O‘zbekiston respublikasi

hukumat Gamsaxurdiya raqiblari tomonidan tuzilgan Harbiy Sovet qo‘liga

o‘tdi. Yangi hukumat Gamsaxurdiya konstitutsiyasini bekor qildi, parlamentni

tarqatib yubordi va favqulodda holat joriy qildi.

Yangi rahbariyat mamlakatni boshqarish uchun gruzinlar orasida mashhur

bo‘lgan E. Shevardnadze nomzodini taklif qildi. Ular, ya’ni bir-biri bilan

kelishmaslikka harakat qilayotgan kuchlar bu vaziyatdan foydalanmoqchi

bo‘lishdi, ammo ularning barcha umidlari puchga chiqdi. Gamsaxurdiyaning

o‘zi Chechenistonga qochib ketdi va u yerda halok bo‘ldi. Shu bilan

birga Demokratik ittifoq yordami bilan Shevardnadze 1992-yildayoq Harbiy

Sovet o‘rniga Davlat Sovetini tuzdi, boshqaruv organlari, qurolli kuchlar, flot

va chegara qo‘shinlarini tuzish ishlarini boshladi. Gruziya o‘zini zarur qurollar

bilan ta’minlab turgan Rossiya bilan aloqani tikladi. Gruziya mustaqilligi

o‘nlab mamlakatlar tomonidan e’tirof etildi. Mustahkamlanib olgan hukumat

keng tus olgan fitnalarning va Shevardnadzedan norozi bo‘lgan

rahbarlarning isyonlarini bartaraf etdi.

Gruziya davlatchiligini mustahkamlash maqsadida Shevardnadze va uning

tarafdorlari 1995-yil yozida yangi konstitutsiyani qabul qildi. Noyabr oyida

yangi parlament saylandi va unda Gruziya fuqarolar Ittifoqi, Tiklanish ittifoqi

va Milliy-demokratik partiya ko‘pchilik o‘rinlarga ega bo‘lishdi. Prezident

etib Shevardnadze saylandi. Raqiblarning fitna va suiqasdlariga va

qiyinchiliklarga qaramasdan, hokimiyat kuchaya bordi va 2000-yilda

Shevardnadze yana Prezident etib saylandi. Hokimiyatning mustahkamlanishi

iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga imkon berdi. 1998-yilga kelib

davlat ixtiyoridagi mulkning 76 foizi, jumladan, barcha korxonalarning 90

foizi asosan menejerlar, hissador-investorlar va xususiy tadbirkorlar qo‘liga

o‘tdi, yerlarning uchdan ikki qismi xususiy mulkka aylandi. Gruziya milliy

valutasi — lori joriy qilindi. Ammo investitsiya va energiya manbalari tanqis

edi, tashqi qarzlar ko‘payib bordi.

307

Mamlakatda 1990-yilga nisbatan to‘rt baravar kam mahsulot ishlab

chiqarildi. Xo‘jalikni oyoqqa turg‘azish nihoyatda qiyin kechdi. Aholi turmush

darajasi pastligicha qoldi. Gruziyaning turli mintaqalaridagi taraqqiyot

darajasining turlichaligi joylarda, ayniqsa, muxtor Adjariyada mahalliychilikni

keltirib chiqardi.

Abxaziyada separatistlar Gamsaxurdiya tarafdorlari mag‘lubiyatidan

foydalanib, 1992-yilda Abxaziyani suveren davlat deb e’lon qilgan eski

konstitutsiyani tikladi. Abxaziya tomonidan mustaqillik e’lon qilinishiga

javoban Shevardnadze u yerga hali to‘liq shakllanmagan Gruziya qo‘shinlarini

kiritdi. Ammo sal o‘tmasdan abxaz qurolli otryadlari Checheniston va boshqa

ko‘ngilli qo‘shinlar yordamida yana hujumga o‘tdi. Rossiya harbiylarining

norasmiy aralashuvi bilan ular 1992-yil kuzigacha Abxaziyadan gruzin

qo‘shinlarini siqib chiqarib, Suxumi shahrini ishg‘ol qildi. Ammo dunyodagi

birorta davlat Abxaziya mustaqilligini tan olgani yo‘q.

2003-yilning oktabrida Gruziyada parlament saylovlari bo‘lib o‘tdi.

Saylovlarning soxtalashtirilganidan norozi bo‘lgan demokratik kuchlar —

Mixail Saakashvili boshchiligidagi Milliy Birlik Harakati va Nino Burjanadze

boshchiligidagi Demokratik blok norozilik namoyishlarini

boshladi.

2003-yilning 22-noyabrida oppozitsiya kuchlari parlament binosini egalladi

va E. Shevardnadzening iste’foga ketishini talab qildi. 23-noyabrda prezident

E. Shevardnadze bilan oppozitsiya liderlari o‘rtasida Rossiya tashqi ishlar

vaziri I. Ivanov vositachiligida muzokara bo‘lib o‘tdi. Shundan keyin

E. Shevardnadze o‘zining iste’foga chiqqanligini ma’lum qildi. Prezidentlik

vazifasini vaqtincha Nino Burjanadze o‘z qo‘liga oldi. Shunday qilib,

Gruziyada, hokimiyat almashuvi («atirgul inqilobi») qon to‘kishlarsiz g‘alaba

qildi va 2004-yilning yanvar oyida prezidentlikka saylovlarda M. Saakashvili

g‘alaba qildi.

Gruziya hukumati AQSH va YEI mamlakatlari bilan hamkorlikni

mustahkamlamoqda. Gruziyaga xorijiy kredit va investitsiyalarni jalb qilish

bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Ozarbayjon bilan birgalikda Transkavkaz

neft quvuri loyihasini amalga oshirish rejalashtirilgan. Shu yo‘l bilan

uning energiya manbalariga tanqisligini bartaraf etishga yordam berish

kutilmoqda. O‘z xavfsizligini mustahkamlash maqsadida Gruziya NATO

bilan hamkorlikni kengaytirmoqda.

Gruziya hozirgi paytda iqtisodi agrar-postindustrial yo‘nalishdagi

mamlakatdir. Sanoat mustaqillik yillarida deyarli o‘z faoliyatini to‘xtatdi.

90-yillarda deyarli barcha katta korxonalar yopildi. Bunga mamlakatdagi

notinchlik ham sabab bo‘ldi. Hozir oziq-ovqat va energetika sanoati ishlab

turibdi. Qishloq xo‘jaligida 40 foiz aholi shug‘ullanadi va lekin yetishtirilgan

mahsulot YAIM ning 17 foizini tashkil qiladi. Gruziya 2008-yil avgustda

Janubiy Osetiyaga qarshi hujum qildi.

308

Armaniston Respublikasi

1988-yil fevralidagi qudratli arman milliy harakatiga Ozarbayjondagi

voqealar turtki bo‘ldi: Tog‘li Qorabog‘ aholisining 70 foizidan ko‘prog‘ini

tashkil etgan armanlarning ozarbayjonlik rahbarlar o‘zboshimchaligiga qarshi

noroziliklari va armanlarning Sumgaitdagi Ozarbayjon millatchi ekstremistlariga

qarshi ommaviy chiqishlari bunga misol bo‘ladi. Aybdorlarni

jazolash talabi va noroziliklar bilan yuz minglab odamlar chiqishdi. Armaniston

vatanparvarlari arman xalqini himoya qilish uchun «Qorabog‘» qo‘mitasini

tashkil qildi. Aholi kimyoviy korxonani va seysmik halokati butun

xalqni yo‘q qilishi mumkin bo‘lgan AESni to‘xtatishga erishdi. SSSR

hukumatining yer qimirlashdan zarar ko‘rgan aholiga katta yordam

ko‘rsatishiga qaramasdan, xalq ommasining katta qismi Tog‘li Qorabog‘ning

Armanistonga berilishini rad etgan sovet hukumatining qaroridan g‘azabga

kelib, respublika mustaqilligini tiklashni talab qilib chiqdilar. 1990-yil aprel

oyida Oliy Sovetga saylovlarda Armaniston umummilliy harakati g‘alaba

qozondi. Hokimiyat milliy demokratlar qo‘liga o‘tdi. Ularning yetakchisi

A. Ter-Petrosyan Oliy Sovet raisi etib saylandi.

1990-yil avgust oyida Oliy Sovet Armaniston mustaqilligi to‘g‘risida siyosiy

bayonot berdi. Ma’muriy-huquqiy tizimning yangilanishi va ijtimoiy-iqtisodiy

islohotlarni boshlagan konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. 1991-yil yozida

prezidentlik lavozimi joriy etilgandan so‘ng, unga A. Ter-Petrosyan saylandi.

Sentabr oyida, umumxalq referendumi natijalariga ko‘ra, Oliy Sovet Armaniston

Respublikasining SSSR tarkibidan chiqishi haqida bayonot berdi.

1991-yildagi Tog‘li Qorabog‘ poytaxti — Stepanakert uchun bo‘lib o‘tgan

shafqatsiz urushlardan so‘ng arman-qorabog‘ qo‘shinlari dushman qo‘shinlarini

ancha ortga surib, Ozarbayjonning katta hududini ishg‘ol qildi. Ammo

Ozarbayjon aloqa tarmoqlari va energiya manbalari oqimini kesib, Armaniston

va Tog‘li Qorabog‘ni blokada qilib qo‘ydi.

Xomashyo, energiya manbalari va xorijiy bozorlarning yo‘qligi sababli

Armaniston sanoati to‘xtab qoldi va qishloq xo‘jaligi samaradorligi pasaydi.

1994-yilga kelib uning YAIM 75 foizga qisqardi. Bu paytda yer qimirlash

asoratlari to‘la bartaraf qilingani yo‘q edi. Tabiiy ofatdan zarar ko‘rgan va

Ozarbayjondan kelgan yuz minglab qochoqlar vaqtinchalik yotoq joylarda

yashamoqda edi. Boshqa mahsulotlar u yoqda tursin, oziq-ovqat va yonilg‘i

ham yetishmas edi. Hayot manbayini topolmagan 800 ming kishi muhojir

bo‘ldi. Ulkan insonparvarlik yordami va boy mamlakatlar kreditlari hamda

diasporaning sahovatli yordami bo‘lmaganda, minglab kishilar halok bo‘lishi

turgan gap edi. YEI 1991—1996-yillar davomida Armanistonga 340 mln

dollarlik yordam jo‘natdi. XVF bir necha yillar davomida Armaniston budjet

xarajatining 45 foizini qoplab keldi. Jahon banki 260 mln dollarlik maqsadli

kreditlar ajratdi.

309

Hukumat qiyinchiliklarga qaramasdan, xorijiy yordam tufayli islohotlar

o‘tkazdi. Oliy Sovetda respublika tizimi to‘g‘risida bo‘lib o‘tgan o‘tkir

munozaralardan so‘ng 1995-yilda referendum orqali yangi konstitutsiya qabul

qilindi.

Armanistonda milliy valuta — dram (diram) joriy qilindi va, mamlakat

tashqi qarzlari milliard dollardan oshganiga qaramasdan, uning barqarorligiga

erishildi. Sanoat va yerni davlat tasarrufidan chiqarish natijasida 1998-yilga

kelib korxonalarning 70 foizi xususiylashtirildi va xususiy yerlarda 350 ming

xo‘jalik yuzaga keldi. Asbob-uskunalar eskirganligi, energiya manbalari,

xomashyo, o‘g‘it va mashinalar yetishmasligi sababli ularning unumdorligi

nihoyatda past edi. Elektr energiya ishlab chiqarishni oshirish maqsadida

hukumat seysmik jihatdan xavfli bo‘lgan AESni qayta ishga tushirishga majbur

bo‘ldi. 1994-yildan boshlab ishlab chiqarishning o‘sishi boshlandi va u 90-

yillarning oxiriga kelib yiliga 10 foizdan ortiq bo‘ldi. 1996-yildan boshlab

qishloq xo‘jaligi jonlana boshladi.

1996-yilda prezidentlikka qayta saylangan L. Ter-Petrosyanning Tog‘li

Qorabog‘ masalasida yon berishga moyilligidan norozi bo‘lgan harbiylar va

muxolifatchi kuchlar tazyiqi ostida u 1997-yilda iste’foga chiqdi. Keskin

kurash natijasida ilgari Tog‘li Qorabog‘ni, keyinchalik Armaniston

hukumatini boshqargan R. Kocharyan Prezident etib saylandi.

Prezident tuzumni barqarorlashtirish va Armanistonning xalqaro

pozitsiyasini mustahkamlashga urinmoqda. Turli muxolif guruhlarning davom

etayotgan chiqishlari mamlakat rivojlanishini orqaga surmoqda.

Armaniston uchun uning MDH va YEXHTda ishtirok etishi muhim

ahamiyatga ega. RF bilan yaqin hamkorlik iqtisodiyotning rivojlanishi va

xavfsizlikning ta’minlanishiga yordam beradi. Armaniston eng ilg‘or mamlakatlar

bilan hamda Eron bilan aloqalarni kengaytirmoqda. Turkiya bilan

o‘zaro aloqalarni normallashtirishga urinmoqda. Ozarbayjon va YEXHT

bilan muzokara yuritib, Tog‘li Qorabog‘ manfaatlarini himoya qilish yo‘llarini

izlashga harakat qilmoqda.

Armanistonda hozirgi paytda iqtisod ancha jonlanmoqda. Qishloq xo‘jaligi

iqtisodning o‘rtacha 20 foizini tashkil qiladi. Ozarbayjon va Turkiya bilan

ahvol yaxshilanib ketmayapti. 2003-yilda Armaniston Jahon savdo tashkilotiga

a’zo bo‘ldi. 2008-yilga kelib YAIM 22,4 mlrd dollarni, aholi jon boshiga esa

6312 dollarni tashkil etdi, ayni paytda Ozarbayjonda – 6476, Turkiyada

10380 dollardir. Mamlakat importi eksportga nisbatan 1,5 mlrd dollarga

ko‘pdir. Hozir mamlakat prezidenti lavozimida S. Sarkisyan ishlamoqda.

Ozarbayjon Respublikasi

1989-yilda Ozarbayjon hukumati SSSR xalq deputatlari syezdiga hali

ko‘pchiligi sovet tartibotini saqlash tarafdori bo‘lgan deputatlarni jo‘natishi

mumkin edi. Ammo yil oxiriga borib Tog‘li Qorabog‘dagi qurolli to‘qnashuvlar

310

keskinlashdi. Mamlakatning turli mintaqalarida aholining 8 foizini tashkil

etgan armanlarning chiqishlari kuzatildi. Bokuda esa millatchilar, liberallar

va demokratlar kompartiyaga muxolif bo‘lgan Xalq frontini tashkil qildi. U

tezda katta ta’sirga ega bo‘ldi.

1989-yil kuzidan boshlab Ozarbayjon suvereniteti va liberal islohotlarni

talab qilgan Xalq fronti qudratli namoyishlar va mitinglar qildi. 1990-yil

boshida u muqobil hokimiyat organlarini va o‘z qurolli otryadlarini tuzdi,

huquq-tartibot organlarini boshqarishga harakat qildi.

Hokimiyatning Xalq fronti qo‘liga o‘tmasligi uchun SSSR Oliy rahbariyati

20-yanvarga o‘tar kechasi Bokuga sovet qo‘shinlarini kiritib, Xalq fronti va

norozilik ko‘rsatgan aholi bilan ayovsiz kurash olib bordi. Yuzlab odamlar

o‘ldirildi, yarador qilindi. Ommaviy chiqishlar bekor qilindi va favqulodda

holat joriy qilindi. Kompartiya rahbariyati shuning evaziga hokimiyatni

saqlab qoldi.

Ozarbayjon 1991-yil avgust oyi oxirida mustaqillik to‘g‘risidagi

deklaratsiyani qabul qildi. Dekabr oyida Ozarbayjonning MDHda ishtirok

etishiga rozilik bildirishi kommunistlar hukumatning umrini uzaytirdi.

Ishlab chiqarishning pasayishi va narx-navoning ko‘tarilishi 1992-yil

bahoriga kelib aholi katta qismining va Tog‘li Qorabog‘dan kelayotgan

qochoqlarning ahvolini og‘irlashtirdi. M. Mutalibov rahbarlik qilayotgan

kommunistlar hukumatidan norozilik ommaviy tus oldi. Mart oyida bu

hukumat ag‘darildi. Ammo raqiblar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar Mutalibovga

may oyida yana hokimiyatga qaytishga imkon berdi. Biroq ikki kun o‘tgandan

so‘ng bu hukumat Xalq fronti va «Kulrang bo‘rilar» tashkiloti kuchlari tomonidan

ag‘darib tashlandi.

Umumxalq saylovlarida mamlakat prezidentligiga o‘zini «Otaturk askari»

deb atagan milliy-demokrat A. Elchibey saylandi. Uning hukumati narxlarni

liberallashtirdi va yangi valuta — manatni joriy qildi, ammo islohotlarni

davom ettirishdan cho‘chib turdi. Asosiy e’tibor sovet qurollari zaxirasiga ega

bo‘lgan qurolli kuchlarni shakllantirish va ularning turk murabbiylari

tomonidan tarbiyalanishiga qaratildi.

Biroq 1992-yilda iqtisodiy-ijtimoiy ahvolning yomonlashuvi, frontdagi

mag‘lubiyat va Tog‘li Qorabog‘ o‘z mustaqilligini e’lon qilganidan

keyin kuchaygan turli mahalliy urug‘-aymoqlarning ig‘volari, muxolif

partiyalarning kuchayishi, talish va lezgin ayirmachilarining faollashuvi

hamda Xalq Frontidagi kelishmovchiliklar Elchibey hokimiyati susayishiga

olib keldi.

Yozda Ganja shahrida frontdagi mag‘lubiyati uchun Prezident bergan

tanbehlardan g‘azabga kelgan polkovnik S. Guseynov o‘z polkida isyon ko‘tardi

va prezidentning iste’foga chiqishini talab qilib, Bokuga yurish qildi. Elchibey

qarshilik ko‘rsatishdan cho‘chidi va sobiq kommunistlar yetakchisi G. Aliyevdan

yordam so‘rab, poytaxtdan qochdi.

311

1990-yilda sovet qo‘shinlarining Bokuga kiritilishidan noroziligini namoyish

qilib, KPSS safini tark etgan G. Aliyev o‘sha paytda o‘z ona yurti Naxichevan

avtonom viloyatida edi. U Yangi Ozarbayjon milliy-demokratik partiyasiga

tayanardi. G. Aliyev Bokuga kelib, Guseynov bilan kelishuvga erishdi.

Guseynov hukumat boshlig‘i bo‘lishga rozi bo‘ldi, Aliyev esa parlament raisi

etib saylandi. 1993-yilda G. Aliyev Milliy-liberal dasturi bilan chiqdi va,

Tog‘li Qorabog‘ni Ozarbayjonga qaytarib olish va’dasini bergandan keyin, u

umumxalq saylovlarida Ozarbayjon Prezidenti etib saylandi.

Fitnalarga aralashgan Guseynov o‘z vazifasidan chetlashtirildi va sud

javobgarligiga tortildi. G. Aliyev va uning yangi hukumati ijtimoiy-siyosiy

tashkilotlarning tarqoqligini va qayta guruhlanishini bartaraf etdi.

1995-yil noyabrida referendum yo‘li bilan yangi konstitutsiya qabul qilindi.

Unda Ozarbayjon demokratik huquqiy dunyoviy respublika deb e’lon qilindi.

Qirqqa yaqin partiyalar ishtirok etgan majlis saylovlarida o‘rinlarning 45

foizini Yangi Ozarbayjon partiyasi egalladi. Siyosiy barqarorlikni 1998-yilda

Aliyevning yana prezident etib saylanishi mustahkamladi.

Hukumat o‘rta va oliy ta’lim tuzilishi hamda mazmunini yangiladi,

sog‘liqni saqlash tizimini isloh qildi. Sud-huquq tizimi qayta qurildi va

jinoyatchilikka qarshi kurash kuchaytirildi. Kaspiyning ifloslanishiga qarshi

choralar ko‘rildi.

Bularning amalga oshirilishiga ulkan harbiy xarajatlar (budjetning 50—70

foizi) va iqtisodiyotning og‘ir ahvolda ekanligi salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1994-

yilda hukumat erkinlashtirish va xo‘jalikni davlat tasarrufidan chiqarishga

urinib ko‘rdi.

1995-yildan boshlab, XVFga tayanib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish

choralari amalga oshirila boshladi. Tuzilmaviy islohotlar o‘tkazilishini Jahon

banki moliyalashtirdi. Eng rivojlangan mamlakatlardan katta kreditlar olishga

va Turkiya hamda Eron bilan hamkorlikni kengaytirishga erishildi.

Ozarbayjonning MDHga qaytishi uning hamdo‘stlik mamlakatlariga eksport

ko‘lamini oshirdi.

1996—1997-yillarda shu paytgacha muttasil qisqarib kelgan YAIMni

barqarorlashtirishga erishildi. XVFning yordami manatni kuchaytirish va

xorijiy investitsiya hamda texnologiyalarni jalb qilishga imkon berdi. Dunyodagi

eng yirik xalqaro korporatsiyalar bilan kimyoviy, metallurgiya, elektrotexnika

va mashinasozlik sanoatining rivojlanishini ta’minlaydigan «asr shartnomasi

»ning tuzilishi 1990—1995-yillar mobaynida ikki baravarga qisqarib ketgan

neft qazib olishni ko‘paytirish imkonini berdi. Ozarbayjon neft quvuri Gruziya

va Turkiya orqali Yevropaga o‘tkazilishiga umid qilmoqda.

90-yillarning oxirida inflatsiya cheklandi va ishlab chiqarish jonlana

boshladi. 2003-yilgi prezident saylovlarida G. Aliyevning o‘g‘li Ilhom Aliyev

prezidentlikka saylandi.

Ozarbayjon ko‘pgina xalqaro tashkilotlar, jumladan, 10 ta Osiyo mamlakatlari

(Pokiston, Afg‘oniston, Eron, Turkiya va Markaziy Osiyo davlatlari)

312

iqtisodiy hamkorlik tashkilotida hamda YEXHTda ishtirok etib kelmoqda.

U YEI va NATO bilan hamkorlik qilmoqda. Armanistonga qarshi uni

qo‘llab-quvvatlayotgan Turkiya bilan yaqin aloqada. MDHda Gruziya,

Ukraina va Turkmaniston bilan ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishga

urinmoqda hamda Tog‘li Qorabog‘ni qaytarishni qo‘llab-quvvatlovchilarni

izlaydi. Ozarbayjon hukumati Rossiya Federatsiyasi tomonidan

Armanistonga qurol-aslaha berilishidan norozi va Tog‘li Qorabog‘ning

taqdiri belgilanadigan xalqaro muzokaralarda Tog‘li Qorabog‘ni qatnashchi

sifatida tan olmaydi.

Hozirgi vaqtda Ozarbayjon agrar-industrial mamlakat bo‘lib, qazib olish

sektori nihoyatda rivojlangan. Iqtisodning o‘sishi 1996-yilda YAIM ning

o‘sishi bo‘yicha jahon rekordini qo‘ydi – 36,6 foiz. 2007-yilga kelib YAIM

31,6 mlrd dollarni, aholi jon boshiga esa 6476 dollarni tashkil etdi. Ozarbayjon

eksportining 90 foizini neft tashkil etadi. 1 mlrd tonna neft zaxiralari bor.

2008-yilda sutkasiga 1,0 mln barrel qazib chiqarish mo‘ljallangan. 2007-

yilda 10,4 mlrd kubometr gaz qazib chiqardi. Mamlakatda yollanib ishlaydigan

ishchilarning o‘rtacha ish haqi 196 dollarni tashkil etadi.

35-§. Markaziy Osiyo mamlakatlari taraqqiyot

yo‘llarining turli-tumanligi

Markaziy Osiyo respublikalari SSSRning Yevropa qismidagi va Kavkazorti

respublikalaridan etnik, ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy-siyosiy jihatdan katta

farq qilardi. Ulardagi turmush darajasining boshqa ittifoqdoshlariga nisbatan

pastligi va aholi o‘sishining yuqoriligi konformizm (befarqlik, loqaydlik)ning

hukmron bo‘lishiga xalaqit berolmas edi. Ulardagi sanoat qoloqroq va tarqoqroq

edi. Yakka hokimlik (monokultura)ga asoslangan qishloq xo‘jaligi ittifoq

markazi uchun xomashyo tayyorlab berishga moslashtirilgan edi. Islom dini

va urug‘-aymoqchilik ta’siri kuchliligicha qoldi. Ko‘p asrlik madaniyat va

milliy o‘zlikni anglashga avval Chor Rossiyasi, so‘ngra Sovet mustabid tuzumi

amalga oshirgan ommaviy qatag‘onlar, yozuvning o‘zgartirilishi va etnik

chegaralarning yopilishi yordamida misli ko‘rilmagan darajada zarar yetkazildi.

O‘xshash taqdirlar va sovetcha «tenglashtirishga» qaramasdan, 80-yillarda bu

respublikalardagi ahvol turlicha edi va ularning taraqqiyot yo‘li ham birbiridan

keskin farq qilardi. Tojikistonda «real sotsializm»ni saqlab qolishga

urinishdan tortib, Qirg‘izistonda liberal-demokratik islohotlarning o‘tkazilishigacha,

O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish usulidan

tortib, Qozog‘istonda «boshqariladigan demokratiya» orqali iqtisodiyotni

erkinlashtirishgacha va Turkmanistonda milliy-totalitar tuzumning barpo

etilishigacha bo‘lgan yo‘llarni ko‘rish mumkin. Vaqtincha iqtisodiyot

samaradorligining yetarli emasligi, aholi turmush darajasining rivojlangan

davlatlarga nisbatan pastligi va yangi davlatchilikni shakllantirish qiyinchiliklaridan

foydalanib qolmoqchi bo‘lgan, mustaqil taraqqiyotni ko‘rolmagan

313

tajovuzkor, hokimiyatparast kuchlar Tojikiston, O‘zbekiston va Qirg‘izistonda

agressiv islom fundamentalizmi va ekstremizmi hamda xalqaro terrorizmning

konstitutsiyaviy tuzumga qarshi faollashuviga sabab bo‘ldi.

Qozog‘iston Respublikasi

Markaziy Osiyoning hudud jihatidan eng yirik respublikasi — Qozog‘istonda

uchta urug‘ ittifoqi — juzlarga bo‘linishni yo‘qotmagan qozoqlar aholining

40 foizini tashkil etadi. Asosan respublika shimolida yashovchi ruslar

ham aholining 40 foizini, ukrainlar, nemislar, o‘zbeklar, qirg‘izlar, tatarlar,

uyg‘urlar qolgan 20 foizini tashkil etadi.

1986-yilda Olmaotada ittifoq markazi ko‘rsatmasiga ko‘ra respublika va

kompartiya rahbariyatining o‘zgarishiga qarshi ommaviy norozilik qozoqlarda

milliy o‘zlikni anglash tiklanishining cho‘qqisi bo‘ldi. Norozilik qatnashchilarining

shafqatsiz jazolanishi ko‘pchilikning g‘azabini qo‘zg‘atdi. Shu

bilan birga, Qozog‘iston hududida yadro sinovlari o‘tkazilishi va ularning

oqibatlariga qarshi harakat kuchaya boshladi. Qozoq aholi ichida qozoq

tilining ilgarigi mavqei va yozuvining tiklanishi, qozoq xalqi tarixi, madaniyati

va dinining o‘rganilishi va tiklanishi to‘g‘risidagi talablar ommaviylashdi.

1989-yil bahoridagi SSSR Xalq deputatlari syezdida qatnashgan respublika

vakillari sovet tuzumini saqlab qolish tarafdorlaridan iborat edi. Kuzda Oliy

Sovet qozoq tilini davlat tili, rus tilini millatlararo so‘zlashuv tili, deb e’lon

qildi.

Kompartiya rahbari N. Nazarboyev respublika ko‘p millatli jamiyati birligini

va Gorbachyovning SSSRni saqlab qolishga urinishlarini qo‘llab-quvvatladi.

Oliy Sovet 1990-yil bahorida uni Prezident etib sayladi, oktabrda esa,

qarshiliklarga qaramay, Qozog‘iston suverenitetini e’lon qildi. Hukumat 70

foizi ittifoq markazi ixtiyorida bo‘lgan barcha zaxiralarni respublika mulkiga

aylantira boshladi. Moskvadagi avgust to‘ntarishini (xuntasini) respublika

rahbariyati jimlik bilan kutib oldi, so‘ngra hukumat amalda tarqalib ketgan

kompartiya mulkini milliylashtirdi.

Qozoq va rus xalqlarini hamjihatlikka va Rossiya bilan yaqin aloqalarni

saqlab qolishga chaqirgan Nazarboyev 1991-yil oxiridagi umumxalq

saylovlarida yana Prezident etib saylandi. Ammo Oliy Sovet Qozog‘iston

mustaqilligi to‘g‘risida hammadan keyin — 1991-yil 16-dekabrda deklaratsiya

qabul qildi.

Davlatchilik shakllanishi uchun bir necha yil kerak bo‘ldi. 1993-yil

boshlarida Oliy Sovet qabul qilgan Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasida

prezidentga keng vakolatlar berilishi va konstitutsion sud tashkil qilinishi

belgilangan edi. Ammo unda aholining milliy tavofutlari, islohotlar kelajagi

hisobga olinmadi va sovet (kengashlar) tizimi saqlab qolindi. 1993-yilning

oxiridayoq Nazarboyev boshchiligidagi rahbariyat bu konstitutsion tizimning

314

yangi muammolarini hal etish uchun yetarli emasligini fahmlab yetdi.

Sovetlarning o‘z-o‘zidan tarqalib ketishiga 1993-yil kuzida Rossiyada ro‘y

bergan voqealar turtki bo‘ldi. Qozog‘istonda sovetlarning tarqalib ketishiga