 1994-yilda esa 40 foizdan ko‘proqqa

qisqardi. Inflatsiya halokatli tus oldi, aholi qashshoqlashdi. V. Kebich hukumati

tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish

orqali inqirozni bartaraf etish dasturi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1991-

yilda korxonalarni xususiylashtirish va ishlab chiqarish tuzilmasini qayta

qurish boshlandi, keyinchalik «shoksiz bozor munosabatlariga o‘tish» dasturi

taklif qilindi. Ammo buni amalga oshirish uchun mablag‘ topilmadi.

Oliy Sovet raisi S. Shushkevich bo‘hton va ayblovlar bilan vazifasidan

chetlashtirilgandan so‘ng, 1994-yilda prezidentning umumxalq saylovlari

orqali saylanishini ko‘zda tutgan yangi konstitutsiya qabul qilindi.

Saylovlarning ikkinchi bosqichida «men o‘nglar bilan ham, so‘llar bilan

ham emas, balki xalq bilan birgaman» deb bayon qilgan A. Lukashenko

g‘alaba qozondi. U korrupsiyaning oldini olish va Rossiya bilan birlashish

orqali farovonlikka erishishni va’da qildi.

Keyinchalik may oyida (1994) Lukashenko yangi parlament saylovlari

bilan birgalikda referendumni ham o‘tkazdi. Bu referendum oldingi davlat

ramzlarini (belgilarni) qaytardi, rus tilini hali o‘z mavqeyiga ega bo‘lishga

ulgurmagan belorus tiliga tenglashtirdi, Rossiya bilan qo‘shilishni ma’qulladi

va, eng asosiysi, prezidentning parlament ustidan hukmronligini ta’minladi.

Faqatgina dekabr oyiga kelib yakunlangan parlament saylovlari natijalari

muxolifatni bostirish va islohotlarni to‘xtatishga urinayotgan Prezidentga

ma’qul emas edi. Hukumat kolxoz va sovxozlar tizimining uchdan ikki

qismi kasod bo‘lish holatida ekanligiga qaramasdan, ularni saqlab qoldi.

Prezident endigina boshlanayotgan xususiylashtirishni to‘xtatdi, iqtisodiyot

304

davlat tomonidan boshqarilishini va narxlar tartibga solinishini kuchaytirdi,

tadbirkorlikni butunlay to‘xtatdi. Rossiyadan imtiyozli narxlar bilan energiya

resurslarining sotib olinishi hukumatga ishlab chiqarishni o‘stirish va

qashshoqlikni barqaror saqlashga imkon berdi. Mamlakatning moliyaviy ahvoli

og‘irligicha qolmoqda edi. Hukumat prezident tanlagan yo‘lga qarshi

turuvchilarga shafqatsizlik bilan munosabatda bo‘ldi.

Lukashenko o‘z hokimiyatini kuchaytirish maqsadida 1996-yilda referendum

o‘tkazish yo‘li bilan ham parlament, ham konstitutsion sud

vakolatlarini cheklashga erishdi. U parlamentdan muxolifat vakillarini

chetlashtirdi va o‘z vakolatlarini uzaytirishga erishdi. Bu voqealar va

qatag‘onlarning kuchayishi Belorussiyada avtoritar tuzum shakllanishiga olib

keldi. Parchalangan milliy-demokratik muxolifat kuchlari hech qanday ta’sirga

ega bo‘lmay qoldi.

Avtoritarizm yo‘li bilan mamlakatning «bo‘ysunuvchanligi»ga erishish

hukumatga 2000-yilda korxonalarni xususiylashtirish, kichik va o‘rta biznesni

qo‘llab-quvvatlash, soliq tizimini isloh qilish, eksportni yanada rivojlantirishga

qaratilgan besh yillik ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish Dasturini qabul

qilish imkonini berdi. Ammo og‘ir moliyaviy-iqtisodiy ahvol uni amalga

oshirishni qiyinlashtirmoqda.

1997-yil bahorida Belorussiya va Rossiya o‘rtasida ikkala davlat Hamdo‘

stligini tuzish to‘g‘risidagi shartnoma, 1999-yil oxirida esa har bir mamlakat

o‘z suverenitetini saqlab qolgan holda dualistik davlat tuzish to‘g‘risida

ittifoq shartnomasi imzolandi. Lukashenko Rossiya tomonidan hech qanday

shartlarsiz Belorussiya qarzlarining katta qismidan voz kechilishiga va

Rossiyadan xomashyo hamda energiya resurslarini imtiyozli narxlarda olib

turishga muvaffaq bo‘ldi.

Ammo kelishuvlarning amalga oshirilishini ikkala mamlakat o‘rtasidagi

iqtisodiy integratsiyaning sustligi va iqtisodiyot hamda siyosiy tuzumning

keskin farq qilishi murakkablashtirmoqda. Rossiya va Belorussiya hukumatlari

bajarish amri mahol bo‘lgan ishga qo‘l urgan: ular turli mafkuraviysiyosiy

tuzumga ega davlatlar konfederatsiyasini tuzmoqchilar.

Belorussiyada 2006–2010-yillarga mo‘ljallangan rejada asosan kichik o‘rta

korxonalarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan. 2007-yilda yillik o‘sish

8 foizni tashkil qildi. Import eksportga nisbatan yuqori (2,5 mlrd dollar).

Eksportning asosini neftni qayta ishlash mahsulotlari tashkil qiladi. 2007-

yilga kelib eng kam ish haqi 81,1 dollarni, yosh bo‘yicha o‘rtacha pensiya

160 dollarni tashkil etdi. 40 mingdan ortiq malakali ishchilar va 3 mingdan

ortiq injener-texnik xodimlar metallurgiya sanoatida ishlaydi. Metallurgiya

bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishda 2006-yilda Belorussiya MDH

mamlakatlari ichida to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. Belorussiya territoriyasidan

g‘arbga Rossiyaning katta neft va gaz quvurlari o‘tadi va Rossiyaning 27 foiz

gazi Belorussiya orqali eksport qilinadi.

305

KAVKAZORTI RESPUBLIKALARI MUSTAQILLIGINING

TIKLANISHI VA RIVOJLANISHI

80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Kavkazorti SSSRda milliy-ozodlik

harakatlari faolligi bo‘yicha ikkinchi mintaqaga aylandi.

Ular tanlagan yo‘l SSSRning boshqa respublikalari tanlagan yo‘llardan

keskin farq qilardi. Bu respublikalarda yangi davlatchilikning shakllanishi va

taraqqiyoti juda murakkab kechdi, uzoq muddatli va keskin to‘qnashuvlarga

sabab bo‘ldi.

Gruziya Respublikasi

1985—1989-yillar davomida gruzin madaniyati va mamlakat mustaqilligining

tiklanishi uchun kurashuvchi yig‘inlar va namoyishlar o‘tkazgan yuzdan

ortiq turli tashkilotlar va guruhlar paydo bo‘ldi. Tbilisi shahrida 1989-yil 9-

aprelda bo‘lib o‘tgan ko‘p ming kishilik miting qatnashchilariga sovet

qo‘shinlarining hujum qilishi oqibatida ko‘plab tinch aholining halok bo‘lishi

butun mamlakatning g‘azabini qo‘zg‘atdi va junbushga keltirdi.

1989-yilning kuzida Milliy ozodlik qo‘mitasi tashkil qilindi. Kommunistik

rahbariyatning obro‘si va ta’siri ildiziga bolta urildi. Sentabr oyida

umumxalq so‘rovida fuqarolarning 89 foizi mamlakat mustaqilligi uchun

ovoz berdi.

1991-yil aprel oyidagi referendum natijalari asosida Oliy Kengash Gruziya

mustaqilligini va 1921-yilgi konstitutsiyani qayta tikladi. May oyida umumxalq

ovoz berish yo‘li bilan Gamsaxurdiya Gruziya Prezidenti etib saylandi.

Mamlakatda sovetlar (kengashlar) va sobiq ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar bekor

qilindi. Boshqaruv, xo‘jalikni liberallashtirish va demokratlashtirish boshlandi.

Ammo hukumat va xalqning diqqat-e’tiborini bu o‘zgarishlar chog‘ida

yuzaga kelgan to‘qnashuvlar chalg‘itdi.

1990—1991-yillarda Gorbachyov tomonidan o‘tkazilgan tazyiqqa javoban

Gamsaxurdiya SSSR bilan diplomatik aloqalarni uzdi. Bu esa tang ahvoldagi

iqtisodiy vaziyatni yana og‘irlashtirdi. Buyurtmalar, energiya manbalari va

xomashyoning yo‘qligi ishlab chiqarishni falajlantirdi. Ilgarigi qishloq xo‘jalik

mahsulotlari bozoridan mahrum bo‘lish aholi turmush darajasini pasaytirib

yubordi.

Ittifoq maxsus xizmatlarining ko‘magi va yordamida Janubiy Osetiya va

Abxaziya Avtonom Respublikalaridagi osetinlar va abxazlar 1989-yildan

boshlab SSSR bilan aloqani uzishga qarshi kurash boshladi. Osetiyaliklar

o‘z hududlarini avtonom respublika deb elon qilishgan bo‘lsa, abxaziyaliklar

Abxaziya suverenitetini e’lon qilishdi. Bunga javoban Gruziya parlamenti

Janubiy Osetiyani muxtoriyatdan mahrum qildi va u yerga ayirmachilar

bilan jang qilish uchun gruzin qurolli kuchlarini jo‘natdi. Ko‘pchilik aholi

yashash joylarini tark etdi. Keyinchalik Rossiya tinchlikparvar kuchlari

20 — Jahon tarixi

306

yordamida urushlar to‘xtatildi, ammo bu muammoning siyosiy yechimi

hozirgacha topilgani yo‘q.

Gamsaxurdiya tarafdorlari bo‘lgan qurollangan guruhlar aholisining asosiy

qismi gruzin bo‘lgan Abxaziyaga ham kiritildi. Ammo V. Ardzinba

rahbarligidagi abxaziya separatistlariga sovet qo‘shinlari yordam berayotgan

edi. Bu 1991-yil kuzida Gruziya hukumatini ular bilan kelishuvga majbur

etdi. Unga ko‘ra, Abxaziya Oliy Kengashida aholining atigi 17 foizini tashkil

etgan abxazlarga 28 o‘rin, 46 foiz aholini tashkil etgan gruzinlarga atigi 26

o‘rin, boshqa millat vakillariga esa jami 11 o‘rin nasib etdi. Bu fuqarolarning

huquqi qaysi millatga mansubligiga ko‘ra belgilanishiga sabab bo‘ldi va

Abxaziyada etnokratiya (alohida millat hukmronligi) o‘rnatilishiga olib keldi.

Gamsaxurdiya xatolarining og‘ir oqibatlari mamlakat aholisi katta

qismining noroziligiga sabab bo‘ldi. O‘z qurolli guruhlariga ega bo‘lgan

muxolifatchilar hukumat harakatlarini puchga chiqarardi. 1991-yil 22-dekabrda

esa ular Tbilisidagi hukumat binolariga hujum qilib, Gamsaxurdiyani Armanistonga

qochishga majbur qildi. 1992-yil 2-yanvaridan boshlab Tbilisida