O‘zbekiston respublikasi

AQSH hukumati Afg‘oniston hududiga joylashib olgan xalqaro

terrorchilarni yo‘qotish hamda ularni tayyorlovchi markazlarni yo‘q qilishga

qaratilgan harbiy operatsiyalar o‘tkazish haqida qaror qabul qildi. Ayni

paytda xalqaro terrorizmga qarshi kurashda xalqaro hamjamiyat yordamiga

umid bog‘lashini bildirdi.

O‘zbekiston ham xalqaro terrorizmga qarshi kurashda qatnashuvchi davlatlar

bilan hamkorlik qilishga tayyor ekanligini bildirdi. Shundan so‘ng AQSH

mudofaa vaziri Ramsfeld 2001-yilning oktabrida O‘zbekistonga tashrif buyurdi.

O‘zbekiston AQSH yuk samolyotlari hamda vertolyotlari uchun bitta harbiy

aerodrom ajratishi haqida kelishuvga erishdi. Bu samolyotlar faqat gumanitar

hamda qidiruv-qutqaruv ishlaridagina qatnashishi qat’iy belgilandi. Shuningdek,

O‘zbekiston hukumati O‘zbekiston hududidan Afg‘onistonga havodan

yoki yerdan hujum uyushtirilishiga yo‘l qo‘ymasligini ochiq-oydin ma’lum

qildi.

Ha, xalqaro terrorizmga qarshi kurashga har bir davlat baholi qudrat

hissa qo‘shmog‘i zarur. Zero, terrorchilar qo‘liga ommaviy qirg‘in qurollari

tushib qolishi xavfi borgan sari kengayib bormoqda. Agar xalqaro terrorizm

bunday qurolni qo‘lga kiritsa, u yanada dahshatli kuchga aylanishi

muqarrar.

AQSH hukumati 2001-yil 8-noyabr kuni Afg‘onistondagi terrorga tayyorlovchi

markazlarni yo‘qotishga qaratilgan harbiy operatsiyalarni amalga

oshirishga kirishdi. Bu operatsiyalar xalqaro koalitsiya yordamida

muvaffaqiyatli nihoyasiga yetkazildi. Mamlakatni H. Karzay boshchiligida

vaqtli hukumat boshqardi va 2004-yil 9-oktabrda u Prezident qilib

saylandi.

Bugungi kunda Afg‘onistonda nisbatan tinch bunyodkorlik ishlari olib

borilmoqda. Lekin ahvol murakkabligicha qolmoqa. Xalqaro hamjamiyat bu

borada Afg‘onistonga zarur yordamni berayotir. To‘g‘ri, 20 yillik fuqarolar

urushidan so‘ng Afg‘oniston iqtisodiyotini qayta tiklash, mustahkamlash,

siyosiy barqarorlikni qaror toptirish ishi oson kechmaydi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Urushdan keyin Afg‘onistonning ahvoli qanday edi?

2. Afg‘oniston nima uchun 50-yillarda sovet ta’sir doirasiga tushib qoldi?

3. 1953—1963-yillarda mamlakatda qanday o‘zgarishlar amalga oshirildi?

4. 1973-yil 17-iyulidagi harbiylar davlat to‘ntarishi haqida nimalarni bilib

oldingiz?

5. 1978-yil aprel davlat to‘ntarishi qanday oqibatlarga olib keldi?

6. Sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga kiritilishi qanday oqibatlarga olib

keldi?

7. Nega xalqaro hamjamiyat Afg‘onistonda fuqarolar urushini to‘xtatishga

erisha olmadi?

?

275

8. Xalqaro terrorizmning dahshatli kuchga aylanganligini tasdiqlovchi

misol keltiring.

9. O‘zbekiston xalqaro terrorizmga qarshi kurashishga qanday hissa

qo‘shmoqda?

JADVALNI TO‘LDIRING. AFG‘ONISTON DAVLAT

RAHBARLARI FAOLIYATI

Davlat

rahbarlari

Hokimiyatda

turgan yili

Faoliyati

Ijobiymi,

salbiymi

— Afg‘onistonda halok bo‘lgan o‘zbekistonlik yoshlar hayotidan misol

keltirib, yozma ish tayyorlang.

31-§. Osiyoning yangi industrial davlatlari

XX asrning 60—80-yillari rivojlanayotgan davlatlar

ichidan Yangi Industrial Davlatlarning (YAID) ajralib

chiqish davri bo‘ldi. Bugungi kunda bunday davlatlar

Lotin Amerikasi va Osiyoda mavjud. Osiyoda ularning eng rivojlangani Janubiy

Koreya va Singapur bo‘lsa, Lotin Amerikasida Argentina, Braziliya va Meksikadir.

Mutaxassislar YAID qatoriga Malayziya, Tailand, Hindiston, Chili, Kipr, Tunis,

Turkiya, Indoneziya: Filippinni ham kiritadilar.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining hisoblash uslubiga ko‘ra, u yoki bu

davlatni yangi industrial davlatlar safiga qo‘shishda quyidagi ko‘rsatkichlar

hisobga olinadi:

1) yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga taqsimoti ko‘rsatkichi;

2) yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur’ati (qo‘shimcha);

3) qayta ishlash sanoatining yalpi ichki mahsulotdagi solishtirma salmog‘i

(u 20 foizdan yuqori bo‘lishi zarur);

4) sanoat mahsulotlarining eksportdagi salmog‘i;

5) xorijga chiqarilgan investitsiya salmog‘i.

Bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha YAID rivojlanayotgan davlatlardan ajralib

turadilar. Ba’zi sohalar bo‘yicha esa ular, hatto, ayrim rivojlangan davlatlardan

o‘zib ham ketdilar. 90-yillarning boshlariga kelganda bu davlatlarda

aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad 4 baravar oshdi.

Yangi industrial davlatlar shakllanishida chet el sarmoyasi katta rol

o‘ynadi. Chunonchi, 80-yillarning birinchi yarmida YAID iqtisodiga

kiritilgan sarmoya chet davlatlarning rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiga

kiritgan jami sarmoyasining 42 foizini tashkil etdi. YAID iqtisodiga eng

ko‘p sarmoya kiritgan davlat AQSH (chetga chiqarilgan barcha sarmoyasining

10 foizi)dir.

«Yangi industrial

davlatlar» tavsifi

276

1995-yilda xalqaro tashkilot — «Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti»

Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari orasida birinchi bo‘lib Singapurga industrial

rivojlangan davlat maqomini berdi.

30 yil ichida barqaror iqtisodiy taraqqiyot Singapurni kichik bir

bandargohdan jahondagi eng boy davlatlardan biriga aylantirdi (yalpi ichki

mahsulotning aholi jon boshiga taqsimoti hajmi bo‘yicha dunyoda 9-o‘rinda

turadi). Shu yili aholi jon boshiga o‘rtacha daromad 22300 AQSH dollarini

tashkil etdi. Keyingi o‘rinda Yaponiya turadi.

Chet el sarmoyalari YAIDning sanoatini rivojlantirishda va eksportning

raqobatbardosh bo‘lishida muhim rol o‘ynadi. Bunga Janubiy Koreya iqtisodi

misol bo‘la oladi. Bu davlat iqtisodiga joylashtirilgan jami sarmoyalarning

yarmidan ko‘pi Yaponiya sarmoyasidir. Bu sarmoya Janubiy Koreyada

mashinasozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika jihozlari, kemasozlik komplekslari

yaratilishiga asos bo‘ldi.

Bugungi kunda YAID iqtisodiyotida xorij sarmoyasi joylashtirilmagan

biror-bir soha qolmadi. Ayni paytda Osiyo YAID iqtisodiyotiga kiritilgan

chet el sarmoyalarining daromad keltirish ulushi Lotin Amerikasi davlatlarinikidan

yuqoridir.

Bundan tashqari, keyingi qator o‘n yilliklarda transmilliy korporatsiyalar

ilm talab qiluvchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga katta e’tibor berdi.

Osiyoning YAID bunday o‘zgarishga tayyor bo‘lib chiqdilar.

Ayni paytda quyidagi omillar ham transmilliy korporatsiyalarning aynan

Osiyo hududiga kirib kelishida katta rol o‘ynadi:

— Osiyo YAIDining qulay geografik o‘rni. Ularning deyarli hammasi

dunyo iqtisodiy yo‘llari kesishgan nuqtalarda hamda AQSH va Yaponiyaga

yaqin joylashgan;

— YAIDda mustahkam siyosiy barqarorlikning tiklanganligi hamda

demokratik va siyosiy qayta qurishlarning iqtisodiy islohotlar manfaatiga

xizmat qilganligi;

— Osiyo YAID aholisining o‘ta mehnatkashligi, tirishqoqligi, intizomliligi.

Bu hol xorij sarmoyasi xavfsizligiga yuqori kafolat berilishini ta’minladi.

YAID o‘z iqtisodiyotini rivojlantirishda quyidagi

ikki modeldan birini tanlaganlar:

— milliy iqtisodiyotni tashqi bozor — eksportga

yo‘naltirgan holda rivojlantirish;

— milliy iqtisodiyotni import o‘rnini o‘zi qoplashi yo‘nalishida rivojlantirish.

Birinchi yo‘l samarasi AQSH, G‘arbiy Yevropa va Yaponiya tajribasida

isbotlangan edi. Osiyoning YAID ham asosan shu modelni qo‘lladilar.

Lotin Amerikasining YAID esa asosan ikkinchi modelni qo‘lladilar.

Tabiiyki, bu ikki modeldan birini tanlashning o‘zigina muvaffaqiyatni

ta’minlamaydi. U yoki bu model uni tanlagan davlat hukumatining oqilona

YAID iqtisodiy

taraqqiyot modeli

277

iqtisodiy siyosati bilan to‘ldirilgan. Buningsiz hech qanday muvaffaqiyatga

erishib bo‘lmaydi.

Barcha omillarning uyg‘unligini ta’minlay olgan Osiyoning YAID juda

qisqa tarixiy muddat oralig‘ida yuksak rivojlanish darajasiga erishdilar

(masalan, Yaponiya 100 yilda bosib o‘tgan yo‘lni ular 25 yilda bosib o‘tdilar).

Koreya 1910-yilda Yaponiya mustamlakasiga aylangan

edi. Bu hol 1943-yilgacha davom etdi.

1943-yilda Koreya mustaqillikka erishgan bo‘lsada,

keyinchalik u ikki davlatga bo‘linib ketdi. Bu — 1945-yilda Koreyaning

shimolini SSSR armiyasi, janubini esa AQSH armiyasi egallaganligining

oqibati bo‘ldi. Potsdam konferensiyasi 1945-yilda 38-parallel kenglikni SSSR

va AQSH armiyasi o‘rtasidagi chegara chizig‘i, deb belgiladi.

Bu ikki o‘ta buyuk davlatning siyosiy xaritani o‘z xohishlariga ko‘ra

tuzishga urinishlari oxir-oqibatda Koreyaning ham ikkiga bo‘linib ketishiga

olib keldi.

1948-yilning 15-avgustida Koreyaning janubida Li Sin Man boshchiligida

Koreya Respublikasi tashkil topdi. 9-sentabrda esa shimolda Kim Ir Sen

boshchiligida Koreya Xalq Demokratik Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi.

1950-yilda bu ikki koreys davlati o‘rtasida urush harakatlari boshlandi. Bu

urushga AQSH, SSSR va XXR ham aralashdi. Ikki yillik muzokaralardan

so‘ng, nihoyat, 1953-yilning 27-iyulida yarash bitimi imzolandi.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda bu ikki koreys davlati taraqqiyoti

turlicha yo‘ldan bordi. Shimoliy Koreya sovet nusxasidagi «sotsializm» qurishga

kirishdi. Buning oqibatida u Osiyoning eng kam taraqqiy etgan davlatlaridan

biriga aylandi. 1994-yilda Kim Ir Sen vafot etgach, uning o‘g‘li Kim Chen

Ir prezidentlik lavozimini egalladi. 1994-yilda aholi jon boshiga 920 dollarlik

yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarildi. Shunday bo‘lsa-da, Shimoliy

Koreya zo‘r berib qurollanmoqda. Hatto, o‘z atom bombasi va uni mo‘ljalga

eltib qo‘yuvchi vositalarga ega bo‘lish imkoniyati reallikka aylanishi mumkinligi

jahon hamjamiyatini tashvishga solmoqda.

Janubiy Koreyada Li Sin Man 1960-yilda o‘ldirilgach, hokimiyat Pak

Chjon Xi qo‘liga o‘tdi. U ham 1979-yilda o‘ldirildi va 1980—1987-yillarda

prezidentlik lavozimini Chon Du Xvan boshqardi. 1987-yilgi saylovlarda

general Ro De Vu g‘alaba qildi. 1993-yilgi saylovlarda esa Kim Yan Sam

hokimiyatni egalladi. Koreya 60—70-yillarda juda tez taraqqiy qildi.

Hukumat markazlashdi. DEU, Samsung, Xyundoy, Lak-Goldstar kabi

kompaniyalar juda katta foyda oldilar. Kemasozlik, avtomobilsozlik,

elektronika va boshqa sohalar o‘ta tez rivojlandi. Keyingi 20 yil ichida har

yili 10 foizdan rivojlandi. Lekin inqirozlar ham yuz berdi. 1997-yilda

inqiroz tufayli yuzlab korxonalar sindi. Xalqaro valuta fondidan 47 mlrd

dollar qarz oldi. Bu davrda koreya xalqi haqiqiy vatanparvarligini ko‘rsatdi.

Fuqarolar milliardlab pul yig‘dilar, ayollar oxirgi taqinchoqlarigacha davlatga

topshirdilar.

Janubiy Koreya

Respublikasi

278

Janubiy Koreya bugungi kunda dunyoning eng taraqqiy etgan davlatlaridan

biriga aylandi. Chunonchi, 1994-yilda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan

jami ijtimoiy mahsulot 11270 dollarni tashkil etdi. 2003-yil fevralda No Mu

Xyon mamlakat prezidenti etib saylandi. 2008-yil fevralda bu lavozimni

Li Myon Bak egalladi.

Janubiy Koreya — O‘zbekiston munosabatlari yildan-yilga rivojlanib bormoqda.

Janubiy Koreyaning O‘zbekistonda qo‘ygan kapitali 1 mlrd. dollardan

oshdi. 128 ta qo‘shma korxona ishlamoqda. Tovar ayirboshlash 2007-yilda

850 mln AQSH dollarigacha yetdi. O‘zbekistonda chiqarilayotgan «Neksiya»,

«Damas», «Matiz», «Tiko» avtomobillari, qator to‘qimachilik korxonalarining

qurilishi ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikning kelajagi yanada porloqligini

ko‘rsatmoqda.

Singapur 1958-yilgacha Buyuk Britaniya mustamlakasi

bo‘lib keldi (1828-yilda Buyuk Britaniyaning

mustamlaka hududiga aylangan edi). 1959-yilda unga Britaniya

Hamdo‘stligi tarkibida muxtoriyat maqomi berildi. 1963-yilda esa Malayziya

federatsiya tarkibiga kirdi.

Biroq, tez orada iqtisodiy masalalarda federatsiya subyektlari o‘rtasida

chuqur kelishmovchiliklar yuzaga keldi. Natijada 1965-yilda Singapur

federatsiya tarkibidan chiqdi va 9-avgust kuni o‘zini mustaqil respublika deb

e’lon qildi.

Mustaqillik yillarida Singapur Janubi-Sharqiy Osiyoning eng rivojlangan

davlatiga aylandi. 1994-yilda aholi jon boshiga 19940 dollarlik yalpi mahsulot

ishlab chiqarildi va jami yalpi mahsulot 57 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu

yerda hozir 4 mln aholi yashaydi. Tug‘ilish kamaymoqda. Yiliga 50 ming

bola tug‘iladi. Bosh vazir Go Chak Tong millatni ko‘p farzand ko‘rishga

chaqirdi. S. R. Natan mamlakat Prezidenti etib saylandi.

1942-yilda Yaponiya tomonidan bosib olingan Indoneziya

1945-yilda ozod bo‘ldi va 4-sentabrda

Sukarno (1901—1970) boshchiligida hukumat tuzildi. Lekin 1947-yil iyulida

Gollandiya bostirib kirdi. BMTning aralashuvi va AQSHning ta’siri bilan

1949-yilda Gollandiya Indoneziya mustaqilligini tan oldi. 1950-yilda Sukarno

Indoneziya unitar respublikasini e’lon qildi. Mamlakatda mustaqillikning

besh tamoyili: millatparvarlik, baynalmilallik, demokratiya, ijtimoiy

adolat, xudoga e’tiqod asosida ish olib borildi.

Iqtisodiyotni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Neft konlari, kauchuk

plantatsiyalari milliylashtirildi. Oziq-ovqat, to‘qimachilik mollari, tayyor

kiyimlar tayyorlash kuchaytirildi. Tabiiy boyliklar xalq qo‘liga o‘tdi.

1965-yil 30-sentabrda kommunistparastlar davlat to‘ntarishi uyushtirmoqchi

bo‘ldilar. Lekin uning oldi olinib, hokimiyat saqlab qolindi.

Kommunistlar qatag‘on qilindi.

1968-yilga kelib general Suxarto prezident bo‘ldi va mamlakatni 1998-

yil iyunigacha boshqardi. Bu davrda mamlakatda iqtisodiy va siyosiy barqarorlik

hukm surdi. 1970-yilning oxiriga kelib Indoneziyaga Amerika, Yaponiya va

Indoneziya

Singapur

279

boshqa davlatlar kompaniyalari 1,3 mlrd dollar miqdorida investitsiya kiritdilar.

Kapital asosan kon sanoati, daraxt kesish va baliq ovlash sohalariga kiritildi.

Milliylashtirilgan korxonalar egalariga qaytarildi. Indoneziya siqilgan tabiiy

gaz, neft eksport qiluvchi davlatga aylandi. 90-yillarda 4 yil ichida 35 mlrd

dollar miqdorida xorijiy kapital kiritildi. Turli avtomobillar, zamonaviy

samolyotlar yig‘ildi. Lekin 1997-yilda mamlakatda iqtisodiy inqiroz yuz

berdi. 70 foiz korxona, banklar yopildi, ishsizlar soni 20 mln ga yetdi, tashqi

qarz 138 mlrd dollarni tashkil etdi.

1998-yil iyunida prezident Suxarto iste’foga chiqib, noyabr oyida

B. Habibiy prezidentlik lavozimini egalladi. Ammo siyosiy va iqtisodiy

barqarorlikni ta’minlay olmadi.

1999-yil oktabrda umumxalq saylovlari natijasida musulmon diniy

partiyasi (Naxdatul Ulamo) rahbari A. Vohid Prezident qilib saylandi. U

ham vaziyatni barqarorlashtira olmadi. Inflatsiya 20 foizga yetdi. 1975-

yilda Gollandiyadan tortib olingan Sharqiy Timor mustaqillikka erishdi.

Achexa ham shunday huquqni qo‘lga kiritdi. 2001-yildan Megavati

Sukarnopuri mamlakat Prezidenti lavozimini to‘la egalladi. Indoneziya

hozirgi kunda neft mahsulotlari, sanoat gazi, rezina, ko‘mir, mis, qo‘rg‘oshin,

nikel, baliq mahsulotlari, kofe va choyni katta miqdorda eksport qiladi.

O‘zbekiston bilan yaqin hamkorlik o‘rnatgan.

Buyuk Britaniya mustamlakasi bo‘lgan Myanmani

1942-yilda Yaponiya butunlay bosib oldi. 1945-

yilda yaponlarni quvib chiqargan ozodlik harakati

kuchaydi. 1947-yil 24-sentabrda Ta’sis Majlisi Birma Ittifoqi Konstitutsiyasini

qabul qildi. 1947-yil 17-oktabrda Xalq ozodligi antifashistik ligasi yangi

prezidenti U Nu Buyuk Britaniya bilan shartnoma imzoladi. Unga muvofiq

Birma Ittifoqi 1948-yil 4-yanvardan mustaqil deb e’lon qilindi. U Nu Bosh

vazir etib saylandi va 1952-yilgacha mamlakatni boshqardi.

Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun g‘alla, makkajo‘xori, paxta,

shakarqamish, jut va boshqa mahsulotlarni ko‘paytirishga harakat qilindi.

Guruch tozalash, yog‘, choy, tamaki, shakar ishlab chiqarish korxonalari

yangi texnologiyalar bo‘yicha rekonstruksiya qilindi.

1952—1957-yillarda Ba U, 1957—1962-yillarda U Vin Maung prezidentlik

qildilar.

1962-yil martda harbiylar general Ne Vin boshchiligida davlat to‘ntarishini

o‘tkazdilar. 1947-yilgi Konstitutsiya bekor qilindi. Endi mamlakat Birma

Ittifoqi Sotsialistik Respublikasi deb atala boshladi. Yangi sotsialistik jamiyat

qurish 1988-yilgacha davom etdi. Lekin rivojlanish ko‘ngildagidek bo‘lmadi.

1988-yilda mamlakat Myanma Ittifoqi deb ataldi va U So Maung

prezidentlik lavozimini egalladi. Endi bozor iqtisodiga o‘tish boshlandi. Ahvol

yaxshilandi. Chet el investitsiyasiga keng yo‘l ochildi. Yalpi mahsulotning

o‘sishi yiliga 8 foizga ko‘tarildi. 1992-yilda hokimiyatga kelgan U Tan Shve

mamlakat iqtisodini yanada ko‘tarish, xorijiy mamlakatlar munosabatlarini

Myanma (Birma)

ittifoqi

280

yaxshilash yo‘lini tutmoqda. Hozirgi vaqtda rangli metallar, neft, kumush,

qimmatbaho toshlar qazib chiqarish, neftni qayta ishlash, metallurgiya kombinatlari,

qo‘rg‘oshin-rux korxonalari rivojlangan.

Malayziya davlati yerlari, xususan «Nort Barkes»

kompaniyasiga qarashli Shimoliy Borjo, Malakka

orolining janubiy qismi, Kalimantan oroli shimolidagi Saravak va Sabak

urushgacha bo‘lak-bo‘lak holda Buyuk Britaniya mustamlakasi edi. 1941-yil

8-dekabrda Malakka oroliga yaponlar bostirib kirdi va 1942-yil fevralda uni

butunlay egalladi.

Yaponiyaga, undan so‘ng Buyuk Britaniyaga qarshi mustaqillik harakati

keng avj oldi va aholining barcha qatlamlarini qamrab oldi. 1945-yilda

inglizlar kelib Malayya ittifoqini tuzdilar. Lekin u ham uzoq yashamadi.

1947-yilda Birlashgan xalq fronti yuzaga keldi, u yosh davlat mustaqilligini

mustahkamlashda asosiy kuch bo‘lishi kerak edi. Lekin ushbu frontda birlik

bo‘lmadi, ichki kurashlar avj oldi.

1948-yil 1-fevralda Malayziya Federatsiyasi tuzildi. Singapur ajratildi.

Konstitutsion monarxiya tuzumi o‘rnatildi.

1957-yilga kelib hozirgi G‘arbiy Malayziya mustaqil deb e’lon qilindi.

1963-yilda Singapur, Saravak va Sabak Malayziya Federatsiyasi tarkibiga

kirdi va mamlakat birlashtirildi. Lekin 1965-yilda Singapur Federatsiya

tarkibidan chiqib, o‘zini mustaqil deb e’lon qildi. Malayziya hukumatida

1981-yildan musulmon malayziyaliklar katta ta’sir kuchiga egadirlar.

Mamlakat iqtisodining asosini qayta ishlash, tog‘-kon sanoati va qishloq

xo‘jaligi tashkil etadi. Malayziya jahonning 50 foiz kauchugini, 40 foiz qalayini

ishlab chiqaradi. Ularning qariyb yarmini ingliz kapitali nazorat qiladi.

AQSH va yapon kapitali ham katta ta’sirga ega. Elektrotexnika, neftni qayta

ishlash, kimyo, metallurgiya, avtomobil sanoati rivojlangan. Tabiiy gaz, neft,

qalay, mis, temir ruda konlari yangi texnologiya asosida mahsulot beradi.

Yerning katta qismi zamindorlarga qarashli. Tabiiy kauchuk, kakao, palma

yog‘i, qalampir, ananas yetishtiriladi va eksport qilinadi. Malayziya tashqi

siyosatda qo‘shilmaslik yo‘lini tutgan. ASEANga a’zo. O‘zbekiston bilan

yaxshi aloqalar o‘rnatgan.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Matn asosida fikr yuritib, mustaqil ravishda «Yangi industrial davlatlar»

tushunchasiga izoh yozing.

2. BMT qanday mezonlar asosida u yoki bu davlatning yangi industrial

davlat ekanligini aniqlaydi?

3. Qanday omillar transmilliy korporatsiyalar e’tiborini Janubi-Sharqiy

Osiyo davlatlariga qaratdi?

4. YAID o‘z iqtisodiyotlarini rivojlantirishda tanlagan taraqqiyot modellarining

nomlarini qayd eting.

5. Janubiy Koreya va Singapur Respublikalari haqida nimalarni bilib

oldingiz?

6. YAIDning O‘zbekiston bilan aloqasiga doir yozma ish tayyorlang.

Malayziya

?

281

32-§. Arab davlatlari

Ikkinchi jahon urushidan keyin Arab xalqlari

milliy-ozodlik kurashi yanada kuchaydi. Qator davlatlarda

(Misr, Iroq, Liviya, Yaman) mustamlakachi davlatlar qo‘g‘irchog‘iga

aylanib qolgan hukmron doiralar hokimiyati ag‘darildi.

Dastlab Jazoir, Marokash, Tunis va Sudan kabi davlatlar mustaqillikni

qo‘lga kiritdilar. Chet el kapitali egallab olgan milliy boyliklar (Misrda

Suvaysh kanali kompaniyasi, Iroqda neft kompaniyasi — Iroq petroleum)

milliylashtirildi.

Mustaqil davlatlar ijtimoiy-siyosiy ittifoqlarga qo‘shilmaslik siyosatini

yuritdilar. Biroq arab davlatlarining o‘zaro munosabatlari o‘tgan tarixiy davr

mobaynida jiddiy sinovlarga duch keldi. Bu munosabat ba’zan do‘stona,

ba’zan raqobat, hatto dushmanlik tusini ham oldi. Ayni paytda arab

davlatlarining iqtisodiy taraqqiyot darajasi ham bir xil emas.

Arab davlatlarining ba’zilarida (Iroq va Suriya) uzoq vaqt yakka shaxs

diktaturasi hukm surdi yoki hukm surmoqda. Falastin arab xalqi esa hamon

o‘z mustaqil davlatiga ega emas. Biroq bu xalq o‘z davlatiga ega bo‘lish

yo‘lida qat’iy kurash olib bormoqda.

O‘zbekiston Respublikasi deyarli barcha arab davlatlari bilan teng

manfaatdorlik tamoyili asosida munosabatlarni rivojlantirib kelmoqda.

«Yaqin Sharq muammosi» deyilganda isroil-arab

munosabatlari, Isroilning bosib olgan arab davlatlari

yerlarini qaytarib berishi hamda mustaqil

Falastin arab davlatini tashkil etish bilan bog‘liq muammolar, shuningdek,

arab davlatlari va Isroilning yaxshi qo‘shnichilik munosabatlari asosida yashash

masalalari tushuniladi.

1947-yil 29-noyabrda BMT Falastinda ikki davlat — Isroil yahudiy va

Falastin — arab davlati tashkil etish haqida qaror qabul qildi. Versal

konferensiyasidayoq (1919-yil) Buyuk Britaniya Falastinni boshqarish va u

yerda yahudiylar davlatini tashkil etish mandatini olgan edi. Bu davrda

Falastinda 100 mingga yaqin yahudiy yashardi. Dunyo bo‘ylab tarqalib

ketgan yahudiylarni bir joyga — Falastinga to‘plashda ularning xalqaro

tashkiloti katta rol o‘ynadi. Bu tashkilot Sion tashkiloti deb ataladi. (Bu

nom Falastindagi Sion tog‘i nomidan olingan, bu tashkilot yahudiylarni

shu atrofda to‘planishga da’vat etadi.) Ayni paytda sionizm g‘oyasi ham

vujudga keldi.

1942-yili Falastindagi yahudiylar soni 0,5 mln ga yetdi. Ulardan yaxshi

harbiy tayyorgarlikka ega, AQSH va Buyuk Britaniya tomonidan zamonaviy

qurollar bilan qurollantirilgan armiya tuzildi. Yahudiylar arablar uchun

ajratilgan hududlarni ham ishg‘ol qilib oldilar.

1948-yilning 14-mayida yahudiy sionistlar rahnamosi Ben Gurion Isroil

davlati tuzilganligini e’lon qildi. Tel-Aviv shahri bu davlatning poytaxti bo‘lib

Yaqin Sharq

muammosi

Umumiy tavsif

282

qoldi. Falastin arab davlati esa tuzilmay qoldi. Buning oqibatida 1948-yil

birinchi isroil – arab urushi yuz berdi. Bu urushda ishtirok etgan arab davlati

armiyasi yengildi. Chunki ular qoloq, zamonaviy armiyaga ega bo‘lmagan

davlatlar edi.

Yahudiylar Falastin arablarini o‘z yerlaridan quvib chiqaraboshladilar.

Buning natijasida 0,5 mln falastinlik arablar Livan davlati hududiga qochib

o‘tishga majbur bo‘ldi. Misr, Suriya, Livan va Iordaniya Isroil bilan tinchlik