O‘zbekiston respublikasi

Marokash

sababi o‘z vaqtida zarur ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlarning o‘tkazilmaganligi

edi.

Bu holat MOF obro‘sini tushirib yubordi. Ijtimoiy adolatni kuchaytirish

talabi mamlakatda diniy harakatlar mavqeyini mustahkamladi.

1989-yilda MOF hokimiyatga bo‘lgan monopol huquqidan voz kechishga

majbur bo‘ldi. Muxolifat partiyalar faoliyatiga ruxsat etildi. 1989-yilda

tuzilgan «Milliy qutqarish islom fronti» (MQIF) ning obro‘si kundan-kunga

o‘sib bordi. Shu yiliyoq bu diniy partiya mahalliy saylovlarda g‘olib chiqdi.

1991-yilning noyabr oyida o‘tkazilgan umumiy parlament saylovida ham bu

partiya MOFni mag‘lubiyatga uchratdi. Biroq armiya oliy qo‘mondonligi

saylov natijalarini tan olmadi.

Sh. Benjadid iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. Uning o‘rniga 1991-yil

noyabrda M. Budiar o‘tirdi. 1992-yil 2-iyunida armiya davlat to‘ntarishi

o‘tkazdi, M. Budiar o‘ldirildi. Ali Karini hokimiyatni egalladi. MQIF faoliyati

taqiqlandi. Diniy ekstremistlar terrorni avj oldirdilar. Buning oqibatida 100

mingdan ortiq fuqaro halok bo‘ldi. Jazoirda hamon siyosiy barqarorlik ta’-

minlangani yo‘q. Abdulaziz Buteflika mamlakat prezidenti lavozimida

ishlamoqda.

Marokash Fransiya mustamlakasi edi. Marokash

xalqining ozodlik kurashi uzoq davom etdi. Va,

nihoyat, 1956-yil 2-mart kuni Marokash mustaqilligi haqida deklaratsiya

imzolandi. 5-aprelda Ispaniya Marokash mustaqilligini tan oldi. 1961-yilda

Fransiya qo‘shinlari mamlakatdan olib chiqib ketildi. AQSH harbiy bazasi

ham tugatildi. 1962-yildan boshlab Marokash konstitutsiyaviy monarxiya

davlatiga aylandi. Qirol Hasan II mamlakat yangi konstitutsiyasini imzoladi.

Marokash arab xalqining Isroil agressiyasiga qarshi kurashini qo‘llabquvvatlab

kelmoqda. Ayni paytda uning Jazoir bilan munosabatlarida keskinlik

ham mavjud. Bu keskinlik — G‘arbiy Sahroyi Kabir bilan bog‘liq.

1975-yilda Marokash bu hududni bosib oldi. G‘arbiy Sahroyi Kabirda

bir necha o‘n yillardan beri separatchilik harakati davom etmoqda. Jazoir

Respublikasi esa ana shu harakatni qo‘llab-quvvatlamoqda. Tabiiyki, bu hol

Marokash — Jazoir munosabatlariga sovuqlik tushirmay qo‘ymadi.

1999-yilda Hasan II vafotidan so‘ng taxtni o‘g‘li Muhammad VI egalladi.

Otasidan 30 mln aholini boshqarishni, 200 ming armiyani meros qilib oldi.

50 foiz xalq savodsiz.

Tunis ham uzoq yillar Fransiya mustamlakasi

bo‘lib keldi. Faqat 1956-yildagina (20-mart)

Fransiya Tunis mustaqilligini tan olishga majbur bo‘ldi.

Hokimiyat Yangi Dastur partiyasi rahbarligidagi Milliy front qo‘liga o‘tdi.

Uning rahbari X. Burgiba yangi hukumat tuzdi. 1957-yil 25-iyulda Tunisda

monarxiya tugatildi va Respublika e’lon qilindi. X. Burgiba mamlakatning

birinchi Prezidenti etib saylandi.

291

Keyingi o‘zgarishlar

Liviya

X. Burgiba mamlakatda «Dastur sotsializmi» qurishini e’lon qildi. Bu

ibora amalda iqtisodiyoti davlat, kooperativ va xususiy sektorni mujassamlashtirgan

jamiyatni anglatar edi. Ayni paytda bu jamiyat aholi barcha

tabaqalarining manfaatini aks ettirishi zarur edi.

1969-yildan boshlab davlat yerlari, fransuz mustamlakachilariga qarashli

yerlar sotila boshlandi. Shu tariqa mayda va o‘rta yer egalari tabaqasi vujudga

keltirildi. Sanoat korxonalari ham milliylashtirildi. Shuning barobarida milliy

va chet el kapitaliga qulay sharoit yaratib berildi.

Biroq mamlakatda ijtimoiy adolatsizlik avj oldi. Bu, o‘z navbatida, siyosiy

beqarorlikni vujudga keltirdi. Natijada diniy yo‘nalishdagi partiyalar kuchaydi.

Shunday sharoitda harbiylar 1987-yil 7-noyabrda to‘ntarish o‘tkazdilar.

X. Burgiba hukumati ag‘darildi. Hokimiyat general Ben Ali qo‘liga o‘tdi.

Tunis tashqi siyosatda ham G‘arb, ham arab davlatlari bilan munosabatlarni

rivojlantirib bormoqda. 1976-yilda u Yevropa Ittifoqi bilan shartnoma imzoladi.

1989-yilda esa Arab mag‘ribi Ittifoqi a’zosi bo‘ldi. Arab davlatlari ligasi

a’zosi sifatida Falastin arab xalqining o‘z davlatiga ega bo‘lish huquqini

qo‘llab-quvvatlab kelmoqda.

Liviya Birinchi jahon urushi yillaridan 1943-yilgacha

Italiya mustamlakasi bo‘lib keldi. 1943-

yilda Italiya ittifoqchilarga taslim bo‘lgach, Fransiya va Buyuk Britaniya

boshqaruviga o‘tdi. 1951-yilda Liviya mustaqil davlat deb e’lon qilindi.

Liviyada monarxiya qaror topdi. Qirol Idris I tashqi siyosatda, birinchi

navbatda, Buyuk Britaniya va AQSH bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi.

Chunonchi, 1953-yilda mamlakat hududida Buyuk Britaniya, 1954-yilda

esa AQSHning harbiy bazalarini tashkil etish haqida bitimlar imzolandi.

Shu tariqa buyuk davlatlar o‘zlarining Afrikadagi manfaatlarini himoya

qilishda Liviyani tayanch nuqtasiga aylantirdilar. Biroq Idris I siyosati

harbiylar orasida norozilik tug‘dirdi. Ular 1969-yil 1-sentabrda harbiy

to‘ntarishni amalga oshirdilar. To‘ntarishga polkovnik M. Kaddafiy (1942-

yilda tug‘ilgan) rahbarlik qildi. Hokimiyat inqilobiy qo‘mondonlik kengashi

qo‘liga o‘tdi. To‘ntarish natijasida monarxiya ag‘darildi. Mamlakat Liviya

Arab Respublikasi deb e’lon qilindi. Buyuk Britaniya va AQSH 1970-yilda

Liviyadan o‘z harbiy qismlarini olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi.

Mamlakatda davlat organlarini qayta tashkil etish

boshlandi. Umumiy Xalq Kongressi Oliy hokimiyat

organi deb e’lon qilindi. 1977-yil 3-mart kunidan boshlab Liviya

Arab Respublikasi Liviya Xalq Arab Jamaxiriyasi nomi bilan ataladigan

bo‘ldi. M. Kaddafiy esa 1-sentabr inqilobining rahbari deb e’lon qilindi.

Shu tariqa u davlatning yagona rahbariga aylandi. Liviya milliy boyligining

asosini neft tashkil etadi. Hukumat Liviyada neft qazib chiqarish bilan

shug‘ullanuvchi barcha kompaniyalarni to‘la yoki qisman milliylashtirdi.

292

Mamlakat ichkarisida neft mahsulotlarini sotish va taqsimlashni davlat o‘z

qo‘liga oldi. Milliy neft-kimyo sanoati hamda neft tashuvchi flot yaratildi.

Liviya iqtisodiyotida davlat sektori katta salmoqqa ega.

Neft sanoatidan tashqari, banklar, sug‘urta kompaniyalari, yirik qishloq

xo‘jalik birlashmalari, transport, qurilish kompaniyalari hamda tashqi

savdo davlat ixtiyoridadir. Liviya qonunlari kishining mehnat natijasini

o‘zlashtirib olmaydigan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga ruxsat

etadi.

Mamlakat rahbariyati aholining ijtimoiy himoyasi masalasiga alohida

e’tibor berdi. Ish haqi to‘lashni davlat tartibga solib turadi. Turarjoy uchun

kam haq olinadi. Aholiga bepul tibbiy xizmat ko‘rsatiladi. Umumiy va oliy

ta’lim ham bepul. Obyektiv sabablarga ko‘ra, mamlakat qishloq xo‘jaligi

kam taraqqiy etgan. Shuning uchun oziq-ovqat mahsulotlari chetdan sotib

olinadi. Shunday bo‘lsa-da, bugungi Liviya — dunyoning eng boy

davlatlaridan biri. Liviya yiliga 110 mln tonna neft qazib oladi. Neft savdosi

mamlakat g‘aznasiga 10 mlrd dollar daromad keltiradi.

Liviya faol tashqi siyosat yuritadi. U Arab Davlatlari Ligasi, Afrika

hamkorligi tashkiloti, Qo‘shilmaslik harakati, Arab mag‘ribi Ittifoqi kabi

regional tashkilotlar a’zosidir. Falastin Ozodlik Tashkilotini qo‘llabquvvatlaydi.

Unga katta miqdorda moliyaviy yordam ham ko‘rsatadi. Biroq

Liviya xalqaro terrorizmni qo‘llab-quvvatlashda ham ayblanib kelmoqda. Bu

esa uning AQSH tomonidan jazolanishiga sabab bo‘lgan.

AQSH M. Kaddafiyni jismonan yo‘q qilish maqsadida 1986-yilning 15-

aprelida Liviya poytaxti Tripoli shahrini bombardimon qildi. Lekin

M. Kaddafiy omon qoldi. Ayni paytda 2000-yilda Liviya xalqaro terrorizmda

gumon qilingan ikki fuqarosini xalqaro sud hukmiga topshirishga majbur

bo‘ldi. Xalqaro sud (Gaaga shahrida) ularning birini aybdor deb topdi va

qamoq jazosiga hukm qildi. 2005-yilga kelib M. Kaddafiy G‘arb davlatlarining

barcha talablarini bajardi. Qurollanish dasturini to‘xtatdi. G‘arb xalqaro

cheklovni bekor qildi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. «Yaqin Sharq muammosi» qachondan boshlangan va mohiyati nima?

2. Arab – Isroil urushidan maqsad nima edi?

3. Kemp-Devid bitimi qachon tuzildi?

4. Iroq qachon respublika deb e’lon qilingan?

5. S. Husayn siyosatini tushuntiring.

6. Saudiya Arabistoni qanday mamlakat?

7. Suriya tashqi siyosatining mohiyati nima?

8. Misr hukmdorlari haqida nimalarni bilib oldingiz?

9. Sh. Benjadid davrida Jazoirning ahvoli qanday edi?

10.Marokashning taraqqiyot yo‘li qanday bo‘ldi?

11.«Dastur sotsializmi»ning mohiyati nima?

12.M. Kaddafiy faoliyati haqida so‘zlab bering.

13.O‘zbekistonning arab davlatlari bilan aloqalari haqida nimalarni bilasiz?

?

293

Milliy-ozodlik kurashi

va uning oqibatlari

JADVALNI TO‘LDIRING

Arab-Isroil

urushlari

Bosib olingan

hududlar

Urush oqibatlari

33-§. Tropik va Janubiy Afrika davlatlari

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlaka

sirtmog‘i azob-uqubatlarini tortib kelayotgan xalqlarning

milliy-ozodlik kurashi yanada kuchaydi.

Bu hodisa Afrika xalqlariga ham taalluqli edi. Xo‘sh, qanday omillar mustamlaka

sirtmog‘ida yashayotgan xalqlar milliy-ozodlik kurashining kuchayishiga

sabab bo‘ldi? Bular:

— Ikkinchi jahon urushida Germaniya, Italiya va Yaponiyaning

mag‘lubiyatga uchraganligi;

— asosiy mustamlakachi davlatlar — Buyuk Britaniya va Fransiyaning

zaiflashganligi;

— mustamlaka xalqlar milliy ongining o‘sishi;

— AQSH va SSSRning o‘z siyosiy maqsadlari yo‘lida dunyoda mustamlakachi

imperiyalar saqlanib qolishiga qarshi chiqqanligi.

To‘g‘ri, Afrikada mustamlakachilik tizimining barham topishi jarayoni

Osiyodagiga nisbatan sekin borgan. Bu Afrika davlatlari qoloqligining, milliyozodlik

kurashiga rahbarlik qiluvchi ijtimoiy kuchlarning (milliy burjuaziya

va milliy ziyolilar) zaifligi oqibati edi.

Dastlab Shimoliy Afrika davlatlari qattiq qonli kurash hisobiga mustaqillikka

erishdilar (bu haqda Arab davlatlari mavzusida ma’lumot oldingiz).

1960-yil Afrika tarixiga «Afrika yili» nomi bilan kirdi. Shu yili bir yo‘la 17

davlat mustaqillikka erishdi. Buyuk Britaniya va Fransiya mustamlaka

imperiyalari parchalanib borayotgan bir sharoitda Belgiya Kongo mustaqilligini

tan olishga majbur bo‘ldi.

Afrikaning ayrim mamlakatlarida mustaqillikka erishish nisbatan tinch

yo‘l bilan (aholining ommaviy namoyishlari; fuqarolik bo‘ysunmasligi) amalga

oshdi. Mustamlakachilik metropoliyadan ko‘chib kelib joylashgan bir guruh

oq tanlilar jamoasiga tayangan joylarda esa og‘ir qurolli kurash olib borish

yo‘li bilan mustaqillikka erishildi. 60-yillar oxiriga kelib ingliz, fransuz,

belgiya mustamlakachi imperiyalari parchalandi.

Faqat bir imperiya — Portugaliya imperiyasi yashashda davom etdi.

Portugaliyaning Afrikadagi mustamlakalari (Mozambik, Angola, Gvineya-

Bissau) uning dengizorti hududlari deb e’lon qilingan edi. Bu «dengizorti

hududlar» aholisining milliy-ozodlik kurashi 1974-yilgacha davom etdi va u

294

g‘alaba bilan yakunlandi. Portugaliya o‘z mustamlakalarining mustaqilligini

tan olishga majbur bo‘ldi.

Kongo (Zair), Gvineya, Angola, Mozambik, Namibiya tropik Afrikada

yirik davlatlar hisoblanadi.

1980-yilda yana bir mustaqil Afrika davlati — Zimbabve davlati vujudga

keldi. Bu davlatning vujudga kelishi juda og‘ir kechdi. Gap shundaki,

Rodeziyada (Buyuk Britaniya mustamlakasi) kam sonli, biroq uyushgan oq

tanlilar ham yashardi. Ular 1965-yilda Rodeziyani mustaqil deb e’lon qildilar.

Biroq uni Buyuk Britaniya ham, BMT ham tan olmadi.

Mahalliy afrikaliklar esa ozodlik uchun qurolli kurash boshladilar.

Yakkalanib qolgan oq tanlilar 1979-yilda muzokara boshlashga majbur

bo‘ldilar. Uning oqibatida davlat afrikaliklar qo‘liga o‘tdi. 1980-yilda

Rodeziya o‘rnida mustaqil, yangi Zimbabve davlati tashkil etilganligi e’lon

qilindi.

Afrikadagi oxirgi mustamlaka Janubi-G‘arbiy Afrika edi. Birinchi jahon

urushiga qadar bu hudud Germaniya mustamlakasi bo‘lgan. Urushdan so‘ng

Millatlar Ligasi uni boshqarish huquqini Janubiy Afrika Respublikasiga

(JAR) berdi. JAR dastlab bu hududni o‘ziga qo‘shib olishga urindi. Buning

uddasidan chiqa olmagach, u yerda oz sonli oq tanlilar hukumatini tuzishga

harakat qildi. Bunga javoban mahalliy aholi 1966-yilda qurolli kurash

boshlashga majbur bo‘ldi.

BMT 1973-yilda JARni Janubi-G‘arbiy Afrikani boshqarish huquqidan

mahrum etdi. Mahalliy aholining milliy-ozodlik kurashi 1989-yilda g‘alaba

bilan yakunlandi. Shu yili Janubi-G‘arbiy Afrika Namibiya nomi bilan

mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Shu tariqa mustamlaka Afrika xalqlari

milliy-ozodlik kurashi g‘alaba bilan yakunlandi. Bir vaqtlar deyarli butunlay

mustamlakaga aylantirilgan Afrikada 52 ta mustaqil davlat vujudga keldi.

Janubiy Afrika Respublikasida 1948-yilda o‘tkazilgan

parlament saylovida Afrika yerlarining

(oq tanli aholi) millatchi partiyasi g‘alaba qozondi.

Bu partiya rahbari D. Malan boshchiligida tuzilgan hukumat aparteid

siyosatini amalga oshirishini e’lon qildi. Bu davlatning tub aholisi bo‘lgan

negrlarga, bu yerga kelib qolgan hindlarga nisbatan qo‘llangan irqiy

kamsitish, ularni oq tanlilardan ajratib qo‘yish; ularni asosiy fuqarolik

huquqlaridan mahrum etish hamda o‘zlari uchun ajratilgan alohida joylarda

yashashga majbur etish siyosati edi.

Mamlakat maydonining 87 foizi oq tanlilar uchun, atigi 13 foizi

afrikaliklar uchun biriktirib qo‘yildi. Bundan maqsad — afrikaliklarning

mustahkam aparteid tartiblarini yo‘qotish maqsadida birlashishiga yo‘l

qo‘ymaslik edi.

JAR hukmron doiralari aparteid siyosatini tobora kuchaytirdilar. 1984-

yilda uch palatali parlament (oqlar, negrlar va hindlar uchun alohida-alohida)

tuzildi.

Aparteid tartibiga

qarshi kurash

295

Biroq afrikaliklar irqchilar rejimi o‘zlariga taqdim etgan taqdirga tan

berganlari yo‘q. Ular XX asrning eng jirkanch hodisalaridan biri —aparteid

siyosatiga qarshi qurolli kurash olib bordilar. Bu kurashga Afrika Milliy

Kongressi (AMK) rahbarlik qildi. AMK maqsadi — Janubiy Afrikada irqidan

qat’i nazar barcha fuqaro qonun oldida teng bo‘lishini ta’minlaydigan

demokratik davlat barpo etish edi. Bu partiyaga XX asrning buyuk siyosat va

davlat arboblaridan biri N. Mandela rahbarlik qildi.

Afrika xalqining bu kurashi xalqaro taraqqiyparvar kuchlar tomonidan

qo‘llab-quvvatlandi. Hukumat tub aholining o‘z haq-huquqi yo‘lidagi kurashiga

qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Biroq afrikaliklar kurashini to‘xtatib

bo‘lmadi.

1989-yilda JAR prezidentligiga F. Klerk saylandi. U davr realligini hisobga

olib siyosat yurituvchi arbob edi. F. Klerk agar aparteid siyosati bekor

qilinmasa, u oxir-oqibatda oq tanlilarni to‘la halokatga olib kelishi

mumkinligini anglab yetdi va 1990-yilda AMK faoliyatini taqiqlashni bekor

qilish to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Uning rahbari N. Mandela 1991-

yilda umrbod qamoq jazosidan ozod etildi. (U 27 yildan beri qamoqda edi.)

Mamlakatda harbiy holat bekor qilindi. Barcha fuqarolarning, irqlarning

tengligi e’lon qilindi.

1993-yilda barcha irq vakillarining tengligi asosida umumiy parlament

saylovi o‘tkazilishi to‘g‘risida bitim imzolandi. Ayni paytda oq tanlilar huquqi

ham kafolatlanadigan bo‘ldi.

Saylov 1994-yilning 26-aprelida o‘tkazildi va unda AMK to‘la g‘alaba

qozondi. N. Mandela JARning birinchi qora tanli Prezidenti etib saylandi.

Shu tariqa eng jirkanch illat — aparteidning to‘la barham topishiga asos

yaratildi. Afrika qit’asida mustahkam tinchlik yo‘lidagi asosiy to‘siqlardan

biri — irqchilikni bartaraf etish yo‘lidagi buyuk xizmatlari uchun har ikki

arbob — N. Mandela va F. Klerklar 1993-yilda Tinchlik uchun xalqaro

Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldilar. 1999-yil 2-iyundagi saylovlarda

N. Mandelaning safdoshi Tabo Mbeku Prezidentlik lavozimini egalladi.

Afrika qit’asi davlatlarining iqtisodiy taraqqiyot

darajasi bir xil emas. Chunonchi, tropik Afrika

Shimoliy va Janubiy Afrikadan keskin farq qiladi.

Tropik Afrika davlatlari qit’aning eng qoloq davlatlaridir. Dunyo aholisining

10 foizini tashkil etuvchi Afrika qit’asida dunyo sanoat mahsulotining

atigi 1 foizi ishlab chiqariladi, xolos. Bu yerdagi yana bir eng katta muammo

— aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash muammosidir.

Bugungi kunda Afrikada qit’a aholisining deyarli 50 foizi qashshoqlikda

yashamoqda. Oziq-ovqat ishlab chiqarish aholi o‘sishiga nisbatan

tobora orqada qolib bormoqda. Yana bir jiddiy muammo, etnik qirg‘inlar,

mojarolar muammosidir. Afrika davlatlari hayotida urug‘-qabilachi-

Mustaqillikni

mustahkamlash

yo‘lidagi muammolar

296

lik hayot tarzi kuchliligicha qolmoqda. Bir xalq turli davlatlar hududida

yashamoqda.

Masalan, 20 mln dan ortiq fulbe deb ataluvchi xalq boshqa xalqlarga

nisbatan ko‘pchilikni tashkil etmaydigan qilib turli davlatlarga bo‘lib

yuborilgan. Etnik nizolar davlatlar yaxlitligini katta xavf ostiga qo‘ymoqda.

Yana bir katta muammo — bu davlatlararo nizolar, harbiy to‘qnashuvlar

muammosi.

Mustamlakachilar davlatlar chegaralarini atayin shunday belgilaganlarki,

bu bora-bora davlatlararo nizolar manbayiga aylandi. Hozircha Afrika

hamkorligi Tashkiloti to‘qnashuvlar ildizlarini bartaraf etishga muvaffaq bo‘la

olgani yo‘q.

Jiddiy muammolardan yana biri — tashqi qarz. Chunki tashqi qarz

yildan yilga ortib bormoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Afrika xalqlarining milliy-ozodlik kurashini yengillashtirgan omillar haqida

mulohaza yuriting.

2. Afrika xalqlari ozodlik kurashining shakllari haqida nimalarni bilib oldingiz?

3. Aparteid qanday siyosat?

4. Afrika davlatlari oldida turgan muammolarni Osiyo va Lotin Amerikasi

davlatlari oldida turgan muammolar bilan taqqoslang.

JADVALNI TO‘LDIRING. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYIN

MUSTAQILLIKNI QO‘LGA KIRITGAN AFRIKA DAVLATLARI

Davlatlar

nomi

Mustaqillikka

erishgan yili

Hozirgi davrda

davlat boshlig‘i

Taraqqiyot

yo‘li

4-bob. MUSTAQIL DAVLATLAR HAMDO‘STLIGI

Yuqoridagi mavzulardan ma’lumki, 1991-yil 8-dekabr kuni Rossiya,

Ukraina va Belorussiya rahbarlari Viskuli (Belovej pushchasi)da SSSR ning

tugatilganligi to‘g‘risidagi hujjatni imzolashdi. Shu bilan Mustaqil davlatlar

hamdo‘stligi (MDH) tashkil topdi. MDHga asta-sekin 12 respublika a’zo

bo‘lib kirdi. Boltiqbo‘yi davlatlari bundan mustasno.

Har bir respublikaga o‘z hududi va undagi tabiiy boyliklar, aholi, ishlab

chiqarish korxonalari, aholi jon boshiga yalpi ishlab chiqarish mahsulotlari

ko‘rsatkichi nasib etdi.

?

297

№ Mamlakatlar

Hududi

%

Aholisi

%

Ishlab

chiqarish

%

Aholi jon

boshiga

YAIM %*

1 Ozarbayjon 0,43 2,6 1,8 56

2 Armaniston 0,15 1,1 1,1 118

3 Belorussiya 0,93 3,5 3,8 106

4 Gruziya 0,35 2,0 1,8 90

5 Qozog‘iston 12,23 5,7 5,1 90

6 Qirg‘iziston 0,89 1,4 1,0 60

7 Latviya 0,28 0,9 0,7 133

8 Litva 0,29 1,2 1,1 133

9 Moldaviya 0,15 1,6 1,3 80

10 Rossiya 76,25 52,0 57,8 114

11 Tojikiston 0,63 1,5 1,0 50

12 Turkmaniston 2,21 1,4 0,9 75

13 O‘zbekiston 2,10 7,1 4,4 96

14 Ukraina 2,75 18,0 17,8 92

15 Estoniya 0,23 0,5 0,4 140

* YAIM (yalpi ichki mahsulot)

1985—1988-yillardan boshlab sovet tuzumining susayishi tufayli bu

respublikalarda ommaviy fuqarolik harakatlari namoyon bo‘la boshladi.

Avvaliga ular milliy madaniyat va tabiatni muhofaza qilish talabi bilan,

keyinchalik respublikalarni xo‘jalik hisobiga o‘tkazish va, nihoyat, haqqoniy

suverenitet va mustaqillik talabi bilan chiqdilar. 1989-yil may oyida uch

mamlakat vatanparvarlari tomonidan saylangan Baltika assambleyasi bu

respublikalarning SSSR tarkibida bo‘lishlari hech qanday huquqiy asosga

ega emasligini bayon qildi.

34-§. Moldova, Ukraina, Belorussiya va Kavkazorti

Respublikalari mustaqilligining tiklanishi va rivojlanishi

Moldova Respublikasi

80-yillarning oxirida Moldovada umuman moldovaliklar aholining 64

foizini tashkil etdi, ilgarigi muxtoriyat — Dnestrbo‘yida esa aholining

ko‘pchiligi — 60 foizi ruslar va ukrainlardan iborat edi. Bu mintaqalar

SSSR MEROSIDA RESPUBLIKALAR ULUSHI

298

o‘rtasidagi farqlar mamlakat taqdiriga ta’sir ko‘rsatdi. Boltiqbo‘yidagi xalq

frontlari harakati, keyinchalik esa Ruminiyadagi inqilob haqidagi xabarlar

Yagona Moldova Xalq Frontining (YAMXF) tashkil etilishiga, uning

tomonidan mamlakatda 1989-yilda rumin tiliga davlat tili maqomini berish

va mamlakatni suveren deb e’lon qilishga bo‘lgan intilishlarni rag‘batlantirdi.

YAMXF ommaviylashdi va Kishinyov ko‘chalariga yuz minglab

tarafdorlarini chiqardi.

Bahorda SSSR Xalq deputatlari syezdiga yuborilgan delegatlarning

ko‘pchiligi mutaassib (konservativ) kayfiyatda edi, ammo avgustga kelib

respublika Oliy Soveti rumin tiliga davlat tili maqomini berish to‘g‘risidagi

qonunni qabul qilib, har bir elatga o‘z tilida gapirishga imkon berdi. Keyinchalik

Xalq Fronti 1990-yildagi Oliy Sovet saylovlarida muvaffaqiyatga

erishib, respublika rahbariyatidan kompartiyani chetlashtirdi. Avgust oyida

Oliy Sovet Moldova mustaqilligi to‘g‘risidagi deklaratsiyani e’lon qildi. Yangi

hukumat fuqarolarning huquq va erkinliklarini yoqladi. Mamlakatda

demokratlashtirish avj olib, bir qator liberal-demokratik, milliy-demokratik

hamda sotsial-demokratik yo‘nalishdagi partiya va harakatlar paydo bo‘ldi.

Ulardan ba’zilari Moldovaning Ruminiyaga qo‘shilishi tarafdorlari edilar.

Ammo ular referendumda ko‘pchilik ovozga ega bo‘lolmadilar. 1991-yil

oxirida Oliy Sovet respublika prezidenti etib liberal-demokratlar yetakchisi

M. Snegurni sayladi.

Shu bilan birga, 1990-yildayoq SSSRning parchalanishiga to‘sqinlik

qilishga harakat qiluvchi ittifoq hukumati ishtiroki bilan Moldovaning

janubidagi uchta mintaqada yashovchi gagauzlar va Dnestr O‘ng qirg‘og‘i

hamda Benderi shahri aholisining ko‘pchiligi rumin tiliga qarshi va SSSR

tarkibidan chiqishga qarshi norozilik bildirishdi. Gagauzlar o‘z mustaqil

respublikalarini e’lon qilishdi. Shimolda esa 1991-yilda sovet tuzumini

saqlab qolayotgan mustaqil Dnestrbo‘yi Moldova Respublikasi (DMR)

paydo bo‘ldi.

Agar gagauzlar bilan olib borilgan uzoq muddatli muzokaralardan so‘ng

ular Gagauziyaning Moldova tarkibida maxsus huquqiy maqomga ega

bo‘lishiga rozilik bildirgan bo‘lsa, Tiraspol shahrida joylashgan DMR

hukumati Moldova hukumatining muxtoriyat to‘g‘risidagi taklifini rad etdi

va Sovet harbiylari yordamida Moldovaning tartib o‘rnatuvchi kuchlariga