O‘zbekiston respublikasi

to‘g‘risida, investitsiyalarni himoya qilish, elektrlashtirish, irrigatsiya va

melioratsiya, telekommunikatsiya sohasida hamkorlik qilish haqidagi bitimlar

o‘tgan yillar davomida o‘z samarasini berdi. Pokistonning «Tabani korporeyshn

», «Lahor», «Pia», «Merkuriy», «Metro garmen tes» va boshqa firmalari

O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatmoqda. 1994-yilda tovar ayirboshlash

4,3 mln dollarga yetdi.

Urdushunos olim A. Ibrohimov Lahor shahrida o‘zbek tili kurslarini

tashkil etdi. O‘zbekistonning pilla, shoyi matolari, shisha va billurlari, yengil

Pokiston —

O‘zbekiston

munosabatlari

17 — Jahon tarixi

258

sanoat uchun mashina va uskunalari Pokistonda sevib xarid qilinsa,

pokistonliklarning tayyor kiyimlari, charm kamzullari, shakar va kakaosi

o‘zbekistonliklarga manzur bo‘lmoqda, 2004-yilda ikki mamlakat o‘rtasida

tovar ayirboshlash 8,4 mln dollarni tashkil etdi. 43 mln dollarlik paxta Eron

bandargohlari orqali chetga chiqmoqda. Pokiston esa uchinchi davlat orqali

paxta sotib olmoqda.

2005-yil martida Pokiston Prezidenti P. Musharrafning O‘zbekistonga

tashrifi chog‘ida bu masalalar muhokama qilindi. Pokiston sarmoyalari

bilan O‘zbekistonda 42 ta korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. 2004-yilda ular

19,5 mlrd so‘mlik mahsulot ishlab chiqardilar. Tashrif chog‘ida hamkorlikni

yanada mustahkamlash to‘g‘risida qo‘shma bayonot, 2005—2009-yilgacha

bo‘lgan davrga mo‘ljallangan madaniy aloqalar dasturi va xalqaro terrorizmga

qarshi kurash sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitimlar imzolandi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Hindiston va Pokistonning tashkil etilishi sabablari va mustaqillikka

erishishi qanday yuz berdi?

2. J. Neru davrida Hindistonning ahvoli qanday edi?

3. Pancha chila nima?

4. Hindiston tarixida I. Gandining roli qanday bo‘ldi?

5. Hindiston bilan Pokiston o‘rtasidagi mojaroning asosiy sababi nima?

6. M. Desai davrida Hindiston taraqqiyoti haqida gapirib bering.

7. «Bxarati janati parti» qanday partiya?

8. Pokiston 1958-yilgacha qanday idora qilindi?

9. Pokistonda harbiy diktaturalar nega o‘rnatildi?

10.Toshkent deklaratsiyasining ahamiyati qanday bo‘ldi?

11.Bangladesh mustaqillikka qanday erishdi?

12.Benazir Bxutto qanday siyosat yurgizdi?

13.Hozirgi bosqichda Pokiston — Hindiston munosabatlari qanday?

14.AQSHning Hindiston va Pokiston bilan munosabatlari qay tarzda

davom etmoqda?

15.O‘zbekistonning Hindiston va Pokiston bilan munosabatlari haqida

nimalarni bilib oldingiz?

JADVALNI TO‘LDIRING. HINDISTON VA POKISTON RAHBARLARINING

FAOLIYATLARI HAQIDA

Mamlakat

rahbarlari

Hokimiyatda

turgan yili

Mamlakat uchun

qilgan ishlari

BAHS YURITING

— Jamiyat taraqqiyotida dinning roli va G‘arb davlatlarining diniy ayirmachilikdan

Sharq mamlakatlarida qanday foydalanayotganliklari haqida erkin

fikr yuritib, matbuot va tarixiy materiallar asosida insho yozing.

— Hindiston iqtisodiyotidagi qaysi jihatlardan O‘zbekistonda ijodiy

foydalanish mumkin? Bu haqda erkin fikr bildiring. Bahs yuriting.

?

259

29-§. Turkiya va Eron

Turkiya Respublikasi

Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so‘ng Turkiyada

chigal vaziyat yuzaga keldi. Xalq Respublikachi

Partiya (XRP) bilan 1945-yilda tashkil etilgan

Demokratik Partiya (DP) o‘rtasida kurash kuchaydi.

DP davlat monopolizmiga qarshi chiqib, «Xususiy tashabbus»ni qo‘lladi.

1946-yilgi saylovlarda XRP terror yo‘li bilan g‘olib chiqdi va darhol repressiyani

boshlab yubordi. Bu narsa mamlakatda keskinlikni avj oldirdi. Mamlakatni

1938-yildan AQSHning gumashtasi I. Inenyu boshqarib keldi. 1950-yilning

may oyida Turkiya Buyuk millat majlisi (parlamenti)ga bo‘lib o‘tgan saylovda

Demokratik partiya g‘alaba qozondi. Partiya rahbari J. Boyar mamlakat

Prezidenti, partiyaning yirik arbobi A. Menderes Bosh vazir lavozimini egalladi.

Uning dasturi iqtisodiyotda davlat sektorini tugatish va erkin tadbirkorlikni

qaror toptirishni ko‘zda tutardi. DP o‘z dasturini amalga oshirishga kirishdi.

Sanoatda, hatto, xususiy sektorning davlat sektoridan ko‘proq mahsulot ishlab

chiqarishiga ham erishildi. Hukumat mamlakat iqtisodiyotiga chet el sarmoyasini

joylashtirish uchun qulay imkoniyatlar yaratdi. 1950—1954-yillar davomida

Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankidan 65 mln dollar miqdorida yordam

oldi. Biroq yangi hukumat qanchalik harakat qilmasin, iqtisodiy rivojlanishda

jiddiy o‘zgarish yuz bermadi. Bu chet el sarmoyasining milliy sarmoyani

siqib chiqarishiga sabab bo‘ldi. 1956-yilda Turkiya g‘allani chetdan sotib oldi.

1958-yilda Turkiya o‘zini bankrot deb e’lon qilib, qarzlarini to‘lay olmasligini

bildirdi. Boyar-Menderes hukumatidan ko‘pchilik norozi bo‘ldi. Mamlakatda

korrupsiya, talon-toroj avj oldirilgan edi. 1960-yil may oyida harbiy to‘ntarish

bo‘ldi. Hokimiyat to‘ntarish o‘tkazgan yangi tashkilot — Milliy birlik qo‘mitasi

(MBQ) qo‘liga o‘tdi. Mamlakatning vaqtinchalik konstitutsiyasi qabul qilindi.

Unga ko‘ra, MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb e’lon qilindi. Unga

J. Gursul raislik qildi va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. J. Boyar,

A. Menderes qamoqqa olindi. A. Menderes 1961-yilda qatl etildi.

1961-yilning may oyida mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi.

Siyosiy partiyalar faoliyatiga ruxsat etilgach, ikkita yangi partiya tuzildi. Ularning

biri «Adolat partiyasi», ikkinchisi esa «Yangi Turkiya partiyasi» deb ataldi.

Ayni paytda boshqa siyosiy partiyalar ham faoliyat ko‘rsata boshladi. Noyabr

oyida o‘tkazilgan saylovda hech bir partiya mutlaq ko‘pchilik o‘rin ololmaganligi

uchun koalitsion hukumat tuzishga to‘g‘ri keldi.

1961—1965-yillar Turkiyaning kelgusi taraqqiyot yo‘li xususida keskin

siyosiy kurashlar yillari bo‘ldi. Bu davrda 4 marta hukumat almashdi. Va,

nihoyat, 1965-yildagi parlament saylovida «Adolat partiyasi» g‘alaba qozondi.

Uning rahbari S. Demirel Bosh vazir lavozimini egalladi. Bu hukumat davrida

Demokratik

partiyaning

hokimiyatga kelishi

260

harbiy xarajatlarning yanada o‘sishi budjet taqchilligini keskin ko‘paytirib

yubordi. U 1970-yilda 3,5 mlrd lirani tashkil etdi. Davlat qarzi esa 72 mlrd

liraga yetdi.

Bunday sharoitda harbiylar yana siyosatga aralashdilar. Ular 1971-yilning

12-martida yana davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Unga general K. Evren rahbarlik

qildi. Mamlakatda favqulodda holat joriy etildi. Biroq bu to‘ntarish mamlakatda

siyosiy barqarorlikni ta’minlay olmadi. 1973-yilda mamlakat prezidenti

16 turdan so‘ng saylanganligi buning isbotidir. 1980-yilda esa hatto prezident

saylashga erishilmadi ham. Oqibatda yana davlat to‘ntarishi o‘tkazildi.

Barcha siyosiy partiyalar tarqatilgan, deb e’lon qilindi. Ularning rahbarlariga

10 yil davomida siyosiy faoliyat bilan shug‘ullanish man etildi.

Ommaviy axborot vositalari uchun qattiq senzura o‘rnatildi. Biroq Yevropa

Ittifoqining aralashuvi bilan harbiylar yon berishga majbur bo‘ldilar. Mamlakatning

yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Siyosiy partiyalar faoliyatiga

ruxsat etildi. Natijada qator yangi partiyalar («Vatan» partiyasi, «To‘g‘ri

yo‘l» partiyasi) tuzildi.

«Vatan» partiyasini T. O‘zal, «To‘g‘ri yo‘l» partiyasini esa S. Demirel

boshqardi. 1983-yilda o‘tkazilgan parlament saylovida «Vatan» partiyasi

g‘alaba qozondi va T. O‘zal Bosh vazir lavozimini egalladi. 1989-yilda esa

Turkiya Prezidenti lavozimiga saylandi. T. O‘zal davrida mamlakatda chuqur

iqtisodiy islohotlar o‘tkazildi. Chunonchi, 1986-yilda xususiylashtirish to‘g‘risida

qonun qabul qilindi. 1988-yildan davlat mulkini sotish boshlandi.

Biroq bundan ko‘zlangan maqsadga erishilmadi. Chunki davlat mulki

narxi qimmat bo‘lgani uchun, 1991-yil oxirigacha uning atigi 5 foizi

xususiylashtirildi. 1991-yilgi parlament saylovlarida «To‘g‘ri yo‘l» partiyasi

g‘alaba qozondi. Uning rahbari S. Demirel hukumat tuzdi. 1993-yilda T. O‘zal

vafot etgach, S. Demirel mamlakat prezidentligiga saylandi.

Turkiya O‘rta Sharqda iqtisodiy

rivojlangan davlatlardan biri. Ayni

paytda, qudratli zamonaviy armiyaga

ham ega.

Biroq Turkiya mamlakat hayotini

G‘arbiy Yevropacha model asosida to‘la

qayta qurishga muvaffaq bo‘lmadi.

Bunga, birinchidan, uning texnik-iqtisodiy

jihatdan orqada qolganligi sabab

bo‘ldi. Mamlakat aholisining 50 foizi

hamon qishloq xo‘jaligida band.

Ikkinchidan, davlat iqtisodiyotni

qattiq markazlashtirgan va uning ustidan

Turgut O‘zal. to‘la nazorat o‘rnatgan. Chunonchi, sa261

noatning katta qismi hamon davlat mulki hisoblanadi. Korxonalarning 70

foizga yaqini davlat dotatsiyasi hisobiga ishlaydi. Tashqi savdoda import

eksportdan ustun turadi. Bu esa, o‘z navbatida, tashqi qarzning ko‘payishiga

olib kelmoqda. 1995-yilda Turkiyaning tashqi qarzi 50 mlrd dollarni tashkil

etganligi asosan shu omil bilan izohlanadi. 2000-yilda mamlakat prezidentligiga

A. Sezer saylandi. Tayyip Erdog‘an Bosh vazir lavozimini egalladi. 2007-yil

avgustda A. Gul Prezident A. Sezer o‘rnini egalladi.

Turkiya tashqi siyosatda birinchi navbatda AQSH

bilan munosabatlarni yaxshilashga intildi. Chunonchi,

AQSH hukumati 1947-yil 12-iyulda Turkiyaga moliyaviy va harbiy

yordam ko‘rsatish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Turkiya «Trumen doktrinasi»

bo‘yicha harbiy yordam oldi.

1948-yil iyulda Turkiya hukumati AQSH bilan «Marshall rejasi» asosida

hamkorlik qilish to‘g‘risida bitim imzoladi. Bu ikkala bitim bo‘yicha

Turkiya AQSHdan 800 mln dollar oldi va mablag‘lar asosan harbiy ishga

sarflandi. Budjetning 60 foizi bu davrda harbiy maqsadlarga ketmoqda edi.

AQSH ning Koreyada olib borgan urushida ishtirok etdi. 1951-yil oxirida

Turkiya NATO a’zoligiga qabul qilindi. 1954-yilda SEATO harbiy-siyosiy

ittifoqi a’zosi bo‘ldi.

Shu yildan boshlab Turkiya tashqi siyosatida Kipr masalasi alohida o‘rin

tuta boshladi. 1955-yilda esa Bag‘dod paktini imzoladi. 1959-yilda Turkiya

hududida AQSH harbiy bazasi barpo etish to‘g‘risida ikki tomonlama

shartnoma imzolandi. Shuningdek, Eron va Pokiston bilan shartnoma tuzib,

SENTOni tashkil etdi. (1958-yilda Iroq bu blokdan chiqib ketgan edi.) 60-

yillardan boshlab Turkiyaning AQSH bilan bir tomonlama ittifoqchilikka

asoslangan tashqi siyosatida o‘zgarish yuz bera boshladi.

Endi Turkiya «Umumiy bozor» a’zosi bo‘lgan davlatlar, birinchi navbatda,

GFR bilan iqtisodiy aloqalarni rivojlantira boshladi. 1974-yilda Kipr

muammosi yanada keskinlashdi. Kiprni Gretsiyaga qo‘shib olishga intiluvchi

kuchlar qonuniy hukumatga qarshi bosh ko‘tardilar. Bunga javoban Turkiya

harbiy kuchlarini Kiprga kiritdi. Shu tariqa Kipr amalda kiprlik turklar va

kiprlik greklar jamoalariga bo‘linib ketdi.

Turkiya O‘zbekiston davlat mustaqilligini birinchi bo‘lib tan olgan

davlatdir. Turkiya bilan O‘zbekiston o‘rtasida abadiy do‘stlik to‘g‘risida

shartnoma imzolangan. O‘zbekistonda ko‘plab o‘zbek—turk qo‘shma

korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning ichida Samarqanddagi «Otayo‘l»

avtobus ishlab chiqaruvchi korxona alohida ahamiyatga ega.

Sovet davlati parchalanib ketgach, Turkiya O‘rta Osiyo respublikalari

bilan yaqin munosabat o‘rnatdi. Yaponiya va AQSH firmalari Turkiyada

sovitgich va televizor ishlab chiqaruvchi korxonalar qura boshladilar.

Shuningdek, Turkiya ko‘pgina xorij firmalariga vositachi rolini o‘ynamoqda.

Tashqi siyosat

262

Turkiya O‘zbekiston mustaqilligini birinchi bo‘lib

tan olgan mamlakatdir. 1991-yil dekabrda

O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov Turkiyaga

rasmiy tashrif bilan bordi. Mamlakat Prezidenti

Turgut O‘zal, Bosh vazir Sulaymon Demirel va ishbilarmonlar bilan uchrashib,

O‘zbekiston Respublikasi va Turkiya jumhuriyati o‘rtasidagi aloqalarning

asos va maqsadlari to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomada

mamlakatlarimiz o‘rtasidagi ma’naviy, ruhiy yaqinlik ta’kidlandi. Iqtisodiy

va savdo sohasida hamkorlik, madaniyat, fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport,

turizm va boshqa bitimlar imzolandi.

Ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalarni yangi bosqichga ko‘tarishda 1992-

yil aprelida Turkiya Bosh vaziri Sulaymon Demirelning respublikamizga

tashrifi katta rol o‘ynadi. Turklarning «Interner», «O‘zturk», «O‘zyuksal»,

«Dogu ilag», «Yazeks», «Bursel» va boshqa firmalari O‘zbekistonda keng

faoliyat ko‘rsatdi.

1993-yil aprelida Turkiya Prezidenti T. O‘zalning O‘zbekistonga tashrifi,

ayniqsa, samarali bo‘ldi. «Daromad va mol-mulkka ikki tomonlama soliq

solmaslik to‘g‘risida», «Terrorizm, g‘ayriqonuniy qurol va giyohvand moddalar

tarqatishga qarshi kurash to‘g‘risida» bitimlar va boshqa hujjatlar imzolandi.

1993-yilda O‘zbekistonga 240 mln dollar miqdorida turli tovarlar keltirildi.

Turkiyaning yordami bilan Qoraqalpog‘istonda «Kateks», «Elteks»,

Buxoroda «Vardonze» (erkaklar ko‘ylagi tikishga moslashgan) va boshqa

ko‘plab korxonalar qurildi. Ularning ichida Samarqanddagi «Otayo‘l» avtobus

ishlab chiqaruvchi korxona alohida ahamiyatga ega. Turklar O‘zbekistondagi

ko‘plab mehmonxonalarni qayta ta’mirlashda yordam ko‘rsatdilar.

Ikki mamlakat o‘rtasida madaniyat, fan sohasida ham aloqalar kuchayib

bormoqda.

Turkiya bilan O‘zbekiston o‘rtasida abadiy do‘stlik to‘g‘risida shartnoma

imzolangan.

Eron Islom Respublikasi

Ikkinchi jahon urushi oxirida Eron shoh Muhammad

Rizo Pahlaviy (1919—1980) tomonidan

boshqarilar, hukumat boshlig‘i Qavam as Sulton edi. 1947-yil uning o‘rniga

I. Hakimiy va undan so‘ng Razmari tayinlandi. 1945-yili Eronda yashovchi

ozarbayjon va kurd xalqlarining milliy muxtoriyat uchun kurashi boshlandi.

Eron Ozarbayjonida faoliyat ko‘rsata boshlagan Ozarbayjon demokratik

partiyasi quyidagi talablarni ilgari surdi: yaxlit mamlakat doirasida Eron

Ozarbayjoniga madaniy hayot va mahalliy boshqaruv sohasida muxtoriyat

berish; ozarbayjon tilini muxtoriyat hududida rasmiy til deb tan olish; o‘z

parlamentiga ega bo‘lish.

Turkiya —

O‘zbekiston

munosabatlari

1945-yil voqealari

263

Bu talablar shoh hukumatining boshqa millat vakillariga nisbatan

o‘tkazayotgan shovinistik siyosati oqibati edi. 1945-yilning oxirida Eron

Ozarbayjoni parlamentiga (majlis) saylov o‘tkazildi. Parlament 9-dekabrda

Ozarbayjon Muxtor Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Saylovdan so‘ng

tuzilgan hukumat markaziy hokimiyatni tan olishini hamda uning muxtoriyat

manfaatlariga zid bo‘lmagan barcha ko‘rsatmalarini bajarishini ma’lum qildi.

Maktablarda ta’lim ozarbayjon tilida olib borila boshlandi. Ozarbayjon davlat

universiteti ochildi.

1945-yilning oxirida Shimoliy Kurdistonda (Eron Kurdistonida)

ham muxtoriyat uchun kurash boshlandi. Tez orada muxtor Kurd

Xalq Respublikasi tuzildi. Bu kurashga Kurdiston demokratik partiyasi

rahbarlik qildi. Biroq bu harakatlar aslida SSSR tomonidan rag‘batlantirilgan

va qo‘llab-quvvatlangan edi. Bu esa o‘zga davlatlar ichki ishlariga

bevosita aralashish edi. Ayni paytda SSSR Tude (Eron kommunistik

partiyasi)ni qo‘llab-quvvatladi. Eron hukumati, tabiiyki, Eron Ozarbayjoni

va Shimoliy Kurdistondagi voqealarni separatchilik harakati,

deb baholadi.

Buyuk Britaniya hukumati esa SSSRning Eron ichki ishlariga aralashuviga

qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Chunonchi, Eronga qo‘shimcha harbiy

kuchlar jo‘natdi. SSSR manevr qilishga majbur bo‘ldi. 1946-yil 4-aprelda

Eron bilan aralash sovet – eron neft kompaniyasi tuzish haqidagi shartnoma

evaziga o‘z qo‘shinini Shimoliy Erondan olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi.

1946-yilning oxiriga kelib Eron hukumati bu shartnomani bekor qildi va

mamlakat shimolini to‘la o‘z nazoratiga bo‘ysundirdi. Ozarbayjon va Kurd

muxtor respublikalarini tugatdi. SSSR bu voqealarga aralashmadi. Chunki

bunday aralashuv Buyuk Britaniya va AQSHning birgalikdagi aks aralashuviga

duch kelishi mumkin edi.

Ayni paytda Eronda ingliz – amerika ta’siri kuchayib bordi. 1947-yilda

Eron armiyasida AQSH mutaxassislarining rahbarlik lavozimini egallashlari

mumkinligini ham ko‘zda tutuvchi Erondagi Amerika harbiy missiyasining

faoliyati haqida eron – amerika shartnomasining imzolanishi Eronda AQSH

mavqeyini yanada mustahkamladi. 1950-yilda bu masala yangi shartnoma

bilan mustahkamlandi. Ayni paytda ingliz – amerika qarama-qarshiligi

kuchaydi.

Ingliz – eron neft kompaniyasi (IENK) Buyuk

Britaniya uchun katta ahamiyatga ega edi. Bu kompaniya

1933-yilda tashkil etilgan. Kompaniya

daromadining asosiy qismini Buyuk Britaniya olardi.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng ham u bu kompaniyani saqlab qolishga

zo‘r berib urindi. Shu maqsadda Buyuk Britaniya 1949-yilda «Qo‘shimcha

shartnoma» deb ataluvchi shartnoma ishlab chiqdi. Unda kompaniya daromadidan

Eronga beriladigan ajratma miqdorini qisman oshirish ko‘zda tutilgan

edi. Eron xalqi qarshi chiqdi.

Eron nefti uchun

kurash

264

Buyuk Britaniya shu yo‘l bilan IENKda o‘z xo‘jayinligini saqlab

qolmoqchi bo‘ldi. Biroq Eron hukumati uni rad etdi. 1951-yilning 15-

martida esa mamlakat parlamenti IENKni milliylashtirish to‘g‘risida qaror

qabul qildi. 29-aprelda bosh vazir lavozimiga tayinlangan, Milliy front (Eronning

chet davlatlarga iqtisodiy va siyosiy jihatdan qaramligiga qarshi

kurashuvchi kuchlar) rahbari M. Mossodiq bu qarorni bevosita amalga

oshirishga kirishdi.

Buyuk Britaniya va AQSH har xil yo‘llar bilan bunga to‘sqinlik qildilar.

Ular bu masalani xalqaro Gaaga sudida hal etmoqchi bo‘ldilar. Biroq Eron

hukumati bu sud vakolatini tan olmadi. Buyuk Britaniya endi BMT Xavfsizlik

Kengashiga murojaat qildi. Xavfsizlik Kengashi Eron neftini xalqaro kompaniya

ixtiyoriga berish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Biroq Mossodiq bu

qarorni rad etdi. U Eron nefti Eronning milliy boyligi ekanligini, uni milliylashtirish

Eronning ichki ishi ekanligini ta’kidladi.

Bunga javoban Buyuk Britaniya Eronga nisbatan iqtisodiy qamal

tashkil etdi. Eron hukumati esa Buyuk Britaniya bilan diplomatik munosabatlarini

uzdi. Shoh boshchiligidagi ichki g‘arbparast kuchlar Buyuk

Britaniya va AQSH ning qo‘llab-quvvatlashiga tayanib, 1953-yilning

19-avgustida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Unga general Zohidiy rahbarlik

qildi. Shoh uni bosh vazir etib tayinladi. Barcha siyosiy partiyalar,

tashkilotlar, Mossodiq siyosatini qo‘llab-quvvatlagan vaqtli matbuot

nashrlari tor-mor etildi. Shu tariqa Eron shohi Muhammad Rizo

Pahlaviy o‘z mavqeyini mustahkamlab oldi.

Yangi hukumat 1954-yilda Xalqaro neft konsorsiumi bilan shartnoma

imzoladi. (Unda AQSH va Buyuk Britaniya neft kompaniyalari yetakchi

mavqega ega edi.) Shartnomaga ko‘ra, Eron nefti 25 yil muddat bilan

(1979-yilgacha) shu konsorsium ixtiyoriga berildi. Konsorsiumning neft

qazib chiqarishi yildan yilga o‘sib bordi. Xususan, 1950-yilda u 32 mln

tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 1961-yilga kelganda bu ko‘rsatkich 57 mln

tonnani tashkil etdi.

Ayni paytda, Eron ham neft eksportidan katta daromad topa boshladi.

70-yillar o‘rtalariga kelganda bu daromad 20 mlrd dollardan oshdi. Eron

1955-yilda Bag‘dod paktiga (1959-yildan SENTO) a’zo bo‘ldi. «Eyzenxauer

doktrinasi»ni qo‘llab-quvvatladi. 1959-yilda AQSH bilan shartnoma tuzib,

unga deyarli qaram bo‘lib qoldi. Budjetning 40 foizi harbiy maqsadlarga

ketdi.

1955-yildagi qonun bilan Eronda 1000 dan ortiq

turli firmalar ish ko‘rar edi. Import eksportdan 5

baravar ortdi. Eron mahalliy sanoati sindi. Ko‘plab korxonalar yopildi. Eron

AQSHdan g‘alla sotib oldi. Eron shohi mamlakat taraqqiyotini jadal sur’atlarda

tezlatishga, og‘ir iqtisodiy ahvoldan qutulishga va mamlakat hayotida

g‘arbga munosabatlarni qaror toptirishga, to‘xtovsiz davom etayotgan norozilik

to‘lqinlarini bostirishga harakat qildi.

Oq inqilob

265

Shu maqsadda, 1963-yilning 23-

yanvarida quyidagi 6 qonun loyihasi

yuzasidan referendum o‘tkazildi: 1. Yer

islohoti. 2. O‘rmonlarni milliylashtirish.

3. Yer islohotini moliyalashtirish uchun

davlat zavod va fabrikalarini sotish. 4. Ishchilarning

korxona foydasidan ulush olishi.

5. Parlamentga saylov to‘g‘risidagi qonunga

o‘zgartirish kiritish. 6. Savod-sizlikka

qarshi kurashish uchun «maorif korpusi

» tuzish.

Shoh bu islohotlar ahamiyatini inqilobga

tenglashtirdi va uni «oq inqilob» deb

atadi. Sanoat ishlab chiqarishining yillik

o‘rtacha o‘sish sur’ati 10—15 foizni tashkil

etdi. Islohot natijasida Eron agrar

davlatdan agrar-industrial davlatga aylandi.

Ayollarga erkaklar bilan teng saylov

huquqi berildi. Hayotga Yevropacha tus berila boshladi. Mamlakat G‘arb

dunyosining bir qismiga aylandi. Biroq islohot xalqning turmush darajasini

yaxshilamadi. Chunki Eron jamiyati agrar islohotga tayyor emas edi. Buning

ustiga, islohot juda tez sur’atlar bilan o‘tkazila boshladi. Aholining ongi esa

buni o‘ziga singdira olmadi. Chunki iqtisodiy islohot dastlab aholi turmush

darajasini pasaytirib yuborishi tabiiydir. Bundan tashqari, islohot aholining

ma’lum tabaqasini haddan tashqari boyitib yubordi. O‘n millionlab odamlar

esa tobora kambag‘allashdi. Jamiyatdagi bu o‘zgarishlar aholi ko‘z o‘ngida

islom an’analaridan, asrlar osha davom etib kelayotgan turmush tarzidan voz

kechishdek gavdalandi. Xalq noroziligi kuchaydi. Xalqqa qarshi maxfiy politsiya

(SAVAK) tashkil etildi. Uning yerto‘lalarida 380 mingdan ortiq eronliklar

yo‘q qilindi. Bu hodisa G‘arbcha tamoyillar asosida o‘tkazilayotgan

islohotlarga boshdanoq qarshi bo‘lgan ruhoniylarga qo‘l keldi.

Diniy mutaassiblik aholi ongini chulg‘ab olgan jamiyatda ruhoniylarning

mavjud hukmron doiralarga qarshi turishi ular uchun juda katta xavf tug‘dirar

edi. Shoh hukumati muxolifat kuchlarga qarshi repressiyani kuchaytirdi. Bu

hol shohga qarshi kurash harakatini vujudga keltirdi. Harakatni islomning

shia oqimi ruhoniylari boshqardi. Ularning rahnamosi Eronning oliy diniy

arbobi Oyatullo Ruhullo Musovi Xumayniy edi (1898—1989). U ham shoh

repressiyasiga duchor etilgan edi (1964-yil). Inqilob arafasida Parij shahrida

yashardi.

Eron aholisining juda katta qismi shohga qarshi

kurashga qo‘shildi. Armiyaning katta qismi shohni

qo‘llab-quvvatlamay qo‘ydi. Natijada 1979-yilning 16-yanvarida shoh mamlakatdan

chiqib ketishga majbur bo‘ldi. 11-fevral kuni esa umumiy qurolli

Oyatullo Xumayniy.

Eron inqilobi

266

qo‘zg‘olon boshlandi, armiya ham qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tdi. Shu

tariqa Eronda inqilob g‘alaba qildi. Bu inqilob Islom inqilobi edi. 15-fevral