O‘zbekiston respublikasi

Latviya Respublikasi o‘zining Boltiqbo‘yi qo‘shnilari bilan yaqindan

hamkorlik qilmoqda, 2004-yilda Yevropa Ittifoqiga kirdi, YEXHTda ishtirok

etmoqda va Rossiyaning imperiyachilik kayfiyatidan himoyalanish maqsadida,

NATOga a’zo bo‘ldi. Mamlakat parlamenti va hukumati Rossiya

bilan iqtisodiy aloqalarni kengaytirish niyatida, ammo Rossiya Federatsiyasining

Latviyadagi rus millatiga mansub bo‘lgan fuqarolarning manfaatlarini

himoya qilishga intilishi tufayli ikkala mamlakat o‘rtasidagi munosabat

murakkabligicha qolmoqda.

Litva Respublikasi

Litvada jamiyatning yangilanishi va ijtimoiy rivojlanishi uchun ommaning

chiqishlari boshqa Boltiqbo‘yi respublikalariga nisbatan kechroq faollashdi,

ammo 1988-yilning kuzidayoq «Sayudis» harakati paydo bo‘ldi. Avvaliga u

ijtimoiy faollikni oshirish to‘g‘risidagi talablar bilan cheklandi. Ammo 1989-

yilda ommaviylashib, SSSR xalq deputatligiga bo‘lgan saylovlarda ko‘p ovoz

oldi va bastakor V. Landsbergis rahbarligida mavjud tuzumni o‘zgartirish va

Litva mustaqilligini yoqlab chiqdi. Respublika Oliy Sovetida Sayudisning

g‘alabasi tufayli 1990-yilda mustaqil Litva davlati va uning SSSR tarkibidan

chiqishi to‘g‘risida qonun qabul qilindi.

330

Sayudis qo‘liga o‘tgan hukumat mamlakat suverenitetini himoya qilib,

90 foizi SSSR hukumati ixtiyorida bo‘lgan sanoatni o‘z qo‘liga oldi va uni

davlat tasarrufidan chiqarishni rejalashtirdi. Kolxoz (jamoa xo‘jaligi) larni

fermer xo‘jaliklariga aylantirishga yo‘naltirilgan yer to‘g‘risidagi qonun, mulk

egalari huquqlarini tiklash to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. Hukumatning

bu yo‘li mamlakatda paydo bo‘lgan ko‘pgina partiyalar va harakatlar tomonidan

qo‘llab-quvvatlandi.

1990-yilning yanvar oyida sovet desantchilari mahalliy kommunistlar

bir qismining yordami bilan qurol ishlatib va talafotlar ko‘rib, telemarkazni

qo‘lga oldi va Vilnyusdagi asosiy nuqtalarni egallab olishga urindi.

Ammo xalq chiqishlari bu mojaroni va Litva mustaqilligi dushmanlarining

boshqa urinishlarini puchga chiqardi. 1990-yil 11-martda Litva

mustaqilligi e’lon qilindi. 1991-yilda uni birinchi bo‘lib Islandiya tan oldi.

Avgustda Rossiya hukumati ham Litva mustaqilligini tan oldi. Moskvadagi

1991-yilgi avgust fitnasi mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng SSSR Prezidenti

ham shunday yo‘l tutishga majbur bo‘ldi.

1992-yilda referendum yo‘li bilan yangi hukumat tayyorlagan konstitutsiya

qabul qilindi. Ijro etuvchi hokimiyat rahbari xalq tomonidan

saylanadigan prezident va hukumat bo‘ldi.

Ilk Prezident — sotsial-demokratik partiya yetakchisi A. Brazauskas ham,

liberal-vatanparvar ruhdagi bir qator partiyalarni tashkil etgan Sayudis a’zolari

ham, ko‘pchilikni tashkil etgan hukumat ham asosiy e’tiborni xo‘jalikni

yangilash va rivojlantirish uchun ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratdi.

Litvada ilgari SSSRdan yetkazib beriladigan elektr energiyasi va xomashyo

yetishmas edi. Rossiya bilan savdo va Kaliningrad tranziti to‘g‘risidagi

bitim bu tanqislikni atigi bir oz yumshatdi. 1989-yildan 1993-yilgacha ishlab

chiqarishning 50 foizga qisqarishi va yirik inflatsiya aholi ahvolini yomonlashtirdi

va xalq noroziligini keltirib chiqardi. Litva Yevropa Ittifoqi mamlakatlari

bilan savdo va moliyaviy-iqtisodiy hamkorlikni kengaytirishga, xalqaro

tashkilotlar va Xalqaro Valuta Fondidan kreditlar olishga majbur bo‘ldi.

Hozirgi paytda tashqi savdo mamlakat YaIM ning uchdan ikki qismini tashkil

etadi. Shu bilan birga eksportning 50 foizi Yevropa Ittifoqiga to‘g‘ri keladi.

1993-yilda milliy valuta — lit joriy qilindi. Uning barqarorlashuvi asosan

vaucher (xususiylashtirish cheki) orqali korxonalarni xususiylashtirish va

fermer xo‘jaliklarni oyoqqa turg‘izishga imkon berdi. 1994-yilda yerga xususiy

mulkchilik asosida agrar munosabatlarni tartibga solish qoidalari belgilandi.

1996-yilga kelib davlat tasarrufida korxonalarning atigi 25 foizi, ya’ni energetika

va transport qolgan edi. Iqtisodiyotning barqarorlashuvi 80 ga yaqin

mamlakatdan investitsiyani olib kirishga imkon berdi. Bu ishlab chiqarish

hajmi va samaradorligini oshirishni ta’minladi, ammo xalq ommasining

turmush darajasi unchalik ko‘tarilgani yo‘q.

90-yillarning oxiriga kelib ijtimoiy muammolarga yetarlicha e’tibor

qaratmagan, ma’muriy-xo‘jalik xatoliklariga yo‘l qo‘ygan va korrupsiyaga

331

qarshilik ko‘rsatishni eplay olmagan G. Vagnoryus hukumati aholining

noroziligiga sabab bo‘ldi. Umumxalq ovozi bilan saylangan yangi Prezident

V. Adamkus 1999-yilda (2004-yilda qayta saylandi) oldingi hukumat yo‘l

qo‘ygan xatoliklarga barham beruvchi yangi hukumatni xristian-konservatorlardan

iborat qilib tuzdi. Yangi hukumat ham mamlakatda narx-navoning

o‘sishini to‘xtata olmadi, ammo korxonalarni xususiylashtirishni tezlashtirdi

va kengaytirdi. Lekin iqtisodiy qiyinchiliklar bartaraf qilinmadi.

Litva Boltiqbo‘yidagi qo‘shnilari, Polsha va Belorussiya hamda Rossiya

bilan yaqin aloqalarni rivojlantirmoqda. Ammo uning uchun Yevropaning

boshqa mamlakatlari, YEI bilan savdo va moliyaviy-iqtisodiy hamkorlik

muhimroq ahamiyatga ega bo‘ldi. Litva eksportining 50 foizi YEIga to‘g‘ri

keladi.

2004-yil 1-mayda Litva Yevropa Ittifoqiga va NATO ga a’zo bo‘ldi. Litva

iqtisodida sanoat korxonalarini xususiy shaxslarga sotish katta rol o‘ynadi.

1996–1999-yillarda 1000 dan ortiq korxona sotildi. Tashqi savdoda oldin

Rossiya asosiy rol o‘ynagan bo‘lsa, 2002-yildan Yevropa Ittifoqi davlatlari

birinchi o‘ringa chiqdi. 2003-yilda YAIM 40,8 mlrd dollarga yetdi, aholi jon

boshiga 11,4 ming dollarni tashkil etdi. Sanoatning to‘qimachilik, asbobsozlik,

neftni qayta ishlash turlari rivojlanmoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Estoniyadagi «Kuylayotgan inqilob» ning mazmunini tushuntiring.

2. Latviya bozor iqtisodiyotiga qanday o‘tdi?

3. Litvada mustaqillikning tiklanishi qanday kechdi?

6-bob. XX ASR — XXI ASR BOSHLARIDA FAN

VA MADANIYAT TARAQQIYOTI

37-§. Fan va madaniyat

Fan va texnika doimo taraqqiy etib keldi. Biroq

bu taraqqiyot XX asrdan boshlab misli ko‘rilmagan

darajada o‘sib ketdi. Shu tufayli adabiyotlarda ilmiy-texnika inqilobi

(ITI) iborasi ishlatila boshlandi. Xo‘sh, ilmiy-texnika inqilobi nima o‘zi?

Ilmiy-texnika inqilobi — bu XX asrda fan va texnikada ro‘y bergan

olamshumul kashfiyotlar tufayli fanning bevosita jamiyat ishlab chiqaruvchi

kuchiga aylanganligi. Bu hodisa ITI mohiyatini tashkil etadi. ITI fan bilan

texnikaning, fan bilan ishlab chiqarishning chatishib ketishiga olib keldi. Bu

chatishuv, o‘z navbatida, kashfiyotlarning ishlab chiqarishga joriy etilishi

muddatining qisqarishini ta’minladi.

ITI ishlab chiqaruvchi kuchlarning hamma komponentlarini (energiya,

lazerlar, robotlar, texnika, mehnat materiallari, texnologiya) va, hatto,

?

Ilmiy-texnika inqilobi

332

odamning o‘zini ham o‘zgartirib yubordi. Chunonchi, energiya manbayiga

oshib borgan ehtiyoj mutlaqo yangi manba — atom elektr stansiyalari barpo

etilishiga olib keldi. Shuningdek, Quyosh, okean, chuqur yer osti energiyasidan

foydalanishning ham kashf etilishini ta’minladi.

Ishlab chiqarish kompleks avtomatlashtirildi. 1946-yilda amerikalik olimlar

J. Mashli va J. Ekkert birinchi kompyuterni yaratdilar. Tez orada kompyuter

tizimlari bilan boshqariladigan texnologiya joriy etildi. Bu, aslida, odamsiz

boshqariladigan texnologiya edi. Biroq ITI qanchalik qudratli bo‘lmasin, u

inson omilini ishlab chiqarish jarayonidan siqib chiqara olmadi. Aksincha,

u insonni o‘ta mukammal va murakkab texnika hamda texnologiyani o‘zlashtirib

olishga undaydi.

Bu esa insonning o‘z bilimi, malakasini zamon talabi darajasida o‘stirib

borishini zaruratga aylantirib qo‘ydi. Binobarin, insonning intellektual

qobiliyati, ongi, dunyoqarashi jadal o‘zgarib bormoqda. Bugungi ishchi,

muhandis XX asr boshlaridagi ishchi yoki muhandis emas. Bugungi ishchi

(xodim) mashina elementi emas, balki mashinani nazorat etuvchisidir.

ITI, o‘z navbatida, ishlab chiqarishga mutlaqo yangi texnologiyaning

(chunonchi, materialga lazer, gaz plazmasi, elektron-nur, ultra tovush yordamida

ishlov berish) joriy etilishiga olib keldi. ITI, ayni paytda, axborot

industriyasining yaratilishiga ham olib keldi. Bu esa, o‘z navbatida, fantexnika

taraqqiyotini yanada jadallashtirishning qudratli omiliga aylandi.

ITI kompyuterlarning mutlaqo yangi avlodlari yaratilganligi bilan ham

ajralib turadi. Bugungi kompyuter ijtimoiy hayotning deyarli barcha sohalarini

qamrab oldi. ITI ilmiy bilimlar jamg‘arilishining misli ko‘rilmagan sur’atini

ta’minladi. Masalan, XX asr boshlarida kimyo bo‘yicha millionta yangi

ma’lumot 30 yildan ortiq vaqt ichida to‘plangan bo‘lsa, hozir shuncha

ma’lumot to‘plash uchun 4 yil kifoya bo‘lmoqda.

Ishlab chiqarishdagi inqilobiy o‘zgarishlar, o‘z navbatida, aholi ijtimoiy

qatlamida ham tub o‘zgarishlar yuz berishiga olib keldi. Chunonchi, aholining

ko‘pchilik qismi moddiy ishlab chiqarish sohasida emas, balki xizmat ko‘rsatish

sohasida mehnat qilishga o‘tdi.

Bundan tashqari, mehnat unumdorligi tobora o‘sib bormoqda. Bu esa ish

vaqtini qisqartirishga, ta’tillar muddatini uzaytirishga, aholi mehnat

daromadining o‘sishiga olib kelmoqda. Bu hol yangi texnika va texnologiyani

ishlab chiqarishda amalda qo‘llashga mas’ul bo‘lgan insonning doimo qayta

o‘qishiga, malakasini o‘zgartirishga, ishlab chiqarishning o‘zgaruvchi

sharoitlariga tez moslashishiga imkon bermoqda.

Hukumat va xususiy ishlab chiqaruvchilar korxona ishchi va xizmatchilarining

yuqori malakalarini saqlab qolishdan eng ko‘p darajada manfaatdordirlar.

Shuning uchun ham AQSHda bir ishchining qayta tayyorlovdan

o‘tishiga, o‘z malakasini yanada oshirishiga bir yilda sarflanadigan

xarajat 400 ming dollarni tashkil etishi bejiz emas. O‘z navbatida, ishchiga

ta’lim berishga sarflanadigan har 35 ming dollar 965 ming dollar foyda

ham keltirmoqda.

333

Ilmiy-texnika inqilobining asosini, birinchi

navbatda, fizika fani tashkil etdi. XX asrda fizika

fanida olamshumul kashfiyotlar amalga oshirildi. Chunonchi, 1919-yilda

tarixda ilk bor atom yadrosini parchalash, ikkinchi jahon urushi arafasida

esa, uran atomlarining bo‘linishi zanjir reaksiyasi kashf etildi.

1942-yildan AQSHda yadro energiyasi olina boshlandi. Bu kashfiyotlar

oxir-oqibatda atom bombasining yaratilishiga olib keldi. Shu tariqa yaxshilik

yo‘lidagi barcha kashfiyotlar muallifi — inson dunyodagi barcha tirik mavjudotlarni,

shu jumladan, o‘zini ham qirib yuborishga qodir qurol ham yaratdi.

(Bu qurol 1945-yilda ishlatildi ham.)

Elektr magnit to‘lqinlar fizikasining yaratilishi 20-yillarda televideniyening,

30-yillarda radiolokatsiyaning, 40-yillarda radioastronomiyaning, 50-

yillarda kvant elektronikasining tug‘ilishiga olib keldi.

Kvant elektronikasi esa, o‘z navbatida, kosmik aloqani zarur kuchaytirgichlar

bilan ta’minlovchi asbob kashf etilishini voqelikka aylantirdi.

Shuningdek, lazerning kashf etilishini ta’minladi. Radioelektronika sohasida

erishilgan muvaffaqiyatlar esa, 40-yillardayoq AQSHda dastlabki elektronhisoblash

mashinalari (EHM) yaratilishiga imkon berdi.

1957-yilda sobiq SSSRda Yerning birinchi sun’iy yo‘ldoshi uchirildi.

1960-yilda Toman Neyman birinchi lazer qurilmasini yaratdi. 1961-yilda

jahonda birinchi bo‘lib sobiq SSSR fuqarosi Yu. A. Gagarin raketada kosmosga

parvoz qildi. Ayni chog‘da kosmonavtikaning xalq xo‘jaligiga xizmat qilishiga

imkon yaratildi. 1969-yilda Neyl Armstrong (AQSH fuqarosi) Oyga qadam

qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi.

Fizika fani yutuqlari transport texnikasini ham tubdan o‘zgartirib yubordi.

Chunonchi, reaktiv dvigatelning samolyotga o‘rnatilishi samolyotning tovush

to‘sig‘ini yengib o‘tishi muammosini hal etdi. Endi samolyotlar har qanday

yuklarni minglab kilometr masofaga tashiy boshladi. 0,5 mln tonna neft

sig‘adigan okean tankerlari yaratildi.

Kimyo fani taraqqiyotisiz ham ITI yuz bermas edi. Bu fan kashfiyotlari

o‘ta toza va o‘ta qattiq, po‘latdek pishiq, ayni paytda undan 7—8 baravar

yengil moddalar olishga imkon berdi, plastmassa, kauchuk, sintetik tolalar,

dori-darmon yaratish mumkin bo‘ldi.

Biologiya fanida ham mislsiz kashfiyotlar amalga oshirildi. XX asr

o‘rtalariga kelganda genetika yetakchi sohaga aylandi. Nuklein kislotalarning

tuzilishi kashf etildi. Uning oqsil sintezidagi roli ham aniqlandi.

90-yillarda yangi fan — geninjeneriya (irsiyat muhandisligi) vujudga keldi.

U katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Natijada vitaminlar, antibiotiklar va o‘g‘it

hosil qilishga yordam beruvchi mikroorganizmlar yaratildi. Hayvonlarning

zotli naslini urchitish, kasalliklarga chidamli o‘simlik navlarini yaratish

mumkin bo‘ldi.

Biologik va biokimyoviy kashfiyotlar, o‘z navbatida, tibbiyotning

reanimatologiya, anesteziologiya va immunologiya kabi yangi muhim

Fan — ITI asosi

334

Amerika astronavti, Oyda bo‘lgan birinchi odam.

Planetalararo «Mir» avtomatik stansiya.

335

tarmoqlarini vujudga keltirdi. Jarrohlik mutlaqo yangi bosqichga ko‘tarildi.

Bu hodisa inson tanasining dastlab buyrak, so‘ng yurak, o‘pka va boshqa

a’zolarini ko‘chirib o‘tkazishda o‘z ifodasini topdi. Tibbiyotda sun’iy yurak

yaratishga muvaffaq bo‘lindi.

Davolashning jarrohsiz usullari kashf etildi. Chunonchi, bugungi kunda

buyrakdagi tosh ultratovush zarblari bilan maydalanmoqda. Insonning ko‘rish

qobiliyati lazer yordamida tiklanmoqda. Yadroviy magnit tebranishlariga

asoslangan kompyuter tomograflari yordamida bemorlarga tashxis qo‘yilmoqda.

Lekin ITI insoniyat oldiga o‘tkir muammolarni ham qo‘ymoqda. Tuproq,

suv va havo zararlanmoqda. Atom tufayli ekologik falokat mintaqalari ko‘paymoqda.

Birinchi jahon urushi va uning dahshatli oqibatlari

tushkunlik kayfiyatini ham tug‘dirdi. Bu hol

20-yillar adabiyotida o‘z ifodasini topdi ham.

Dekadentlarning asarlari yoki umidsizlik ruhi bilan sug‘orilgan, yo bo‘lmasa,

kitobxonni real voqelikdan, zamonning o‘tkir masalalaridan butunlay

uzoqlashib ketgan xayoliy olamga chorlaydigan asarlar paydo bo‘ldi. Bunday

asarlar kishilarni davr bilan hamnafas bo‘lishdan chalg‘itadi. Avstriya yozuvchisi

Frans Kafka (1883—1924) dekadentlikning tipik namoyandasi edi. Biroq

tushkunlikka tushgan inson hayotdan butunlay voz kechgan emas. Hatto,

urushda majruh bo‘lgan va jirkanch jamiyatdan yuz o‘girgan jangchi ham o‘z

insoniy qadr-qimmatini qanday bo‘lmasin saqlab qolishga intilgan. Chunonchi,

nemis yozuvchisi E. Remarkning (1898—1970) «Uch o‘rtoq» romani

qahramonlari najot yo‘lini frontdagi do‘stlikka sadoqatdan izlaganlar. Anri

Barbyusning (1873—1935) ajoyib asari «O‘t. Bir vzvodning kundaligi» birinchi

jahon urushi okoplarida yozilgan edi. Bu roman urush dahshatlarini

tasvirlabgina qolmasdan, odamlar urushni qanday yenganliklari haqida ham

hikoya qiladi.

Yoki ingliz yozuvchisi R. Oldingtonning

asari («Hamma odamlar — dushman»)

qahramoni bu bema’ni dunyodan voz kechib,

o‘zi sevgan ayol bilan xayoliy Ea orolida

yashirinib bo‘lsa-da, hayot kechirish orzusi

bilan yashagan.

20-yillardagi tushkunlik kayfiyati, hatto,

E. Xemingueydek (1899—1961) shijoatli

yozuvchini ham chetlab o‘tmagan. U ham

umidsizlikka tushgan. Shu yillardagi asarlarining

qahramonlarini o‘sha davr adovatli dunyosidan

qutulish yo‘lini behuda izlayotgan

kishilar obrazi tashkil etgan.

Biroq ijoddagi tushkunlik kayfiyati uzoq

davom etmagan. Yevropada fashizmning

20—40-yillar

adabiyoti

Ernest Xeminguey.

336

chuqur ildiz otishi, uning yangi jahon urushi manbayiga aylanishi mumkinligi

taraqqiyparvar yozuvchilar ijodini bu xavfning oldini olish haqida bong

urishga qaratgan. Bu borada ham yuqorida nomlari qayd etilgan uch mashhur

yozuvchining asarlari muhim rol o‘ynagan. Ular fashizm insoniyatni yangi

qirg‘inbarot urush girdobiga tortishi mumkinligini oldindan sezganlar.

1929-yilda R. Oldingtonning «Qahramonning o‘limi», E. Remarkning

«G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q», E. Xemingueyning «Alvido, qurol» romanlari

chop etilgan. Bu romanlar tez orada shuhrat qozongan.

Mualliflar urushning qonli va g‘ayriinsoniy mohiyatini zo‘r mahorat

bilan tasvirlaganlar. Ayni paytda hukmron doiralarning muttahamligi,

ikkiyuzlamachiligini fosh etganlar. Romen Rollanning (1866—1944) «Maftun

bo‘lgan qalb» romanida fashizmning haqiqiy basharasi ochib tashlangan.

1935-yilda Parij shahrida dunyo yozuvchilarining madaniyatni himoya

qilishga bag‘ishlangan butun jahon birinchi kongressi o‘tkazildi. Ikkinchi

kongress 1937-yilda fashizmga qarshi kurashayotgan Ispaniyada o‘tkazildi.

30-yillar adabiyoti jamiyatning chirkin illatlarini fosh etish bilan ham

sezilib turadi. Bu o‘rinda Amerika yozuvchisi J. Steynbekning (1902—1968)

1939-yilda nashr etilgan «G‘azab shingillari» romani katta shuhrat qozondi.

Jahon iqtisodiy inqirozi amerika jamiyatining barcha salbiy tomonlarini

ochib tashladi. Chunonchi, J. Steynbek xalqning yirik kompaniyalar

tomonidan talanishini, boylar va kambag‘allarni ajratgan tubsiz jarlikni, inqiroz

titratgan amerika jamiyatining barcha tabaqalari vakillariga xos xarakterlarni

zo‘r mahorat bilan tasvirlagan. J. Steynbek romanining 1962-yilda Nobel

mukofotiga sazovor bo‘lganligi bejiz emas.

Steynbek qahramonining ko‘rinishi.

337

Ikkinchi jahon urushi tobora shiddat bilan yaqinlashmoqda edi.

Fashizmning vahshiyligini birinchi bo‘lib ispan xalqi o‘z achchiq tajribasida

sinab ko‘rdi. XX asrning mashhur dramaturgi Bertold Brext (1898—1956)

«Kuraj momo va uning farzandlari» pyesasida (1938) fashizm manbalarini

ochib berdi va munofiqlik falsafasini fosh qildi. Fashistlar Brext kitoblarini

yondirib tashladi. O‘zi chet ellarga muhojirlikka ketdi.

Jahonning mashhur yozuvchilari fashizmga qarshi kurashganlar haqida

asarlar bitdilar. Shulardan biri, har yerda hozir-u-nozir E. Xeminguey edi.

U Ispaniya fojiasini tinchlik va demokratiya uchun kurashning boshlanishi

deb bilgan. Uning ispan xalqining fashizmga qarshi mardonavor kurashiga

bag‘ishlangan romani «Qo‘ng‘iroq kimning motamini kuylayotir» deb ataladi.

Bu roman 1940-yilda nashr etildi. Roman ayni paytda fashizmga qarshi jang

qilish uchun Ispaniyaga ko‘ngilli bo‘lib jo‘nab ketgan yosh amerikalik fuqarolar

haqida ham hikoya qiladi. AQSH rasmiy hukumati Ispaniya voqealariga

aralashmasdan chetda turgan bir paytda bu yoshlarning Ispaniyaga borishi va

antifashist kuchlar safida fashizmga qarshi kurashi katta jasorat edi.

Ispaniya urushining o‘ziga xos bir jihati — bu, unda taraqqiyparvar

ziyolilarning ham ishtirok etganligida edi. Ular Ispaniya misolida fashizmning

mohiyatini anglab yetdilar.

Italiya va Germaniyada fashizmning g‘alabasiga ayrim yozuvchilar bardosh

bera olmadilar. Chunonchi, mashhur yozuvchi Stefan Sveyg (1881—1942)

o‘z joniga qasd qildi.

Lekin hamma ham bu yo‘lni tanlamagan. Aksincha, ular ishonchni

yo‘qotmasdan fashizmga qarshi kurashchilar safiga qo‘shilganlar. Ular uchun

fashizmga qarshi kurash Yevropa madaniyatini saqlab qolish vositasi edi.

Ozodlik, insonparvarlik va demokratiyaga intilish esa ular hayoti va ijodining

ma’nosiga aylandi.

Bu borada ingliz yozuvchisi B. Shou (1856—1950)

ijodi alohida o‘rin tutadi. U o‘zining: «Faqat hayotning

o‘zi va insonning yalpi farovonlikka erishishi

uchun yashasa arziydi», — degan iborasini

hayotiy shior qilib olgan edi. U «Jizzaki sotsialist», «Noteng nikoh», «Qalblar

parchalanadigan uy» kabi asarlari bilan ijtimoiy drama janriga asos soldi. Bu

asarlar B. Shouni jahon adabiyoti klassigi darajasiga ko‘tardi. 1925-yilda

adabiyot sohasida xalqaro Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Keyinchalik yozgan «Olma ortilgan arava», «Bayantning millionlari»,

asarlari ham jahon adabiyoti durdonasiga aylandi. 1948-yilda yozilgan «Olis

kelajak haqida rivoyat» asarida B. Shou atom urushini qoralagan edi.

Yana bir mashhur ingliz yozuvchisi J. Golsuorsi (1865—1933) «Bu

kunning komediyasi» asarida o‘sha davr Angliyasini «munofiqlar oroli» deb

atagan. Shuningdek, hukmron doiralarning ikkiyuzlamachiligini, jamiyatdagi

ijtimoiy illatlarni fosh etgan. J. Golsuori 1932-yilda xalqaro Nobel mukofotiga

sazovor bo‘lgan.

Demokratiya, tinchlik

va ozodlik uchun

kurash

22 — Jahon tarixi

338

Asarlari dunyoga mashhur bo‘lgan adiblar orasida amerika yozuvchilari

ham bor edi. Ular ichida T. Drayzer (1871—1945) va U. Folkner (1897—

1962) ijodi alohida tahsinga loyiq. T. Drayzer o‘z asarlarida («Baxtiqaro

Kerri», «Amerika fojiasi» va boshqalar) AQSHning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini

ko‘tarib chiqishga jur’at etgan edi.

1930-yilda «Amerika fojiasi» romani ekranlashtirildi. Bu kinofilm deyarli

butun dunyoda namoyish etildi. Asarning bunchalik mashhur bo‘lib ketishining

sababi unda ko‘pchilik yetishishi amrimahol bo‘lgan to‘q va dabdabali

hayot haqidagi amerikacha orzu va millionlab amerikaliklar ustidan hukmron

bo‘lgan qashshoqlik o‘rtasidagi ziddiyat qirralari butun borlig‘i bilan haqqoniy

tasvirlanganida edi. T. Drayzer 1944-yilda AQSH san’at va adabiyot akademiyasi

tomonidan faxriy oltin medal bilan taqdirlandi. Ushbu mukofot bilan

taqdirlanganligi haqida muallifga yuborilgan xatda, jumladan, muallif haqiqiy

Amerikani tasvirlashdagi jasorati va to‘g‘riso‘zligi uchun mukofotlanganligi

qayd etilgan edi.

U. Folkner o‘z asarlarida qishloq hayotini aks ettirdi. U qishloqda inson

qalbi uchun barcha zarur xislatlar mavjudligini ilg‘agan edi. Ayni paytda u

mamlakat taraqqiyotining tabiiy omillari shaxs, oila, Vatan va jamiyat ekanligini

teran his etdi. U. Folknerga chinakam shuhrat keltirgan asar — «Sartoris»

romani bo‘ldi (1929).

1932-yilda nashr etilgan «Avgustdagi nur» romanida amerika ijtimoiy

hayotidagi eng jirkanch muammo — irqiy kamsitish muammosini ko‘tarib

chiqdi. Uning keyinchalik yaratgan romanlarida ham («Avessalom! Avessalo!»

«Bo‘ysunmaganlar», «Tushgin, Moisey») bu mavzuni davom ettirdi. Odamlarning

ichki dunyosi va hayotini mayib qilayotgan jamiyatni fosh etdi. Irqiy

mutaassiblik qurbonlariga esa hamdardlik bildirdi. Adolat g‘oyalari g‘alaba

qozonishiga ishonch bilan qaradi. Uning keyingi asarlarida («Qishloqcha»,

«Shahar», «Qo‘rg‘on») ham insonparvarlik va rahmdillik g‘oyalari ruhi barq

urib turgan. U. Folkner 1949-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Nemis yozuvchisi Tomas Manning (1875—1955) «Doktor Faustus»

(1947) romanida natsistlar hukmronligi ostida qolgan Germaniyaning fojiali