O‘zbekiston respublikasi

Hukumat iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarishga shoshilmadi. Neft

va gaz, paxtaning sotilishi hamda qayta ishlanishi, transport va uy-joy xo‘jaligi,

ishlab turgan hamda qurilayotgan barcha katta va o‘rta korxonalar davlat

ixtiyorida edi. 1996-yilga kelib nodavlat sektorga yalpi ichki mahsulotning

atigi 7,7 foizi to‘g‘ri keldi. 2000-yilda yalpi ichki mahsulot 14 foizga oshdi,

uning beshdan bir qismi gaz eksportiga to‘g‘ri keldi.

1993-yilda qabul qilingan yerga mulkchilik to‘g‘risidagi qonun asosida har

bir fuqaro 50 gektargacha yer olishi va yana 500 gektar yoki undan ko‘proq

yerni ijaraga olishi mumkin edi. 5 yil muddat o‘tgandan so‘ng yer egasi —

neyhan tomonidan olingan yer uning mulkiga aylanar edi, ammo u yerni sotish

yoki birovga berishga haqqi yo‘q edi. Bu islohot 10 yil muddatga mo‘ljallangandi.

Hukumat «Yangi qishloq» va «G‘alla» dasturlarini amalga oshirdi. Ularga

ko‘ra, qishloq aholisi yashash sharoitini yaxshilash va g‘alla yetishtirishni

oshirishga mablag‘ ajratilardi. Hukumat qishloq aholisi turmush darajasi

yaxshilandi, deb hisobladi. G‘alla yetishtirish sezilarli darajada o‘sdi. Butun

qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 20

foizidan ko‘prog‘ini bermoqda.

Turkmanistonning iqtisodiy va madaniy dasturi qabul qilindi.

Prezident va’da qilgan umumiy farovonlikka nisbatan uyg‘ongan va oshib

borayotgan shubhalarni tarqatish uchun hukumat 90-yillarning ikkinchi

yarmida tuz, elektr energiya, gaz va suvni bepul deb e’lon qildi, non, o‘simlik

yog‘i, jamoat transporti va maishiy xizmatlarga esa past, ramziy narxlarni

belgiladi. Oziq-ovqatning boshqa turlari hamda boshqa mahsulotlar

21 — Jahon tarixi

322

kartochkalar bilan tarqatila boshlandi. Ammo, odatdagidek, bepul, arzon va

kartochkalar bilan tarqatiladigan mahsulot tanqis edi, ularni olish uchun

navbatlar paydo bo‘lardi. Buning ustiga aholi o‘sish darajasi oshdi.

2006-yil dekabrda Prezident S. Niyozov vafot etdi. 2007-yil fevraldagi saylovda

G. Berdimuxamedov Prezident etib saylandi. Turkmanistonning tashqi siyosati

uning mustaqilligini mustahkamlash va dunyo bozoriga tabiiy gazning yirik

zaxiralarini chiqarish yo‘llarini izlashga qaratilgan edi. Mustaqillikka erishilgandan

so‘ng mamlakatning neytraliteti (betarafligi) e’lon qilindi va amalga oshirib

kelinmoqda. MDH tarkibida bo‘lish Rossiya Federatsiyasidan yordam olishga

imkon berdi. Ayniqsa, milliy qurolli kuchlar yaratilgunga qadar, Rossiya

Federatsiyasi Turkmaniston chegarasini himoya qilishi va qurol bilan yordam

berishini aytish mumkin. MDH doirasida Turkmaniston Hamdo‘stlik a’zolari,

avvalo, Rossiya Federatsiyasi, Ozarbayjon, Gruziya, Ukraina bilan ikki tomonlama

munosabatlarni rivojlantirmoqda. 2005-yilga kelib betaraflikka to‘la amal

qilish uchun Turkmaniston MDH tarkibidan chiqdi.

Turkmaniston Osiyo iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, ayniqsa, Turkiya,

Eron va Afg‘oniston bilan yaqin hamkorlik qiladi. Turkman gazining bir

qismini Rossiya Federatsiyasi orqali Ukrainaga yetkazib berish to‘g‘risida

kelishib olindi. Bundan qoniqmagan respublika hukumati Kaspiy orqali

Ozarbayjon, Gruziya, Turkiyaga va Afg‘oniston orqali Pokiston, XXRga

gazni eksport qilish uchun gaz quvurlari qurilishida qatnashmoqda.

Aholining huquq va erkinliklari biroz cheklanishiga qaramasdan, o‘zining

mustahkamligi tufayli Turkmanboshi rejimi boy mamlakatlar va xalqaro

tashkilotlarning moliyaviy yordamini olishga muvaffaq bo‘ldi.

Prezident Q. Berdimuhammedov davrida vaziyat ancha yumshadi. 2007-

yil fevralda ta’lim tizimi islohoti to‘g‘risida farmon qabul qilindi. 9 yillik

maktab o‘rniga 10 yillik ta’lim joriy qilindi. Oliy o‘quv yurtlari 5–6 yillik

bo‘ldi. «Sodiqlik qasamyodi» bekor qilindi. Sudlanganlarning ishlarini qayta

ko‘rib chiqish to‘g‘risida farmon e’lon qilindi. Turkmanboshi davrida qilingan

o‘zgarishlar qayta ko‘rib chiqilmoqda. 2008-yil 1-iyuldan Grigoryan

kalendariga qaytildi. Turkmanistonda 40 foiz aholi sanoatda, 30 foiz aholi

qishloq xo‘jaligida, qolgan qismi xizmat ko‘rsatish sohalarida banddir. 2007-

yilda 71 mlrd kubometr gaz qazib olindi va shundan 50 mlrd kubometri

Rossiyaga, 8 mlrd kubometri Eronga eksport qilindi. Eksport 4,4 mlrd dollarni,

import 2,7 mlrd dollarni tashkil etadi. 2007-yilda YAIM 26,2 mlrd dollarni

tashkil etib, aholi jon boshiga 5055 mln dollar to‘g‘ri keldi.

Tojikiston Respublikasi

Eng baland tog‘larda joylashgan, aholi turmush darajasi eng past, lekin

tabiiy resurslarga boy respublika — Tojikistonda mustaqillikka erishish fuqarolik

urushi tufayli ancha murakkablashdi. Tojiklar Tojikiston aholisining 59 foizini,

o‘zbeklar — 23 foizni, ruslar — 10 foizni tashkil etishardi. Shimoliy va

janubiy viloyatlar jamoalari, Tog‘li Badaxshondagi kam sonli aholi orasida

323

va sovet hokimiyati boshqaruv organlarini qamrab olgan urug‘-aymoqchilik

aloqalari voqealarga katta ta’sir ko‘rsatdi.

70-yillardan boshlab qo‘shni Afg‘oniston va Erondagi voqealar islom

targ‘iboti faollashuviga olib keldi. Oshkoralik e’lon qilinishi bilan ruslashtirishga

va kompartiyaning yakka hokimligiga qarshi chiqishlar boshlandi.

1989 hamda 1990-yillarda Dushanbe va boshqa joylarda o‘zbeklar, ruslar va

mamlakatga kirgan qochoqlarga nisbatan noroziliklar bo‘lib turdi. Til va

madaniyatning tiklanishi hamda respublikaning SSSR tarkibidagi suverenitetini

talab qilgan milliy-demokratik harakat «Rastoxez» — «Uyg‘onish»

mashhur bo‘ldi. 1991-yilda radikal demokratlar tub o‘zgarishlarni talab qilgan

Demokratik partiyani tuzishdi. Shu bilan bir qatorda, musulmon jamoalar

kuchaydi, masjidlar qurildi. Islom tiklanish partiyasi («Partiyai Vahdati Islom»)

sezilarli obro‘ga ega bo‘ldi va islom aqidaparastlari guruhlari paydo bo‘ldi.

Qayta qurish kompartiya tarkibida kelishmovchiliklarga olib keldi. Kutish

pozitsiyasini egallagan partiya rahbariyati Oliy Kengash tomonidan tojik

tilining davlat tili, deb e’lon qilinishiga rozi bo‘ldi, ammo boshqa

o‘zgarishlarga to‘sqinlik qildi. 1990-yil fevralida Dushanbedagi hukumatga

qarshi ommaviy namoyishlarga qurolli kuchlar safarbar qilindi va o‘nlab

kishilar halok bo‘ldi.

Islomchilar va demokratlarning raqiblari mahalliy urug‘lar va ularning

qurollangan dastalari rahbarlarini birlashtirgan Xalq frontini tashkil qilishdi.

Ular tashabbusni o‘z qo‘llariga olib, mamlakat shimoli — Xo‘jand shahrida

Oliy Kengash chaqirishga erishishdi. Oliy Kengash raisi etib mahalliy

yetakchilardan biri — I. Rahmonov saylandi va yangi hukumat tuzildi. Bu

yangi hukumat Afg‘onistondagi uning dushmanlariga yaqin bo‘lgan islomchilarning

kuchayishidan tashvishga tushgan Rossiya Federatsiyasi tomonidan

qo‘llab-quvvatlandi. Dushanbeda joylashtirilgan Rossiyaning 201-motoo‘qchi

diviziyasi yordami bilan xalq fronti otryadlari 1992-yil dekabrida Dushanbeni

qo‘lga oldi va 1993-yil bahorigacha mamlakatning katta qismini o‘z nazorati

ostiga o‘tkazdi.

Islom tiklanish partiyasi va demokratlar tomonidan tashkil qilingan

Birlashgan muxolifat Afg‘oniston hamda Eronda tayanch topdi. Uning

otryadlari Tojikistonda harakatda bo‘ldi. Butun mamlakatni shafqatsiz

fuqarolik urushi qamrab oldi. Muxolifatga yon bosgan afg‘on muhojirlari

ham bu urushga aralashib turdi. Jinoiy guruhlar tartibsizliklardan foydalanib,

giyohvand moddalarni yetishtirish va yetkazib berish bilan mashg‘ul

bo‘ldi.

Muxolifatning qarshiligiga qaramasdan, 1994-yilda hukumat o‘tkazgan

referendumda I. Rahmonov taklif qilgan konstitutsiya ma’qullandi. U Prezident

etib saylandi. Parlament — Majlisi Oliy saylovlari ham o‘shanda boshlanib,

1995-yil fevraligacha davom etdi. Saylovni hukumat nazorat qilib bordi va

Prezidentga yetarlicha xayrixoh bo‘lgan hukumat tuzildi.

I. Rahmonov muxolifatni tor-mor qilishga intilar va uning yetakchilari

bilan muzokaralar olib borishga qarshilik qilardi. O‘z pozitsiyalarini kuchaytirib,

324

u ijro etuvchi hokimiyatga egalik qildi, davlat apparatini shakllantirdi, xalq

armiyasi va o‘z gvardiyasini tuzdi. Tarkibida jiddiy partiyalar bo‘lmagan, ammo

kelishmovchiliklarga sabab bo‘lgan Xalq fronti tarqatib yuborildi.

I. Rahmonov nafaqat davlat sektorini, balki xususiy ishlab chiqarish

sektorini ham qo‘llab-quvvatlash, agrar islohotlar o‘tkazish, xorijiy

investitsiyalarni jalb qilish va boshqalarni ko‘zda tutgan iqtisodiyotni tiklash

dasturini taqdim etdi. Buni amaliyotda qo‘llab-quvvatlash maqsadida Xalqdemokratik

partiyasi tuzilgan edi.

I. Rahmonov hukumati mamlakat oltin zaxirasining bir qismini garovga

qo‘yib, Rossiya Federatsiyasining mamlakatdagi eng yirik GESlar, eng

zamonaviy qudratli aluminiy zavodi va bir qator iqtisodiy obyektlarning bir

qismiga egalik qilish huquqini e’tirof etdi. Dushanbedagi Rossiyaning 201-

diviziyasi hokimiyat barqarorligini ta’minlab turdi. Rossiya chegarachilari mamlakatning

janubiy chegaralarini qo‘riqlashmoqda edi. Rossiyalik mutaxassislar

Tojikiston qurolli kuchlari va chegarachilarini o‘qitishdi.

Korrupsiya, o‘ziga erk bergan harbiylarning bedodligi, eng asosiysi —

xorijdagi harbiy bazalarga tayanib, to‘xtamasdan qarshilik ko‘rsatayotgan

muxolifat siyosiy barqarorlikka ham, iqtisodiy barqarorlikka ham erishishga

yo‘l qo‘ymadi.

Bu hol I. Rahmonovni BMT, YEXHT va Rossiya Federatsiyasi ishtirokida

1994-yilda muzokaralarni boshlash va Birlashgan muxolifat rahbari

S. A. Nuri bilan urushni to‘xtatish haqidagi bitimni imzolashga majbur etdi.

Iqtisodiyotni tiklash dasturini amalga oshirishga imkoniyat paydo bo‘ldi.

Bitim bir necha marta buzildi. Ammo muxolifatga Afg‘onistondan

yetkazilib turgan yordam susaydi, u yerdagi ittifoqchilarga toliblar zarba

berdi. Bu urush 1997-yilgacha davom etdi. Unda 300 ming kishi halok

bo‘ldi va 100 ming kishi nom-nishonsiz yo‘qoldi. Millionga yaqin aholi

qo‘shni mamlakatlarga ko‘chib o‘tdi. Ko‘pgina qishloqlar, aholi istiqomat

qiladigan joylar va korxonalar xarobaga aylandi. Moddiy zarar 7 mlrd

dollarni tashkil etdi. 1997-yilda Tojikistonda ishlab chiqarish hajmi urushdan

oldingi ko‘rsatkichning 28 foizini tashkil etdi. Nihoyat, 1997-yilda muxolifat

va uning qurolli kuchlarining qonuniyligi tan olinib, uning vakillari

koalitsion hukumat tarkibiga kiritilgandan so‘ng siyosiy barqarorlikka erishildi.

Siyosiy barqarorlik sari qo‘yilgan bu muhim qadam Tojikistonga xalqaro

tashkilotlardan 100 mln dollardan ortiq kredit olishga va boy mamlakatlardan

investitsiyalarni jalb qilishga imkon berdi. Bu tufayli iqtisodiyotning tiklanishi

va yangilanishi, ish bilan ta’minlanishning (bandlikning) kuchayishi va

aholi ahvolining qisman yaxshilanishi boshlandi. 1998-yildan boshlab

hukumat Xalqaro Valuta Fondi va Jahon banki homiyligida qashshoqlikka

qarshi kurash dasturini amalga oshirib kelmoqda. Mamlakat eng yaxshi

jihozlarni olib kelish va investitsiyalarni jalb qilish maqsadida paxta, aluminiy

va boshqa qimmatbaho materiallarni eksport qiladi.

2000-yil fevralida Tojikistonda barcha partiyalar ishtirokida parlament

saylovlari bo‘lib o‘tdi. I. Rahmonov saylangan parlament — Majlisi Oliyni

325

«Milliy totuvlik parlamenti» deb atagan bo‘lsa-da, YEXHT kuzatuvchilari

saylovga hukumat aralashganligi haqida guvohlik berishdi. Mutlaq ko‘pchilik

o‘rin Xalq demokratik partiyasiga nasib etdi. Ikkinchi o‘ringa SSSRni

qayta tiklashga urinayotgan kompartiya chiqdi.

Murosaga kelmaydigan islom muxolifati qurolli otryadlari mag‘lubiyatga

uchramoqda. Shunga qaramasdan, Tojikiston va Rossiya Federatsiyasining

ko‘p rahbarlari fikriga ko‘ra, Rossiya qo‘shinlarining olib ketilishi kutilmagan

oqibatlarga olib kelishi mumkin edi.

Mamlakat hududida afg‘onlardan yordam olayotgan va O‘zbekiston hamda

Qirg‘izistonga bostirib kirayotgan islom aqidaparastlarining, giyohvand

moddalar savdosi bilan shug‘ullanuvchilarning baza va aloqa kommunikatsiyalari

mavjud.

Tojikiston hukumati Rossiya Federatsiyasi bilan yaqin ittifoq tuzishga

tayanadi, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston bilan hamkorlik qiladi.

Hozirgi vaqtda Tojikiston agrar-industrial davlat bo‘lib, dunyodagi eng

kambag‘al mamlakatlardan biridir. XVF hisobiga ko‘ra 63 foiz aholi

kambag‘al yashaydi. Uzoq davom etgan urush iqtisodning tushkunligiga

olib keldi. YAIM 1995-yilda 1991-yilga nisbatan 41 foizni tashkil etdi.

Qishloq xo‘jaligida aholining 31, sanoatda 29, xizmat ko‘rsatishda 40 foizi

banddir. 1 mln dan ortiq tojiklar Rossiyada ishlaydilar. Ular 2005-yilda

rasmiy ravishda 247 mln dollar pulni Tojikistonga o‘tkazdilar. Ba’zi

mamlakatlarga ko‘ra yuborilayotgan pul 1 dollargacha yetadi. Lekin bu

pullar investitsiya qilinmay, kundalik talablarga ishlatiladi. 2005-yilda

aluminiy eksporti 550 mln dollarni tashkil etdi. Eksport importga nisbatan

250 mln dollar kam. 2007-yilda YAIM 3,353 mlrd dollarni tashkil etdi va

aholi jon boshiga 522 dollardan to‘g‘ri keldi.

Tojikiston — MDH a’zosi, fuqarolik urushidan keyin ko‘p mamlakatlar

bilan hamkorlikni rivojlantirmoqda. Shanxay Hamkorlik Tashkilotida ishtirok

etadi.

Xulosa qilib aytganda, MHD mamlakatlari tarixan qisqa muddatda bir

tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tishda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini

vujudga keltirishda xilma-xil qiyinchiliklarni boshdan kechirdilar. Ularning

ba’zilarida bu muammo qisman hal bo‘lsa-da, ba’zilarida hamon davom

etmoqda. Ushbu muammolar deyarli barchasida bir xil bo‘lib, quyidagilardir:

— ijtimoiy-siyosiy hayotni barqarorlashtirish, mamlakatda huquqiy

demokratik davlat tuzish;

— bozor iqtisodiyotining uzluksiz ishlaydigan chinakam mexanizmini

yaratish;

— aholini ish bilan ta’minlash, ularning normal yashashi uchun sharoit

yaratish;

— dunyo hamjamiyatida mustahkam o‘rin egallash;

— mamlakat xavfsizligini ta’minlash, turli terroristik, diniy-ekstremistik

guruhlardan xoli bo‘lish, ular xavfini bartaraf qilish;

— ekologiya tangligi, yerni asrash, toza suv muammolari va boshqalar.

326

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi qachon tuzildi? Sababi nima?

2. Ukrainada L. Kuchmaning hokimiyatdan ketishi va yangi prezidentning

saylanishi qanday yuz berdi?

3. Belorussiyada Lukashenkoning ichki siyosati qanday?

4. Gruziyada «Hokimiyat almashuvi» qanday sodir bo‘ldi?

5. Armanistonda Kocheryanning hokimiyatga kelishini ta’riflang.

6. Ozarbayjonda G. Aliyev faoliyati qanday kechdi?

7. Qozog‘istonda bozor iqtisodiga o‘tish yo‘llari va uning muvaffaqiyatlari

zamirida nima yotadi?

8. Qirg‘izistondagi «Lola inqilobi» sabablarini aytib bering.

9. Turkmaniston bozor iqtisodiga qanday o‘tmoqda?

10.Tojikistonda I. Rahmonov hokimiyatni mustahkamlash uchun qanday

ishlarni amalga oshirdi?

QUYIDAGICHA JADVAL TUZING VA SHARHLANG.

MUSTAQIL DAVLATLARNING 1990, 1995 VA 2005-YILLARDAGI

YALPI ICHKI MAHSULOTI KO‘RSATKICHLARI (1990-yilda — 100%)

Yillar 1990 1995 2005

Estoniya

Latviya

Litva

Moldova

Gruziya

Armaniston

Ozarbayjon

Rossiya

Belorussiya

Ukraina

Qozog‘iston

O‘zbekiston

Qirg‘iziston

Tojikiston

Turkmaniston

JADVALNI TO‘LDIRING. MDH MAMLAKATLARI HOZIRGI RAHBARLARI

FAOLIYATINI YORITING

Davlatlar Rahbarlari

Hokimiyatga

kelgan yili

Faoliyati

?

327

5-bob. BOLTIQBO‘YI RESPUBLIKALARI

36-§. Boltiqbo‘yi Respublikalarining mustaqillikka

erishuvi va rivojlanishi

Estoniya Respublikasi

Aholining 61,5 foizini estonlar tashkil etgan Estoniyada vatanparvarlik

harakati qo‘shiqlarini guruhlarga birlashib ijro etish — «kuylayotgan inqilob»

dan boshlandi. Atrof-muhitni, mamlakat fuqaroligini, tili va madaniyatini,

shuningdek, respublika iqtisodiyotini himoya qilishga da’vat etuvchi

chiqishlarning kuchayib borishi 1988-yilda Milliy frontning tashkil etilishiga

olib keldi. 1988-yil noyabrida Oliy Kengash Estoniya mustaqilligi to‘g‘risidagi

deklaratsiyani qabul qildi va Tallin osmonida milliy bayroq hilpiray

boshladi. Kelasi yil yanvarida eston tiliga davlat tili maqomini berish to‘g‘risida,

may oyida esa iqtisodiy mustaqillik to‘g‘risidagi qonunlar qabul qilindi.

1990-yil mart oyida Oliy Kengash saylovlarida Milliy front va uning

ittifoqchilarining g‘alabasi Savisaar boshchiligidagi koalitsion hukumat

tuzilishiga olib keldi. Estoniyada joylashgan, SSSR hukumati tasarrufida

bo‘lgan korxonalarning 90 foizi respublika boshqaruvi ostiga o‘tdi.

Kuzda Estoniya Respublikasi mustaqilligini 60 dan ortiq davlatlar,

jumladan, SSSR ham tan oldi.

1996-yilda L. Meri prezidentlikka qayta saylandi. Hokimiyatning

mustahkamlanishi islohotlarni amalga oshirishga imkon yaratdi.

Mulkni oldingi egalariga qaytarib berish to‘g‘risidagi qonunlar hamda,

eng asosiysi, davlat korxonalarini sotish (64 foiz) va unda ishlayotganlarga

topshirish yo‘li bilan amalga oshirilgan xususiylashtirish, yer, qurilishlar va

korxonalarga mulkchilikning kengayishida yordam berdi. Bu katta kuch va

vaqtni talab qildi. Davlat o‘zining ixtiyoridagi mulkning 15 foizinigina o‘z

ixtiyorida saqlab qoldi. Ammo, shu bilan birgalikda, iqtisodiy barqarorlikning

ta’minlanishi xorijiy investitsiyalarni jalb etishga ko‘maklashdi.

Faqat 1997-yildan boshlab investitsiyalar va yangi texnologiyalar oqimi

ishlab chiqarishning, xususan, elektronikaning o‘sishini, mehnat unumdorligining

ortishini jadallashtirdi. Estoniya aholi jon boshiga investitsiyalar

hajmi, ishlab chiqarishning yangilanish va o‘sish sur’atlari, keyinchalik har

bir fuqaro boshiga o‘rtacha daromad ko‘rsatkichlari bo‘yicha XX asr oxiriga

kelib, mintaqadagi boshqa davlatlarni ortda qoldirdi.

Estoniya Yevropa Ittifoqi bilan shartnoma tuzib, iqtisodiyotni rivojlantirishning

qisqa muddatli dasturini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ish olib

bormoqda. U Yevropa Kengashiga qabul qilingach, YEXHT ishida faol ishtirok

etmoqda va Rossiya Federatsiyasida imperiyachilik kayfiyati paydo bo‘lishidan

xavfsirab, o‘z xavfsizligini NATOga a’zo bo‘lish orqali mustahkamlashga

328

intilmoqda. Lekin mamlakat oldida qator muammolar turibdi. Ulardan biri

milliy masaladir.

Hozirgi vaqtda Estoniya rivojlangan sanoat va qishloq xo‘jaligiga ega. U

xususiy xomashyo va yoqilg‘i resurslaridan foydalanish hamda qulay iqtisodiygeografik

joylashuv hisobiga rivojlanmoqda. Mamlakatda iqtisod tezlik bilan

liberallashtirilmoqda. Daromad solig‘i yildan yilga kamaytirilmoqda va 2010-

yilga borib 18% bo‘lishi mo‘ljallanmoqda. 90-yillarda Sharqiy Yevropada

eng ko‘p chet el investitsiyasini kiritgan davlat hisoblanadi. 2000–2007-

yillarda yillik o‘sish 9,9 foizni tashkil etdi. YAIM ning 68 foizi xizmat

ko‘rsatish sohasiga to‘g‘ri keladi. YAIM 23,93 mlrd dollarni, aholi jon boshiga

21860 dollarni tashkil etadi. Mamlakat Prezidenti T.X. Ilves.

Latviya Respublikasi

1990-yil arafasida mamlakat aholisining yarmidan xiyol ko‘prog‘ini

latishlar tashkil etar va latish bo‘lmaganlar (asosan ruslar) ning atigi 19

foizi latish tilini bilardi. Mamlakatning SSSRga qo‘shib olinishiga,

ruslashtirish va aholi manfaatlariga mos kelmagan sanoatlashtirish siyosatiga

qarshi chiqishlar Riga va boshqa shaharlarda 1985-yildan boshlandi. 1988-

yilda Xalq fronti Latviya suvereniteti uchun kurashayotgan turli tashkilot va

harakatlarni birlashtirdi va ommaviylashdi.

1989-yilda SSSR xalq deputatligiga, 1990-yilda respublika Oliy Sovetiga

bo‘lgan saylovlarda mamlakat mustaqilligi tarafdorlari bilan unga qarshi

bo‘lganlar o‘rtasida keskin kurash ketdi va bunda mustaqillik tarafdorlari

bo‘lgan kuchlar g‘alaba qildi. May oyida Oliy Sovet Latviyani mustaqil va

suveren — Latviya Respublikasi deb atadi va mamlakatda liberal-demokratik

islohotlar boshlab yuborildi. 1991-yil mart oyida bu tanlangan yo‘l sovet

siyosiy arboblari va harbiylarning faol qarshiligiga qaramay, referendum

qatnashchilarining 77,6 foizi tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.

Prezidentlikka Sovet hukumati tomonidan qatag‘on qilinib, surgunda

vafot etgan Latviyaning urushdan oldingi prezidentining jiyani — G. Ulmanis

saylandi. Ilgarigi boshqaruv tizimi va respublika qurolli kuchlari tiklandi.

Hukumat latish madaniyatini rivojlantirish va latish tili monopoliyasini

ta’minlash yo‘lida bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Latishlar talabi

bilan sovet qo‘shinlari 1994-yilda Rossiya Federatsiyasi tomonidan olib

chiqib ketildi.

Uzoq muddat davomida I. Godmanis rahbarlik qilayotgan hukumat

iqtisodiyotda bozor munosabatlarini joriy etishga intilayotgan edi. Latviyada

ishlab chiqarishning kamayishi sabablarini bu yerda inflatsiyaning boshqa

qo‘shni mamlakatlarga nisbatan pastroq bo‘lishi bilan izohlash mumkin edi.

Ammo mamlakatda energiya manbalari va oziq-ovqat yetishmas edi. Rossiya

Latviya bilan savdo-sotiqni cheklagandi, bu esa uni Shimoliy va G‘arbiy

Yevropadan sheriklar izlashga majbur etdi.

329

1993-yilda milliy valuta — latni joriy qilish va barqarorlashtirish uchun

Xalqaro Valuta Fondi va boshqa tashkilotlar kreditlari kerak bo‘ldi.

Latviya oziq-ovqatga muhtoj edi va uni xalqaro tashkilotlardan olayotgan

edi. Rossiya bilan savdo tranziti va investitsiyalar mamlakat uchun juda

muhimligiga qaramasdan, ishlab chiqarish, eksport va import Yevropa Ittifoqi

mamlakatlariga qaratila boshlandi. Xalqaro Valuta Fondi tavsiyalariga ko‘ra,

hukumat xarajat va daromadni qat’iy muvozanatga keltirdi, foyda

keltirmaydigan korxonalarni yopishga harakat qilib, raqobatdosh korxonalarni

qo‘llab-quvvatladi.

90-yillarning oxirida, Rossiyadagi inqiroz sababli yuzaga kelgan

qiyinchiliklarga qaramasdan, Latviyada ishlab chiqarish o‘sishi barqaror edi va

u aholi turmush darajasining ko‘tarilishiga yordam berdi. Ayniqsa, kichik va

o‘rta korxonalarning soni tez o‘sa bordi. Aholining ko‘pchiligi bu bilan ham

qoniqmagan edi. Biroq 1999-yildagi prezident saylovlarida muhojirlikdan qaytgan

V. Vike-Freyberg nomzodini ko‘rsatgan natsional-liberallarning g‘alabasi siyosiy

barqarorlikning mustahkamlanishiga yordam berdi.

Mustaqillik yillarida Latviyada chuqur iqtisodiy islohotlar o‘tkazildi. Ko‘p

o‘tmay yuqori natijalarga erishildi. 2007-yilda yillik o‘sish 10,3 foizni tashkil

qildi. 2007-yil yakunlariga ko‘ra Latviya YAIM ning o‘shishi jihatidan sobiq

Ittifoq respublikalari bo‘yicha Ozarbayjon va Armanistondan so‘ng uchinchi

o‘ringa chiqdi. U Jahon savdo tashkiloti a’zosi. YAIM aholi jon boshiga

12,8 mln dollarni tashkil qilmoqda.

V. Zatlers – mamlakat Prezidentidir.