O‘zbekiston respublikasi

kuni Oyatullo Xumayniy Tehronga qaytib keldi. U «Islom inqilobining

rahnamosi» deb e’lon qilindi. Mamlakat ruhoniylari yangi hukumat tuzdilar.

1979-yilning 1-aprelida davlatning rasmiy nomi o‘zgardi. Endi, u Eron

Islom Respublikasi deb ataladigan bo‘ldi.

Ayni paytda yangi konstitutsiya ham qabul qilindi. Konstitutsiya Oyatullo

Xumayniyni umrbod mamlakatning oliy siyosiy va diniy rahbari deb e’lon

qildi. Hatto mamlakat prezidenti ham unga bo‘ysunar edi. 1979-yilda Tehronda

AQSH diplomatlari garovga olindi va 1981-yil yanvarida Eron — AQSH

bitimidan keyin ozod qilindi. 1980-yilda mamlakat prezidenti va parlamenti

(majlis) saylandi. Diniy bo‘lmagan hamda milliy partiyalar faoliyati taqiqlandi.

Garchand Eron ham ko‘p millatli davlat bo‘lsa-da, Oliy rahbariyat barcha

musulmonlarning tengligini ro‘kach qilib, mamlakatda milliy masala tan

olinmasligini ta’kidladi. Shu tariqa yangi rahbariyat ichki siyosatda jamiyat

va davlat hayotini to‘la islomlashtirish siyosatini yurita boshladi.

Ichki muxolifatni tugatish maqsadida Xumayniy «Islom madaniy

inqilobi»ni e’lon qildi. Bu hol hukmron doiralar o‘rtasida ham kelishmovchilik

keltirib chiqardi. Mamlakatning birinchi Prezidenti Banisadr

Xumayniy atrofidagilarning ekstremistik harakatlariga qarshi chiqdi. Oxiroqibatda

u mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.

Oyatullo Xumayniy o‘z hokimiyatini mustahkamlash

uchun uning rejimiga qarshi chiqqanlarni

qatag‘on qilishni uyushtirdi. Natijada 1982—1984-

yillar davomida 70 mingdan ortiq kishi o‘ldirildi. Biroq jahon jamoatchiligi

talabi Eron rahbariyatini o‘z ichki siyosatini yumshatishga majbur etdi.

1989-yilda (Xumayniy vafotidan so‘ng) mamlakat prezidentligiga saylangan

Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniy (1934-yilda tug‘ilgan) iqtisodiy islohot

o‘tkaza boshladi. Ayni paytda ijtimoiy hayotni liberallashtirish yo‘lini

tutdi.

Biroq bu yo‘l katta qiyinchiliklarga duch keldi. Bu, bir tomondan, 1980—

1988-yillarda davom etgan Eron — Iroq urushi oqibatida ko‘rilgan katta

iqtisodiy yo‘qotish (350 mlrd dollar zarar ko‘rildi, 700 ming eronlik o‘ldi)

bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, AQSHning Eronni xalqaro terrorizm

markazlaridan biri deb e’lon qilishi bilan bog‘liq edi. AQSH Eron

bilan savdo aloqalarini to‘xtatib qo‘ydi. Boshqa G‘arb davlatlari esa Eronga

ilg‘or texnologiya kiritishni taqiqlab qo‘yishdi.

Aholining ishlab chiqarish sur’atiga nisbatan tez ko‘payishi, jahon

bozorida neft narxining pasayishi, ayni paytda, Eronda neft ishlab

chiqarishning 2 baravar kamayishi vaziyatni yanada murakkablashtirdi.

Shunday sharoitda, 1997-yil avgustida Muhammad Xotamiy mamlakat

prezidentligiga saylandi. U shia ruhoniylarining yangi avlodiga mansub

Eron

inqilobdan so‘ng

267

edi. U tashqi siyosatda AQSH va G‘arbning boshqa davlatlari bilan

munosabatlarni yumshatishga intildi.

Rossiya bilan munosabatlarni yanada rivojlantira boshladi. Rossiya Eronga

kimyo sanoatini rivojlantirishda, atom elektr stansiyasi qurishda hamda

armiyani zamonaviy qurollar bilan qayta qurollantirishda yordam bermoqda.

Ayni paytda O‘rta Osiyo Respublikalari bilan ham savdo-iqtisodiy aloqalar

rivojlanmoqda. 1996-yilda Mashhad (Eron) — Saraxs (Turkmaniston) temir

yo‘li qurilishini tugallashga muvaffaq bo‘lindi. Buning natijasida O‘rta Osiyo

respublikalari Fors ko‘rfaziga chiqish imkoniga ega bo‘ldilar.

Eron rahbariyati Afg‘onistondagi voqealarga faol aralashib keldi. Uning

bu aralashuvi Afg‘onistondagi muxolifatchi kuchlardan biri — Shimoliy

Alyans (Ittifoqi)ni qo‘llab-quvvatlashdan iborat bo‘ldi. 2001-yilda bo‘lib

o‘tgan prezidentlik saylovida yana Muhammad Xotamiy g‘alaba qozondi.

Eronda jamiyat hayotini liberallashtirish siyosati davom etdi.

2005-yilgi saylovlarda Mahmud Ahmadiy Najot mamlakat prezidenti

lavozimiga keldi.

Eron Islom Respublikasi 1992-yil 10-mayda

O‘zbekiston bilan diplomatik munosabatlarni

o‘rnatdi. O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning

1992-yil noyabr oyidagi Eronga rasmiy safaridan so‘ng mamlakatlarimiz

o‘rtasida hamkorlik miqyosi yanada kengaydi. 1993-yil yanvar—avgust

oylarida, ya’ni faqat 8 oy davomida O‘zbekiston va Eron o‘rtasida 186,1

ming dollarlik tovar ayirboshlandi. Eronning «Pors grupp», «Sepand grupp»

va boshqa firmalari respublikamizda faoliyat ko‘rsatmoqda. Bir qancha qo‘shma

korxonalar tashkil etilgan. 1993-yil aprelida bo‘lib o‘tgan Eron tasviriy san’-

at va avgustda o‘tkazilgan savdo-sanoat ko‘rgazmasi ko‘pchilikda yaxshi taassurot

qoldirdi.

Eron Islom Respublikasining O‘zbekistondagi favqulodda va muxtor elchisi

Said Gulpoyagoniy 1993-yil oktabrda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining

Sharqshunoslik institutiga fors tilining ko‘p jildli mukammal lug‘atini, Alisher

Navoiyning dastxati nusxalarini taqdim etdi. Respublika madaniy-ma’rifiy

aloqalar milliy uyushmasi huzurida O‘zbekiston — Eron aloqalari

rivojlanishidan minnatdorligini bildirdi.

1993-yil 18-oktabrda Eron Prezidenti Ali Akbar Xoshimiy Rafsanjoniyning

O‘zbekistonga rasmiy tashrifi mamlakatlar o‘rtasida hamkorlikning

yanada samarali bo‘lishiga ko‘maklashdi. Safar davomida tranzit aloqalarni

tartibga solish, xalqaro avtomobil qatnovi haqida va boshqa bitimlar

imzolandi.

1992—1996-yillarda uzunligi 295 km bo‘lgan Mashhad — Seraxs —

Tajan temir yo‘li qurildi. Bu temir yo‘l O‘zbekistonning Fors qo‘ltig‘iga

chiqishiga imkon yaratdi.

Shunday qilib, Eron hozirgi kunda dunyo diqqat markazida turgan

mamlakatdir. Uning yadro energiyasidan tinch maqsadlarda foydalanish

Eron — O‘zbekiston

munosabatlari

268

dasturi AQSH boshliq G‘arb davlatlariga yoqmayapti. Ular Eronni turli

tarafdan siquvga olishga harakat qilmoqdalar. Lekin Eron o‘z yo‘lidan

qaytmayapti.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Urushdan keyingi yillarda Turkiyaning ahvoli qanday edi?

2. Demokratik partiya qanday qilib hokimiyat tepasiga keldi?

3. 1960-yilda nega davlat to‘ntarishi o‘tkazildi?

4. 1971-yildagi davlat to‘ntarishini kimlar o‘tkazdilar?

5. Turgut O‘zal siyosatini so‘zlab bering.

6. Turkiya tashqi siyosati qanday bo‘ldi?

7. Turkiya — O‘zbekiston aloqalari haqida nimalarni bilib oldingiz?

8. Ikkinchi jahon urushidan keyin Eron qanday ahvolga tushdi?

9. Ingliz-eron neft kompaniyasi nima?

10. M. Mossodiq siyosatini gapirib bering.

11. Oq inqilobning mohiyati qanday edi?

12. Eronda diniy inqilob qanday amalga oshdi?

13. Oyatullo Xumayniy kim edi?

14. Eron – Iroq urushi qanday oqibatlarga olib keldi?

15. Eron tashqi siyosati qanday?

JADVALNI TO‘LDIRING. TURKIYA VA ERON DAVLAT BOSHLIQLARI

FAOLIYATINI SOLISHTIRING

Turkiya davlati

boshliqlari

O‘tkazgan

siyosati

Eron davlati

boshliqlari

O‘tkazgan

siyosati

BAHS YURITING

Dunyoviy davlat va diniy davlat rivojlanishida farq bormi?

Eron va Turkiya misolida erkin fikr bildiring.

30-§. Afg‘oniston

Afg‘oniston konstitutsiyaviy-monarxiya davlati edi.

Davlat boshlig‘i qirol hisoblangan.

Urushdan keyingi yillarda ham M. Zokirshoh

(1933-yilda taxtga o‘tirgan) qirol edi. Uning hukmronligi davrida mamlakat

ichki hayotida jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar yuz bermadi. Mamlakat

hayotida o‘rta asrchilik munosabatlari hukmronligicha qolaverdi.

Urush yillarida ichki siyosiy hayot keskinlashdi. 1946-yilda kabinet

almashuvi bo‘lib, hukumatga qirolning tog‘asi Shoh Mahmud boshchilik

qilaboshladi. Tashqi siyosatda dastlab AQSH bilan yaqinlashish boshlandi.

Urushdan keyingi

ahvol

?

269

Ammo AQSH janubdagi irrigatsiya inshootlarini vaqtida (1949) tugallamay

qo‘shimcha mablag‘ talab qildi Afg‘onistonni noqulay vaziyatda 39,5 mln

dollarlik asoratli zayom olishga majbur qildi.

Shu sababli ko‘p o‘tmay bu siyosat o‘zgara boshladi. Buning ustiga

AQSH va Buyuk Britaniya betaraf Afg‘onistonni harbiy-siyosiy ittifoqlarga

jalb etishga urinishlari, ikkinchi tomondan esa, afg‘on-pokiston

munosabatlaridagi keskinlikning vujudga kelishi ahvolning chigallashuviga

sabab bo‘ldi.

Ma’lumki, Pokistonning Afg‘oniston bilan chegara hududlarida pushtun

xalqi yashaydi. Buyuk Britaniya bu hududlarni ham Pokiston hududiga

qo‘shib yuborgan edi. Afg‘oniston pushtunlarga (Afg‘oniston aholisining

katta qismini pushtunlar tashkil etadi) taqdirini o‘zi belgilashi huquqi berilishi

tarafdori edi.

1955-yilda Pokiston Afg‘oniston tovarlarining Pokiston hududi orqali

o‘tkazilishini taqiqlab qo‘ydi. Bunday sharoitda SSSR o‘z hududi Afg‘oniston

tashqi savdosida tranzit vazifasini o‘tashi mumkinligini ma’lum qildi. 1955-

yilda bu masala xususida sovet – afg‘on bitimi imzolandi. M. Zokirshohning

40 yillik hukmronligi davrida mamlakat taraqqiyoti o‘ta sekin rivojlandi.

Mamlakatda atigi 300 ta katta-kichik sanoat korxonasi qurildi, xolos. (Uning

140 tasi SSSR yordami bilan qurilgan.) Buning oqibatida mamlakat

qoloqligicha, aholi turmush darajasi esa pastligicha qola berdi.

Mamlakatda Afg‘onistonni zamon ruhiga monand

davlatga aylantirishni istovchi davlat arboblari ham

yo‘q emas edi. Bu arboblardan biri — qirolning

qarindoshi Muhammad Dovud edi (1908—1978).

U 1953-yildan 1963-yilgacha Bosh vazir lavozimida ishladi. Dovud iqtisodning

davlat yo‘li bilan boshqarilishi, mamlakat ichki hayotini erkinlashtirish

tarafdori edi. 1956-yilda hukumat 5 yillik reja qabul qildi. Unda asosiy

e’tibor sanoat, transport, qishloq xo‘jaligiga qaratildi. 1959-yilda ayollarning

chodra yopinib yurishi bekor qilindi.

Dovud hukumati boshlagan o‘zgarishlar islohotga qarshi kuchlarning qattiq

qarshiligiga duch keldi. Bu kuchlar mamlakat hayotida chuqur o‘zgarishlarga

tayyor bo‘lmagan aholi katta qismiga tayanar edi. Natijada, Dovud 1963-

yilda iste’fo berishga majbur bo‘ldi.

Dovud hukumatidan keyingi hukumatlar ham (Muhammad Yusuf 1963—

1967, Nur Ahmad Etimodi 1967—1971, M. Shafiq 1972—1973) mamlakat

ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror jiddiy o‘zgarish qila olmadilar. Aksincha,

iqtisodiy qiyinchilik kuchaydi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan

ta’minlash qiyinlashdi. Mamlakatda kuchaygan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar

oxir-oqibatda hukmron doiralarda bo‘linish yuz berishiga olib keldi.

Shunday sharoitda, 1973-yilning 17-iyulida harbiylar davlat to‘ntarishi

o‘tkazdilar. Hokimiyat Afg‘oniston markaziy qo‘mitasi qo‘liga o‘tdi. Uning

tarkibi, harbiylardan tashqari: fuqaro arboblaridan ham iborat edi. Ularga

Afg‘oniston

Respublikasining

tashkil etilishi

270

sobiq bosh vazir Dovud rahbarlik qildi. Markaziy qo‘mita Dovudni davlat

boshlig‘i va bosh vazir etib tayinladi. Shu tariqa monarxiya quladi. Afg‘oniston

Respublika deb e’lon qilindi.

To‘ntarish ro‘y bergan vaqtda Zokirshoh chet el (Italiya) safarida edi. U

avgust oyida o‘zining taxtdan voz kechganligini e’lon qildi. Dovud 5 yil

davlatni boshqardi. Biroq u mamlakat hayotida tub o‘zgarishlar qila olmadi.

Uning siyosati eski tartib manfaatlariga to‘la javob beradigan qatlamlar —

ruhoniylar, katta yer egalari, davlat amaldorlarining qattiq qarshiligiga duch

keldi. Ikkinchidan esa, Dovud mamlakatda o‘z rejimini o‘rnatishga intildi.

Chunonchi, u 1964-yilgi Konstitutsiyani bekor qildi. Parlamentni tarqatdi

va yakka partiyaviy tizimni joriy etdi. Bu rasmiy partiyaga uning o‘zi rahbarlik

qildi. 1976—1978-yillarda hukumat mavjud tartibga qarshi kuchlarni qatag‘

on qilishni kuchaytirdi. Terror va qatag‘ondan mamlakat harbiylari orasida

ham ta’sirga ega bo‘lgan Afg‘oniston xalq-demokratik partiyasi ham chetda

qolmadi (AXDP 1965-yilda tuzilgan edi).

Dovud rejimi diniy-ekstremistik kuchlar bilan yaqinlashdi. Rejim bu

kuchlardan o‘z raqiblariga qarshi kurashda foydalandi. Bu yo‘l Dovud rejimiga

qarshi ikki guruh muxolifatini vujudga keltirdi. Ularning biri diniy

muxolifat, ikkinchisi harbiy muxolifat bo‘ldi. Harbiy muxolifat AXDP bilan

yaqin aloqani o‘rnatishga erishdi.

Armiya qismlari 1978-yilning 27-aprelida AXDP

rahbarligida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. To‘ntarishni

polkovnik Abdulqodir boshqardi. Hokimiyat

Inqilobiy Kengash qo‘liga o‘tdi. Bu Kengashga AXDP rahbari

N.M. Taraqqiy rahbarlik qildi. B. Karmal unga o‘rinbosar bo‘ldi. Dovud

o‘ldirildi. 1977-yilgi Konstitutsiya bekor qilinib, 1978-yil 30-aprelda mamlakat

Afg‘oniston Demokratik Respublikasi deb e’lon qilindi. Taraqqiy o‘z

mavqeyini mustahkamlash maqsadida SSSR bilan munosabatni yaxshilay

boshladi.

Yangi hukumat Afg‘onistondagi real hayotni hisobga olmay islohotlar

o‘tkazishga kirishdi. Bu islohotlar SSSRda o‘tkazilgan islohotlar andozasiga

o‘tish edi. Shuning uchun ham Afg‘oniston xalqi bu islohotlarni qabul

qilmadi. Ruhoniylar hukumat siyosatini islom asoslaridan qaytish, deb

baholadi. Ular aholini sovetparast hukumatga qarshi kurashga chaqirdi.

Millionlab xalq Pokiston va Eron hududiga qochib o‘tdi. Hukumatga qarshi

kuchlar ittifoqi vujudga keldi. AXDPda birlik bo‘lmadi. 1978-yil 17-avgustda

B. Karmal, Abdulqodir va boshqalar fitnada ayblanib qamoqqa olindi. Bu

omil mamlakatda fuqarolar urushi boshlanishini muqarrar qilib qo‘ydi. Bu

e’lon qilinmagan urushni G‘arb rag‘batlantirdi.

Buning ustiga AXDP ichida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Shunday

sharoitda, 1979-yil sentabr oyida Taraqqiy o‘ldirildi. Hokimiyatni uning

o‘rinbosari, suiqasd tashkilotchisi H. Amin egalladi. Mamlakatda terror va

zo‘ravonlik avj oldi. Aprel inqilobi shu bilan barham topdi.

Aprel to‘ntarishi va

uning oqibatlari

271

Bu davrga kelib qurolli muxolifat kurashni kuchaytirdi. Ular Amin

hukumatini qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Hukumat qo‘shinlari nazorati ixtiyorida

faqat Kobul va yana bir nechta shahar qoldi, xolos. Shunday sharoitda

Afg‘onistonning o‘z strategik maqsadlari doirasidan chiqib ketishini istamagan

SSSR avantyuraga qo‘l urdi.

1979-yil 25-dekabrda SSSRning qo‘li bilan Amin hukumati ag‘darildi.

SSSRga sodiq bo‘lgan va Pragadagi elchilik vazifasidan Afg‘onistonga kelgan

B. Karmal prezidentlik lavozimiga o‘tkazildi. 28-dekabrda SSSR o‘z harbiy

qismlarini Afg‘onistonga kiritdi. Tez orada bu qo‘shinlar soni 85 ming kishiga

yetdi. Jahon jamoatchiligi SSSRning bu harakatini qattiq qoraladi. Ayni

paytda sovet – amerika munosabatlari yanada keskinlashdi. 1982-yildan Jenevada

bu masalada BMT komissiyasi ishladi.

Asosan Pokiston hududiga joylashgan muxolifatchi kuchlari AQSHning

zamonaviy qurollari bilan qurollantirildi. SSSR qo‘shinlari Afg‘onistonda 10

yil turdi. Harbiy operatsiyalarda qatnashdi. Biroq u himoya qilgan rejim

hech nimaga erisha olmadi. Xo‘sh, nega shunday bo‘ldi?

Chunki Afg‘oniston hukumati sovet nusxasidagi jamiyatni qurmoqchi

bo‘lgan edi. Afg‘onistonda bunday jamiyatni qurishning esa iloji yo‘q edi.

Ikkinchidan, afg‘on xalqi ko‘z o‘ngida yangi hukumat ateistik davlat armiyasini

o‘z davlati hududiga kiritib katta gunohga botgan edi. Bunday hukumatni

qo‘llash esa undan-da katta gunoh bo‘lur edi. Shu tariqa SSSR Afg‘onistonda

harbiy muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buni yaxshi anglab yetgan M. S. Gorbachyov

SSSR armiyasini Afg‘onistondan olib chiqib ketishga qaror qildi.

Va 1989-yilning fevral oyida bu vazifa amalda bajarildi. 15 mingdan ortiq

sovet jangchilari halok bo‘ldi.

Poytaxt Kobul shahrida AXDP rahbarlaridan biri,

1986-yilda B. Karmal o‘rniga kelgan Najibullo

hokimiyatni saqlab turdi. Ayni paytda muxolifat

kuchlar ham o‘z hukumatini tuzdilar. Sibhatullo Mujadaddiy mamlakat prezidenti

etib tayinlandi.

Muxolifat kuchlar 1992-yilda Najibullo hukumatini ag‘darishga muvaffaq

bo‘ldilar. Najibullo BMTning Afg‘onistondagi vakolatxonasida boshpana

topdi. Shu tariqa SSSRning Afg‘onistondagi tayanchi quladi. Jahon jamoatchiligi

10 yil davom etgan va mamlakatni vayronaga aylantirgan, millionlab

kishilar boshiga cheksiz kulfatlar solgan urush shu bilan tugadi, deb umid

qilgan edi. Biroq bunday bo‘lmadi. Afg‘onistonda fuqarolar urushi davom

etaverdi. Buning sababi muxolifat kuchlar g‘alabasidan so‘ng ular o‘rtasida

hokimiyat uchun boshlangan kurash edi. Muxolifat kuchlar Afg‘onistonda

yashovchi turli etnik (pushtunlar, tojiklar, o‘zbeklar va boshqalar) hamda

diniy guruhlarning vakillari edilar.

Najibullo ag‘darilgach, Kobul shahrini birinchi bo‘lib general Ahmad

Shoh Mas’ud boshchiligidagi tojiklarning qurolli kuchlari egalladi. Shu

Fuqarolar urushining

davom etishi

272

etnik guruh vakili Burhoniddin Rabboniy esa prezidentlik lavozimini

egalladi.

Tojiklarning hokimiyatni egallaganligiga pushtunlar lideri Hikmatyor toqat

qila olmadi. Boshqa etnik guruhlar esa o‘zlari egallab kelayotgan hududda

mustahkamlanib ola boshladi. Ba’zilari goh u tomon, goh bu tomon bilan

kelishishga intildi. Shu tariqa fuqarolar urushi yangi bir sharoitda davom

etdi. Buning oqibatida minglab begunoh tinch aholi halok bo‘ldi. B. Rabboniy

mamlakatning kelgusi taqdirini hal etishi lozim bo‘lgan Ta’sis majlisini

chaqirishni istamadi.

Bosh vazir Hikmatyor esa norozilik belgisi sifatida iste’fo berdi. Qurolli

kurash yana avj oldi. Mamlakatda siyosiy vaziyat borgan sari og‘irlashdi.

Mana shunday sharoitda Afg‘oniston siyosiy

hayotida hech kutilmagan yangi siyosiy kuch —

tolibonlar (Alloh o‘quvchilari) paydo bo‘ldi. Ular

1994-yilning noyabr oyida kurash maydoniga

chiqdilar. Xo‘sh, tolibonlar kimlar edi o‘zi?

Ular Afg‘onistonda jamiyat hayotini sof islom asosida qayta qurish

uchun kurashga bel bog‘lagan diniy-siyosiy guruh vakillaridir. Ularning

katta qismini fuqarolar urushi davrida yetim qolgan bolalar tashkil etardi.

Sovet armiyasi Afg‘onistonga kiritilgach, ular Pokiston hududida boshpana

topgan edilar. Urush davrida Pokistonga qochib o‘tgan 5 mln afg‘on

qochoqlar farzandlarining ham ma’lum qismi tolibon guruhiga jalb

etilgan. Tolibonlar Pokiston harbiy mashq maktablarida puxta

tayyorgarlikdan o‘tganlar. Zamonaviy qurollarning deyarli barchasi bilan

mukammal muomala qila olishga o‘rgatilgan. Tolibonlar rahnamosi diniy

fanat (vahhobiy) Mulla Umar edi. U ismoiliylik va vahhobiylik vakili

edi. Tolibonlar Pokiston va Saudiya Arabistoni tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.

Xalqaro terrorist Usama ben Laden bilan mustahkam aloqa

bog‘ladilar. To‘xtovsiz qonli urushdan charchagan aholining katta qismi

ularni qo‘llab-quvvatladi. Tolibon qurolli kuchlari 1995-yilning yanvar

oyida hujumga o‘tdilar. Tolibonlarga qarshi kuchlar orasidagi o‘zaro

kelishmovchilik ularga qo‘l keldi. 1996-yilning oktabr oyida tolibonlar

Kobul shahrini egalladi. So‘ng ular jamiyatni to‘la islomlashtirish

siyosatini yurita boshladilar.

Dunyoviy maktablar yopildi. Ayollar paranji yopinishga, erkaklar soqol

qo‘yishga majbur etildi, qarshilik ko‘rsatganlar ayovsiz jazolandi. 1997-

yilning iyunida ular muxolifat kuchlarni (asosan tojik Ahmad Shoh Mas’ud

va o‘zbek Abdurashid Do‘stum harbiy kuchlarini) tor-mor etish yo‘lida urushni

davom ettirdi.

Mamlakat hududining 90 foizi tolibonlar nazoratiga o‘tdi. Tolibonlarga

qarshi kuchlar mamlakat shimoliga siqib qo‘yildi. Ular endi birlashishga

majbur bo‘ldilar. Shu tariqa Shimoliy Alyans deb atalgan

ittifoq vujudga keldi.

Tolibonlarning

hokimiyatni

egallashi

273

To‘xtovsiz fuqarolar urushi Afg‘onistonni narkotik

moddalar yetishtirish va xalqaro terrorchilik

bo‘yicha jahonning asosiy markaziga aylantirib

qo‘ydi. Ayni paytda Afg‘oniston muammosi O‘rta

Osiyo davlatlarida siyosiy barqarorlikni xavf ostiga

qo‘ydi. Terrorizm qanchalik yovuz kuchga aylanganligini 2001-yilning 11-

sentabrida AQSHda amalga oshirilgan vahshiyona voqealar yana bir bor

tasdiqladi.

O‘zbekiston hukumati mustaqillikning dastlabki yillaridanoq jahon

jamoatchiligi e’tiborini Afg‘onistondagi fuqarolar urushini to‘xtatish

muammosiga qaratib keldi. Prezident I. Karimov 1993-yildayoq BMT minbaridan

turib, bu muammoni hal etishning dastlabki qadami sifatida ayrim

davlatlarning muxolifat tomonlarga qurol-yarog‘ yetkazib berishini taqiqlash

haqida qaror qabul qilishga, muxolifat tomonlarni esa Afg‘oniston muammosini

tinch yo‘l bilan hal etishga chaqirdi.

Shu maqsadda Tolibon hukumati hamda Shimoliy Alyans vakillarini

muzokaralar stoliga o‘tqazishga harakat qildi. Bunday uchrashuvni Toshkentda

o‘tkazishni taklif etdi. Va, nihoyat, 1998-yil Toshkentda «6+2» deb shartli

nom bilan ataluvchi davlatlar (Eron, Pokiston, Turkmaniston, O‘zbekiston,

Qirg‘iziston, Tojikiston, shuningdek, AQSH va Rossiya) vakillarining

uchrashuvini o‘tkazishga muvaffaq bo‘lindi. Unda tolibon va Shimoliy Alyans

vakillari ham qatnashdi. Uchrashuv so‘ngida «Toshkent Deklaratsiyasi» deb

nomlangan hujjat qabul qilindi. Uzoq yillardan beri davom etayotgan

Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish muammosini bir uchrashuv bilan hal etib

bo‘lmasdi. Shunday bo‘lsa-da, Toshkent uchrashuvi o‘tkazilishining o‘zi

jahon hamjamiyati e’tiborini yana bir bor bu muammoga qaratishda o‘ziga

xos ahamiyatga ega bo‘ldi.

Ayni paytda I. Karimov xalqaro terrorizmga qarshi kurash jahon

jamoatchiligining asosiy vazifalaridan biri ekanligini qayta-qayta

ta’kidlamoqda. Chunonchi, 1999-yilning 18—19-noyabr kunlari Istambul

shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining

yig‘ilishida xalqaro terrorizmga qarshi kurash vazifasini yana bir bor

ko‘tardi. I. Karimov yig‘ilishda so‘zlagan nutqida Xalqaro terrorizmga

qarshi kurash uchun BMT doirasida xalqaro markaz tuzishni taklif etdi.

Terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazi mazmuniga yanada aniqlik

kiritib, bu haqda, jumladan, quyidagilarni ta’kidladi: «Xalqaro terrorizmga

qarshi kurash markazini tashkil etish masalasini keskin qo‘yishni

maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Markazning asosiy vazifasi terrorizm

ko‘rinishlari bilangina emas, eng avvalo, xalqaro terrorizmni mablag‘

bilan ta’minlayotgan, qo‘llab-quvvatlayotgan, qurol-yarog‘ bilan ta’minlab,

joylarga jo‘natayotgan manbalarga qarshi kurash bo‘yicha qabul qilingan

qarorlarning so‘zsiz bajarilishi bo‘yicha faoliyatlarni muvofiqlashtirishdan

iborat bo‘lishi lozim».

O‘zbekistonning

Afg‘oniston

muammosiga

munosabati

18 — Jahon tarixi

274

Afsuski, I. Karimov takliflariga o‘z vaqtida quloq solinmadi. Oqibatda

xalqaro terrorizm 2001-yil 11-sentabrda AQSHda vahshiyona jinoyat sodir

etdi. AQSHdagi fojiadan keyingina buyuk davlatlar harakatga tushib qoldilar.