O‘zbekiston respublikasi

shartnomasini imzolashga majbur bo‘ldilar.

Dunyo sionistik tashkilotlari ko‘rsatgan moliyaviy yordam, Germaniyaning

Isroilga to‘lagan 1 mlrd. dollar miqdordagi tovoni hamda AQSH

ko‘rsatgan katta yordam tufayli Isroil qisqa vaqt ichida qudratli armiyaga

ega davlatga aylandi. Yaqin Sharq strategik xomashyo — neftga boy o‘lka.

U yerda jahon neft zaxirasining 50 foizi mavjud. AQSH bu o‘lkani o‘z

hayotiy manfaati doirasiga kiritgan. Ayni paytda unga bu hududda ishonchli

ittifoqchi ham zarur edi. Isroilni ana shu ittifoqchilikka eng mos davlat

sifatida tanladi.

Arab davlatlari esa qoloqligicha qolaverdi. Buning ustiga arab davlatlari

o‘rtasida mustahkam ittifoq ham yo‘q edi. Buning asosiy sababi mustamlakachi

davlatlarning arablarga mustaqillik berish davrida bir arab davlati

hududining bir qismini ikkinchi arab davlati hududiga qo‘shib yuborganligi

edi. Ikkinchidan, Saudiya Arabistoni, Iroq (1958-yilgacha), Iordaniya

davlatlarida hukmron sulolalar o‘zaro nizoda edilar. Livanda esa davlat

boshqaruvi diniy jamoachilik tamoyiliga asoslanganligi uchun ularning har

biri o‘z manfaatini umumarab manfaatidan ustun qo‘yardilar.

Yaqin Sharq muammosi Buyuk Britaniya va

Fransiyani ham befarq qoldirmadi. Bu ikki davlat

ham Yaqin Sharqdagi manfaatlaridan voz kechishni

aslo istamas edi. Ular arab davlatlarida hokimiyat

tepasida o‘zlariga sodiq hukumatlarning turishi uchun barcha choralarni

ko‘rdi.

Manfaatlariga katta xavf tug‘ilgan paytda ular agressiya uyushtirishdan

ham tap tortmadilar. Chunonchi, 1956-yilda shunday bo‘ldi. Shu

yil oktabr oyida Buyuk Britaniya, Fransiya va Isroil Misrga qarshi agressiya

uyushtirdilar. Faqatgina SSSRning Yaqin Sharqda tinchlikni tiklash

uchun zarur bo‘lsa kuch ishlatishga tayyor ekanligi haqidagi qattiq

bayonoti agressiyani to‘xtatishga majbur etdi. Falastin arab xalqi kurashini

to‘xtatgani yo‘q. 1964-yilda Livan hududida Falastin ozodlik Tashkiloti

(FOT) tuzildi.

Bu tashkilot o‘z oldiga mustaqil Falastin davlatini tuzish vazifasini

qo‘ydi. Tez orada u 15 minglik yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan armiyaga ega

bo‘ldi.

1967-yilning 5-iyunida Isroil Misrga yana hujum qildi. Bu urushda Misr

armiyasiga juda katta talafot yetkazildi. Urush 6 kun davom etdi. Shu davr

Arab — Isroil

munosabatlarining

keyingi ahvoli

283

ichida Isroil o‘z hududidan 2 baravar katta bo‘lgan arab davlatlari hududlarini

bosib oldi. Bu hududlar keyinchalik anneksiya ham qilina boshlandi.

Misr Sinay yarim orolini, Suriya Jo‘lan tepaligini, Iordaniya esa Iordan

daryosining g‘arbiy qirg‘og‘ini boy berdi. SSSR 10 yil davomida Misr va

Suriyaga yetkazib bergan harbiy texnikaning deyarli barchasi Isroil qo‘liga

o‘tdi. G‘azo sektori va Falastin davlati poytaxti bo‘lishi kerak bo‘lgan Quddus

shahrini ham (arablar yashaydigan qismi) Isroil egalladi. Bu mag‘lubiyat

boshqa arab davlatlarini tashvishga solib qo‘ydi.

1967-yil Sudanda arab davlatlari rahbarlarining oliy darajadagi uchrashuvi

o‘tkazildi. Uchrashuvda Isroil bilan muzokara o‘tkazmaslik; Isroilni tan

olmaslik va u bilan separat tinchlik shartnomasini imzolamaslik haqida

qaror qabul qilindi. Ayni paytda, agar Isroil davlati Falastin arab xalqiga o‘z

davlatini tuzish imkonini bersa hamda bosib olingan yerlarni qaytarsa, bu

qarorni bekor qilish mumkinligini qayd etdi.

Isroil ittifoqchilari ham qo‘l qovushtirib o‘tirmadi, albatta. Ular Isroilga

katta miqdorda yordam ko‘rsatishni davom ettirdilar. 1969—1979-yillar

oralig‘idagi 10 yil ichida Isroil 20 mlrd dollarlik yordam oldi. Hukumat

bosib olingan hududlarga yahudiylarni joylashtirish siyosatini yuritdi.

Arab davlatlari ham o‘zlarining harbiy salohiyatlarini mustahkamlash

choralarini ko‘rdilar. SSSR ularga zarur harbiy texnika yetkazib berdi.

1973-yil 6-oktabrda yana arab – isroil urushi boshlandi. Shu kuni Misr-

Suriya armiyasi Isroilga hujum qildi. Arab qurolli kuchlari birinchi bor

Isroilni og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Ayni paytda FOTning xalqaro obro‘si

oshib bordi. 1974-yilda arab davlatlari uni falastin arab xalqining yagona

vakili, deb tan oldilar. FOTga BMTda kuzatuvchi maqomi berildi.

Isroilning og‘ir ahvolga solib qo‘yilishi uning ittifoqchilarini

befarq qoldirmadi. AQSH isroil – arab

munosabatlariga jiddiy aralasha boshladi. Uning

maqsadi Isroilning xalqaro obro‘sini saqlab qolish edi. Ikkinchidan, arab

davlatlarini SSSRdan uzoqlashtirish hamda arablar orasiga nizo solish edi.

AQSH o‘z maqsadiga erishdi ham.

1979-yilning 26-martida AQSH Isroil va Misr o‘rtasida separat Kemp-

Devid (AQSH) bitimi imzolanishiga erishdi. Unga ko‘ra, Isroil o‘z

qo‘shinlarini 1982-yil aprelgacha Sinaydan olib chiqib ketishga rozilik

berdi. AQSH har ikki davlatga iqtisodiy-harbiy yordam ko‘rsatish

majburiyatini oldi. AQSH Suvaysh kanalini minalardan tozalab, kemalar

qatnovini yo‘lga qo‘yishda Misrga yordam ko‘rsatdi. Arab ekstremistlari

Misr Prezidenti A. Sadatning bu siyosatini sotqinlik deb baholadilar va

1981-yilning 6-oktabrida uni o‘ldirishga muvaffaq bo‘ldilar.

1980—1990-yillarda arab davlatlari o‘rtasida Yaqin Sharq masalasida

bo‘linish yuz berdi. Boy arab davlatlari — Saudiya Arabistoni, Quvayt,

Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) va Ummon davlatlari muammoni Isroil

bilan kelishuv orqali hal etish kerakligini yoqlab chiqdilar. Iordaniya va

Kemp-Devid bitimi

va uning oqibatlari

284

Livan ham keyinchalik shunday qildi. Suriya va Iroq esa tinch kelishuv

yo‘lini inkor etdilar.

1994-yildan boshlab Yaqin Sharq muammosini hal etish yangi bosqichga

kirdi. Isroil Falastin milliy avtonomiyasini tuzishga ijozat berdi. Biroq

bir qancha muzokaralar o‘tkazilsa-da, Falastin davlatini tuzish muammosi

hamon ochiqligicha qolmoqda.

2005-yilda Yo. Arofat vafot etgach, uning o‘rniga kelgan Mahmud Abbos

bu ishni davom ettirmoqda. 2005-yil avgustidan Isroil G‘azo sektoridan

8,5 mingdan ortiq yahudiylarni ko‘chirib olib chiqib ketdi. Bu narsa Isroilda

munosabatni ancha keskinlashtirdi, falastinliklar esa bayram qildi.

Iroqda Ikkinchi jahon urushidan keyin ham

amalda Buyuk Britaniya nazorati davom etdi. 1948-

yilning 15-yanvarida Buyuk Britaniyaning Portsmut shahrida imzolangan

shartnoma bu holatni yanada mustahkamladi. Shartnomaga ko‘ra, urush

xavfi paydo bo‘lgan chog‘da Buyuk Britaniya Iroqni ishg‘ol etish huquqini

oldi.

Amalda Buyuk Britaniya irodasiga bo‘ysungan qirol hukumati Iroqni

harbiy-siyosiy ittifoqqa tortdi. Shu ittifoq 1955-yilning 12-oktabrida

rasmiylashdi va bu Bag‘dod pakti nomi bilan ataldi.

Qirol hokimiyatining amalda G‘arb davlatlari irodasini bajaruvchiga

aylanishi mamlakat harbiylari orasida norozilik tug‘dirdi. 1956-yilda harbiy

qismlar orasida «Erkin zobitlar» tashkiloti tuzildi. 1958-yilning 14-iyulida

harbiy to‘ntarish amalga oshirildi. Mamlakat qiroli Feysal II o‘ldirildi. Iroq

Respublika deb e’lon qilindi. Polkovnik Abdul Karim Qosim boshchiligida

hukumat tuzildi. Iroq Bag‘dod paktidan chiqdi. Chet el harbiy bazalari tugatildi.

Sentabr oyida agrar islohot to‘g‘risida qonun qabul qilindi.

Ayni paytda Abdul Karim Qosim mamlakatda shaxsiy diktatura o‘rnatishga

intildi. Muxolifatchi kuchlarni qatag‘on qilish siyosatini yuritdi. Tashqi

siyosatda esa Quvaytga nisbatan hududiy da’vo bilan chiqdi. Bu hol uning

arab dunyosida yakkalanib qolishiga olib keldi. Mamlakatda hokimiyat uchun

kurash kuchaydi.

Buning natijasida 1963-yilning 8-fevralida navbatdagi harbiy to‘ntarish

o‘tkazildi. Abdul Qosim va uning yaqin tarafdorlari o‘ldirildi. Hokimiyat

tepasiga Baas partiyasi (Arab sotsialistik uyg‘onish partiyasi) va Abd as-

Salom Arafa boshchiligidagi harbiy guruh keldi.

Arafa prezident deb e’lon qilindi. Ammo u ham mamlakat ijtimoiyiqtisodiy

taraqqiyoti xususida turli siyosiy guruhlar birligini ta’minlay olmadi.

Mamlakatda siyosiy beqarorlik davom etdi. Kurd muammosi ichki vaziyatni

yanada murakkablashtirdi.

Shunday sharoitda Arafa 18-noyabr kuni yangi davlat to‘ntarishi o‘tkazdi

va butun hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. U mamlakatda «arab sotsializmi»

qurishini e’lon qildi. Yagona siyosiy partiya — Iroq arab sotsialistik ittifoqi

tuzildi. Boshqa partiyalar faoliyati taqiqlandi. Ichki siyosatdagi chet el kapitaliga

Iroq

285

qaram kompaniyalar milliylashtirildi. Kurd separatchilari bilan harbiy harakatlarni

to‘xtatish haqida bitimga erishildi. Biroq muxolifat kuchlarga qarshi

qatag‘on kuchaytirildi.

Tashqi siyosatda qo‘shni arab davlatlari bilan munosabatlar normallashtirildi.

Lekin Arafa hukumati davlatning iqtisodiy ahvolini yaxshilay

olmadi. Buning asosiy sababi harbiy xarajatning ko‘paytirilganligi bo‘ldi.

1967-yilgi Isroil agressiyasi mamlakat iqtisodiy ahvolini yanada murakkablashtirdi.

Bu hol armiyadagi turli xil guruhlar o‘rtasida hokimiyat uchun kurashni

yanada kuchaytirdi. Va, nihoyat, 1968-yil 17-iyul kuni harbiylar yana

navbatdagi davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar. Taqiqlangan Baas partiyasi

yana hokimiyat tepasiga keldi. Bu voqea siyosiy adabiyotlarga «Iyun inqilobi»

nomi bilan kirgan. General Ahmad Hasan al-Bakr prezidentlik lavozimini

egalladi.

Yangi hukumat iqtisodiyotda davlat sektorini yaratish yo‘lini tutdi.

Radikal agrar islohot o‘tkazishni, kurd muammosini tinch yo‘l bilan hal

etishni e’lon qildi. 1972-yilda katta yer egalaridan ortiqcha yerlarni olish

vazifasi nihoyasiga yetkazildi. Shu yil 1-iyunda «Iroq petroleum» neft kompaniyasi

milliylashtirildi. Keyingi yillarda barcha neft sanoati milliylashtirildi.

1973-yilda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun

turli siyosiy kuchlarni birlashtirgan Taraqqiyparvar milliy vatanparvarlik

fronti tuzildi. 1974-yilda kurd xalqi muxtoriyatni amalga oshirish haqida

qonun qabul qildi. Muxtoriyat hududida kurd tili rasmiy til deb tan olindi.

Tashqi siyosatda arablar birligiga ko‘maklashish oldingi o‘ringa chiqdi.

Xususan, Iroq 1973-yilda Suriyaga Isroil agressiyasini qaytarishda yordam

berdi. Uning armiyasi Damashqning Isroil qo‘shinlarini mag‘lubiyatga

uchratishida muhim rol o‘ynadi. Ayni paytda SSSR bilan yaqinlashish yo‘lini

tutdi.

Bu yaqinlashuv 1972-yilda ikki davlat o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik

to‘g‘risidagi shartnoma bilan mustahkamlandi. SSSRning yordami bilan

Iroqda 80 ta iqtisodiy obyekt qurildi.

1979-yil oxirida hokimiyatni general S. Husayn egalladi. U mamlakatda

diktatura o‘rnatdi. Muxolifatchi kuchlar faoliyati taqiqlandi. Iroqni

«qudratli» davlatga aylantirishga kirishdi. Harbiy xarajat har qachongidan

ham oshirildi. Million kishilik armiya barpo etildi.

Iroqning qudrati qo‘shni davlatlarni tashvishga solib qo‘ydi. Chunki

avantyurist S. Husayndan hamma narsani kutish mumkin edi. Chunonchi,

1980-yilda u Eronga hududiy da’vo bilan chiqdi. Bu hol Iroq – Eron urushini

keltirib chiqardi. Urush 8 yil davom etdi. Har ikki tomon minglab qurbon

berdilar. Katta iqtisodiy talafot ko‘rdilar. Iroq maqsadiga erisha olmadi.

Eron o‘z hududi daxlsizligini himoya qila oldi.

1990-yil avgustida S. Husayn yana bir avantyuraga qo‘l urdi. U Quvaytni

bosib olish maqsadida armiyasini bu mamlakatga kiritdi. Biroq xalqaro

286

hamjamiyat bunga befarq qarab turmadi. BMT Xavfsizlik Kengashi Iroq

rahbariyatidan qo‘shinini Quvaytdan olib chiqib ketishni talab qildi. Ammo

bu talab bajarilmadi. Bu esa Iroqqa qarshi davlatlar ittifoqining tuzilishiga

olib keldi.

1991-yilning 17-yanvarida bu ittifoq harbiy kuchlari (asosan AQSH

armiyasidan iborat) Iroq armiyasiga hujum boshladi va uni tor-mor etdi.

Quvaytning davlat mustaqilligi tiklandi.

Ammo S. Husayn Iroqdagi o‘z hokimiyatini va yakka hukmronligini

mustahkamlab bordi. Qurollanishni kuchaytirdi. Jahon hamjamiyati Iroqdan

ommaviy qirg‘in qurollari ishlab chiqarishga imkon beruvchi manbalarni

tugatishni talab etdi.

Qaysar S. Husayn bu haqli talabni inkor etdi. Bunga javoban Iroqqa

nisbatan iqtisodiy sanksiya chorasi ko‘rildi. Unga ko‘ra, Iroq neftini sotish

minimum darajada cheklab qo‘yildi. Xalqning ahvoli og‘irlashdi.

AQSH Iroqni harbiy kuch yordamidagina xalqaro huquq normalarini

hurmat qildirish mumkin, deb hisobladi va 2003-yil iyun oyida Angliya

ko‘magida Iroqqa hujum boshlab, S. Husaynni tor-mor qildi. Koalitsiyachilar

hamon o‘z qo‘shinlarini Iroqda saqlab turibdilar. AQSH Iroqning butun

boyligiga, ayniqsa, katta miqdordagi neftiga ega bo‘ldi. Iroqda vaziyat keskin

bo‘lib, kelgindilarga qarshilik ko‘rsatish to‘xtamayotir. Xalq esa urush

jarohatlarini tiklamoqda. 2006-yil noyabrda S. Husayn o‘limga hukm qilindi.

Bosh vazir Ayyad Alaviy amerikaparast siyosat yuritmoqda.

1925-yilda Arabiston amiri Abdul Aziz ibn Abdul

Rahmon ibn Saud qo‘shini deyarli butun Arabistonni

egalladi. 1932-yilda esa Ibn Saud Saudiya podsholigi tuzilganligini

e’lon qildi. Shu tariqa Saudiya Arabistoni davlati vujudga keldi.

Saudiya Arabistoni hududi Islom dinining markazidir. Musulmonlar uchun

muqaddas hisoblangan Makka va Madina shaharlari shu davlat hududida

joylashgan. Saudiya Arabistoni mutlaq monarxiya davlatidir.

Ayni paytda Saudiya Arabistoni dunyoning neftga boy davlatlaridan

biri. Bu omil uning iqtisodiyoti gurkirab rivojlanishiga yordam berdi. 1935-

yildan boshlab AQSH neft kompaniyalari neft qazib chiqarish bilan

shug‘ullana boshladi. Shu yili neft qazib chiqarish bo‘yicha arab – amerika

kompaniyasi tuzildi. 1939-yildan boshlab esa neftni sanoat asosida qayta

ishlash boshlandi.

1964-yilda podsholik taxtiga Faysal ibn Saud o‘tirdi. U mamlakatni

zamonaviylashtirish va liberallashtirish siyosatini yurita boshladi. Zamonaviylashtirish

deyilganda, zamonaviy iqtisodiyotni vujudga keltirish tushunilar

edi. U milliy neft sanoatini yaratishga kirishdi. Arab – amerika neft kompaniyasi

(ARAMKO) qarorgohi Saudiya Arabistoniga ko‘chirildi. 1973-yilda Arab –

amerika neft kompaniyasi milliylashtirildi. 1982-yildan boshlab kompaniya

daromadida Saudiya Arabistoni hissasi 51 foizni tashkil etishiga erishildi.

1999-yilda esa kompaniya to‘la Saudiya mulki bo‘lib qoldi.

Saudiya Arabistoni

287

Suriya

Tashqi siyosat

Podsho hukumati aholi turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan qator

tadbirlarni amalga oshirdi. Chunonchi, mehnat qilish huquqi kafolatlandi.

Zamon ruhiga mos mehnat qonuni joriy etildi. Oddiy kishilar uchun arzon

turarjoylar qurildi. Yuqori ish haqi to‘lanishi kafolatlandi.

Tekin tibbiy xizmat joriy etildi. Chet elda davolanish zaruriyati tug‘ilganda

davlat uning xarajatini o‘z bo‘yniga oladigan tartib joriy qildi. Bepul umumiy

o‘rta ta’lim amalga oshirildi. O‘g‘il o‘quvchi bola uchun uning oilasiga

kompensatsiya to‘lovi joriy etildi. Qirol Faxd bin Abdulaziz as-Saud (1982-

yilda taxtga o‘tirgan) ham Faysal siyosatini davom ettirdi. Bugungi kunda

davlat daromadining 92 foizi neftdan kelmoqda. Xususan, 1995-yilda 50 mlrd

dollarlik neft sotilgan bo‘lsa, mamlakatga 30 mlrd dollarlik xalq iste’mol

tovarlari olib kelindi.

Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti neftdan topgan daromadning hammasini

o‘zlashtirishga qodir emas. Shuning uchun topilgan daromadning bir qismi

chet el banklarida saqlanadi hamda qarzga beriladi. Bu hol Saudiyaning

dunyo iqtisodiy taraqqiyotida sezilarli rol o‘ynashini ta’minlab kelmoqda.

2005-yil 1-avgustda qirol Faxd vafot etdi. Uning o‘rnini 79 yoshli ukasi

Abdulloh bin Abdulaziz as Saud egalladi.

Saudiya podsholigining asosiy ittifoqchisi, hamkori

AQSHdir. Ayni paytda arab davlatlari va

boshqa musulmon davlatlari bilan ham hamkorlik qiladi. Har yili budjetning

10 foizi miqdorida musulmon davlatlariga yordam ko‘rsatmoqda.

Arab davlatlarining AQSH taklifi asosida Isroil bilan munosabatlarini

qayta qurishda Saudiya Arabistoni katta rol o‘ynadi. Xususan, 1979-yilda

Misr – Isroil o‘rtasida Kemp-Devid shartnomasining imzolanishi bevosita

Saudiya podsholigining Misrga ko‘rsatgan ta’siri oqibati bo‘ldi, deyish mumkin.

Iroqni Quvaytdan quvib chiqarish bilan bog‘liq xalqaro operatsiyada ham

Saudiya podsholigi o‘ziga xos rol o‘ynadi.

Saudiya – O‘zbekiston munosabatlari ham yildan-yilga rivojlanib

bormoqda. Har yili O‘zbekistonning 3000—4000 fuqarosi muborak haj safariga

borib kelmoqda.

Suriya 1941-yilning 27-sentabrida mustaqil davlat

deb e’lon qilingan bo‘lsa-da, ingliz – fransuz armiyasi

mamlakat hududida qola bergan edi. 1946-yil Suriya Buyuk Britaniya

va Fransiyaning o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishi haqida BMTga murojaat

etdi.

Buning natijasida 1946-yilning 17-aprelida Buyuk Britaniya va Fransiya

o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishga majbur bo‘ldilar. Shu tariqa Suriya

suvereniteti to‘la tiklandi va 17-aprel Milliy bayram kuni bo‘lib qoldi.

Biroq Suriya hukumati mamlakatda siyosiy barqarorlikni ta’minlay olmadi.

Bu esa 1949-yilda ketma-ket 3 marta davlat to‘ntarishi ro‘y berishiga olib

keldi. 1951-yil noyabrida esa polkovnik Shishaklining harbiy diktaturasi

o‘rnatildi. Biroq bu diktatura uzoq yashamadi. 1954-yilda u ag‘darildi. 1956-

288

yilda Shukri Quatli prezident etib saylandi. U Misr va Saudiya davlatlari

bilan yaxshi munosabat o‘rnatdi. 1956-yilda Misrga qarshi uchlar agressiyasi

davrida Misrga yordam ko‘rsatdi.

Ayni paytda SSSR bilan ham munosabatlari mustahkamlanib bordi.

Murakkab xalqaro sharoit, harbiy agressiya xavfi Suriyani Misr bilan

birlashishga majbur etdi. 1956-yilning fevral oyida Suriya va Misr yagona

davlatga birlashdilar. Bu davlat Birlashgan Arab Respublikasi deb ataldi. Misr

prezidenti Jamol Abdul Nosir BAR prezidenti etib saylandi. Biroq bu birlik

uzoq davom etmadi. Suriyada hamma tabaqalar ham, jumladan, harbiylarning

aksariyat qismi birlashuvdan birday manfaatdor emas edi.

1961-yilning 8-martida Bass (Arab sotsialistik uyg‘onish partiyasi) a’zosi

bo‘lgan zobitlar guruhi davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Hokimiyat Milliy inqilobiy

qo‘mondonlik kengashi qo‘liga o‘tdi. 1966-yil 23-fevralda hokimiyatni general

Hafiz Asad egalladi. U hayotining deyarli oxirigacha prezidentlik lavozimini

egallab keldi (2000-yil).

Uning vafotidan keyin o‘g‘li Bashar al-Asad prezidentlik lavozimiga

keldi.

1967-yilda arab-isroil munosabatlari yanada keskinlashdi. Tez orada urush

harakatlari boshlanib ketdi. Bu urushda Suriya o‘z hududining bir qismini

yo‘qotdi. 1973-yilgi arab – isroil urushida ham bu hududlarni qaytarib olishga

muvaffaq bo‘linmadi. Suriya Isroil bilan separat shartnoma tuzishga uzoq

yillar qarshi bo‘lib keldi.

Bu qoida hamon davom etmoqda. «Tinchlik evaziga bosib olingan yerlarni

qaytarib olish» tamoyili ostida o‘tkazilgan Suriya-Isroil muzokaralari natijasiz

tugadi. Suriya – Isroil munosabatlarida urush holatining davom etishi Suriyani

mudofaaga katta mablag‘ sarflashga majbur etmoqda.

Suriya o‘z qo‘shnisi Livanga ham harbiy yordam ko‘rsatib kelmoqda.

Misr 1922-yildan boshlab mustaqil hisoblansada,

amalda Buyuk Britaniya mustamlakasi edi.

Vatanparvar kuchlar bu holatga chek qo‘yish uchun kurashga birlashdilar.

Ular ichida «Ozod zobitlar» yashirin tashkiloti alohida rol o‘ynadi. 1952-

yilning 23-iyulida J. A. Nosir boshchiligida Qohira garnizoni qo‘zg‘olon

ko‘tardi. Podsho Farrux taxtdan ag‘darildi. Hokimiyat Inqilobiy qo‘mondonlik

kengashi qo‘liga o‘tdi.

1953-yilning iyun oyida Misr Respublikasi e’lon qilindi. 1956-yilda

davlatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. J. A. Nosir mamlakat prezidenti

etib saylandi va 1970-yilgacha mamlakatni idora qildi. Dastlabki yilning

iyun oyidayoq Suvaysh kanali milliylashtirildi. Mamlakatda agrar islohot

o‘tkazildi. Bunga chiday olmagan G‘arb davlatlari Misrga qarshi uchlar

agressiyasini uyushtirdilar (Buyuk Britaniya, Fransiya va Isroil). Bu haqda

oldingi mavzuda ma’lumot berilgan.

Misr tashqi siyosatda qo‘shilmaslik harakatida faol qatnashdi. Shuning

bilan bir qatorda SSSR bilan munosabatlarini har tomonlama mustahkamladi.

Misr

289

Jazoir

Yaqin Sharq muammosi tufayli Misr

4 marta arab – isroil urushiga tortildi.

Va, nihoyat, 1979-yilda imzolangan

Kemp-Devid shartnomasi tufayli Isroil

bilan tinchlikka erishdi. Isroil bosib

olgan hududlarni qaytarib oldi. 1981-

yilda ekstremistlar tomonidan otib o‘ldirilgan

A. Sadat o‘rniga kelgan Misr

Prezidenti H. Muborak (1928-yilda tug‘

ilgan) Falastin arab xalqining mustaqil

davlatga ega bo‘lish yo‘lidagi kurashini

qo‘llab-quvvatlab kelmoqda. Arab davlatlari

birligini mustahkamlashga intilmoqda.

2005-yil sentabridagi birinchi

umumxalq saylovida H. Muborak g‘olib

chiqdi. Ayni paytda Misr Afrika qit’asining, arab dunyosining eng rivojlangan,

qudratli davlatlaridan biri. O‘zbekiston bilan yaxshi munosabatlar

o‘rnatgan.

Jazoir Ikkinchi jahon urushidan keyin ham Fransiya

mustamlakasi bo‘lib qola berdi. Inqilobiy

vatanparvar kuchlar 1954-yilda «birlik va harakat qo‘mitasi» tuzdilar.

Keyinchalik u «Milliy ozodlik fronti» (MOF) deb ataldi. Uning rahbarligida

1-noyabrda qurolli qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon umummilliy inqilobga

aylanib ketdi.

1958-yilning 19-sentabrida Jazoir Respublikasining Muvaqqat hukumati

tuzildi. Fransiya mustamlakachi ma’muriyati ozodlik kurashini qonga

botirishga harakat qildi. Biroq jahon hamjamiyati Jazoir xalqining ozodlik

kurashini qo‘llab-quvvatladi. Mustaqillik uchun kurashda Jazoir xalqi juda

katta qurbonlar berdi. Ozodlik kurashi davomida 1 mln dan ortiq jazoirlik

halok bo‘ldi. 2 mln kishi turli konslagerlarga tashlandi.

Va, nihoyat, 1962-yilning 1-iyulida Jazoir mustaqil Xalq Demokratik

Respublikasi deb e’lon qilindi. Ozodlik kurashining arbobi, MOF rahbari

Ahmad Ben Bella yangi hukumatni boshqardi. Mustaqil taraqqiyot yo‘li

oson kechmadi. Xususan, 1965-yilda MOF rahbariyati tarkibida bo‘linish

yuz berdi. Mamlakat Prezidenti Ahmad Ben Bella taraqqiyotning liberal

yo‘li tarafdori edi. Mamlakatda qattiqqo‘llik bilan siyosat yuritish tarafdorlari

mudofaa vaziri X. Bumeden (1925—1978) atrofida birlashdilar.

Ular 1965-yilning 19-iyunida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Butun

hokimiyat X. Bumeden qo‘lida to‘plandi. 1978-yilda X. Bumeden vafot etgach,

Sh. Benjadid Prezident lavozimini egalladi. MOF hukmronligi yillarida

mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tub o‘zgarishlar ro‘y bermadi. Buning

19 — Jahon tarixi

J. A. Nosir Afrika davlat

boshliqlari kengashida.

290

Tunis