O‘zbekiston respublikasi

Davlatlar 1990-yil Eng kuchli

pasayish yili 2000-yil 2007-yil

Bolgariya 85,0 1997 65,0 66,1

Vengriya 151,0 1993 150,0 109,5

Polsha 460,0 1991 632,0 632,0

Ruminiya 183,5 1992 150,0 182,0

Slovakiya 72,5 1993 80,0 81,4

Sloveniya 32,5 1992 34,0 41,19

Xorvatiya 62,20 1993 39,0 52,08

Chexiya 190,0 1992 180,0 187,5

Yugoslaviya 122,0 1993 76,0 79,0

?

234

AHOLI JON BOSHIGA YALPI ICHKI MAHSULOTNING

1990—2007-YILLARDAGI KO‘RSATKICHI (ming AQSH dollari miqdorida)

Davlatlar 1990-yil 2000-yil 2007-yil

Bolgariya 10,6 7,9 10,6

Vengriya 15,1 15,1 11,2

Polsha 12,0 16,3 16,6

Ruminiya 8,7 6,6 16,8

Slovakiya 13,9 14,8 14,9

Sloveniya 16,3 17,0 20,25

Xorvatiya 14,4 8,5 11,6

Chexiya 19,0 17,0 18,3

Yugoslaviya 11,8 7,0 8,0

3-bob. OSIYO VA AFRIKA DAVLATLARI

26-§. Yaponiya

Urush Yaponiyani vayronaga aylantirdi. Ishlab

chiqarish urushdan oldingi darajaning 30 foiziga

tushib qoldi. 10 mln kishi ishsiz qoldi. Yaponiya taslim bo‘lganidan (1945-

yil 2-sentabr) ikki haftadan so‘ng uning hududi AQSH armiyasi tomonidan

okkupatsiya qilindi. Bu armiyaga general D. Makartur rahbarlik qildi. U

Yaponiyada cheklanmagan hokimiyatga ega edi.

Yaponiya qurolsizlantirilishi va mamlakatda demokratik tartib o‘rnatilishi

kerak edi. Bu vazifaning amalga oshirilishini nazorat qilish maqsadida Tokio

shahrida ittifoqchi davlatlar (AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya va Xitoy) vakillaridan

iborat Ittifoq Kengashi tuzildi.

Amerikaliklar Iosudani Bosh vazir qilib qo‘ydilar. U 1944-yildan qurolyarog‘

vaziri bo‘lib ishlagan va amerikaliklarga «kommersiya xabarini»

yetkazishda ayblanib, 1945-yil boshida qamoqqa olingan edi. Iosida ozgina

tanaffus bilan (1947—1948) mamlakatni 1954-yil dekabrigacha boshqardi.

Mamlakat armiyasi demobilizatsiya qilindi. Harbiy muassasalar tarqatib

yuborildi. Militaristik tashkilotlar taqiqlandi. Harbiy va siyosiy jinoyatchilar

sudga tortildi. Davlat apparati jinoyatchi unsurlardan tozalandi. Yashirin

politsiya tugatildi. Kasaba uyushmalari faoliyati tiklandi. Demokratik siyosiy

partiyalar tuzildi. Bular taraqqiyparvar, liberal va sotsialistik partiyalar edi.

Mamlakat demokratik yo‘ldan taraqqiy etishi uchun barcha zarur choralar

ko‘rildi. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushida Yaponiyaning mag‘lubiyatga

uchrashi yapon xalqi va mamlakat kelajagi uchun katta ijobiy ahamiyatga

ham ega bo‘ldi. Chunki mag‘lubiyat tufayli Yaponiyada militarizm tugatildi.

Bu esa Yaponiyani Osiyo va Tinch okeani havzasida yangi bosqinchilik

urushlari olib borish imkoniyatidan mahrum etdi. Bu hol Yaponiya

Urush oqibatlari

235

hukumatiga butun imkoniyatni tinch bunyodkorlik ishlariga qaratishga sharoit

yaratdi. Ayni paytda AQSHning Yaponiyani ishg‘ol etishi oxir-oqibatda bu

mamlakatning kelgusi taqdiri uchun katta ijobiy hodisa bo‘ldi.

Chunki aynan AQSHning okkupatsiyachi ma’muriyati Yaponiyada chuqur

ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar o‘tkazilishining kafolati vazifasini

bajardi.

Yaponiya parlamenti 1947-yilda mamlakatning

yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. Bu Konstitutsiyaga

ko‘ra, Yaponiyada Konstitutsion monarxiya

tuzumi amal qiladi. Yangi Konstitutsiyaga ko‘ra, imperator hokimiyati saqlanib

qolgan bo‘lsa-da, Yaponiya demokratik davlat, deb e’lon qilindi. Imperator

amalda real hokimiyatdan mahrum etildi. U millat birligi ramzi sifatida

saqlab qolindi.

Garchand bosh vazirni imperator tayinlasa-da, uni parlament tasdiqlashi

zarur edi. Konstitutsiyaga Yaponiyaning kelgusi taraqqiyoti uchun juda katta

ijobiy rol o‘ynagan bir modda kiritildi. Bu — Yaponiyaning urushdan

millatning suveren huquqi sifatida voz kechganligi va mamlakatning armiyaga

ega bo‘lishi huquqini taqiqlaganligi to‘g‘risidagi modda edi.

Yaponiya bilan tinchlik shartnomasini imzolash

maqsadida 1951-yilda AQSHning San-Fransisko

shahrida xalqaro konferensiya chaqirildi.

Konferensiya yakunlariga ko‘ra, 1951-yil 2-

sentabrda bir tomonlama tinchlik shartnomasi imzolandi va 1952-yil 28-

apreldan kuchga kirdi. Unga ko‘ra, Yaponiya Koreya mustaqilligini tan oldi.

Tayvan, Peskador, Kurill orollari va Saxalinning janubiga daxl qilmaydigan

bo‘ldi. Ittifoqchi davlatlardan SSSR bu shartnomani imzolamadi. Buning

sababi nimadan iborat edi? «Sovuq urush» boshlangach, AQSH Yaponiyaga

nisbatan munosabatini o‘zgartirdi. Chunki AQSH Uzoq Sharqda SSSR

ta’sirining kuchayishini xohlamas edi.

AQSH — Yaponiya harbiy ittifoqi buning kafolati bo‘lishi kerak edi.

Ayni paytda Yaponiya o‘zining shimoliy yerlaridan bir qismi (Yalta

konferensiyasi qaroriga ko‘ra) SSSRga berilganligiga toqat qila olmas edi.

Shunday sharoitda Yaponiya uchun ham AQSHdek qudratli tayanch zarur

edi. Ikki davlat manfaatlarining mushtarakligi amerika-yapon harbiy ittifoqini

tuzish masalasini ko‘ndalang qo‘ydi. San-Fransisko konferensiyasida

Yaponiya bilan tuziladigan tinchlik shartnomasi AQSH — Yaponiya harbiy

ittifoqi to‘g‘risidagi shartnoma bilan birgalikda imzolanadigan bo‘ldi.

SSSR bunga qarshi chiqdi va norozilik belgisi sifatida konferensiya ishida

qatnashishni to‘xtatdi. AQSH va Yaponiya o‘rtasida imzolangan shartnoma

«xavfsizlik to‘g‘risidagi shartnoma» deb ataldi. Unga ko‘ra, Yaponiyada

AQSHning harbiy bazalari saqlab qolindi. Ayni paytda AQSHning okkupatsiya

tartibi bekor qilindi.

Yaponiyaning yangi

Konstitutsiyasi

Tinchlik

shartnomasining

imzolanishi

236

1946-yilda Yaponiya parlamenti agrar islohot

to‘g‘risida qonun qabul qildi. Uning maqsadi

pomeshchik yer egaligini tugatish edi. Davlat yer

egalari yerini sotib oldi va ularni dehqonlarga

sotdi. Shu tariqa pomeshchik yer egaligi tugatildi. Endilikda mamlakat

qishloq xo‘jaligida katta bo‘lmagan fermer xo‘jaliklari asosiy rol o‘ynay

boshladi.

Sanoatni tiklash uchun ham barcha zarur choralar ko‘rildi. Ayni paytda

AQSH reparatsiya olishni to‘xtatdi. Yapon xalqi yuksak vatanparvarlik,

mehnatsevarlik, nihoyatda intizomlilik, toqatlilik va sabr-bardoshlilik

namunalarini ko‘rsatib mehnat qildi. Ayni paytda yapon xalqi o‘ta tejamkor

xalq hamdir. Bundan tashqari, ish beruvchilar bilan xodimlar o‘rtasida

yaponlargagina xos bo‘lgan hamkorlik vujudga keldi. Unga ko‘ra, ish beruvchi

bilan xodim o‘rtasida shartnoma tuzilar edi.

Shartnomada korxona xodim to nafaqaga chiqquncha ish bilan ta’minlash,

xodim esa shu yillar mobaynida sidqidildan mehnat qilish majburiyatini

olardi. Bundan tashqari, Yaponiyaning harbiy xarajatlari nihoyatda kam

bo‘lib, yillik ijtimoiy mahsulot qiymatining atigi 1 foizini tashkil etardi.

Bu hol butun kapital mablag‘ning juda katta qismini ishlab chiqarishga

yo‘naltirishga imkon berar edi. Yaponlarga xos yana bir xususiyat o‘zgalar

yutug‘ini erinmay o‘rganish va ulardan unumli foydalana olishdir.

Yuqoridagi omillar Yaponiyaning gurkirab rivojlanishini ta’minladi.

Chunonchi, 1951-yildayoq sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi darajaga

yetdi. 1951—70-yillarda mamlakat iqtisodiyotining yillik o‘sishi o‘rtacha

14,6 foizni tashkil etdi.

1950-yil yozida AQSHning Koreyadagi urushi munosabati bilan

Yaponiyaga juda ko‘plab harbiy buyurtmalar berildi. Natijada Yaponiya valuta

zaxirasi 1952-yilda 1 mlrd dollarni tashkil etdi. 1960-yilga kelib Yaponiyada

sanoatning yillik o‘sishi 20 foizni tashkil qildi. Bunday o‘sish hech bir

mamlakatda bo‘lgan emas. «Yapon mo‘jizasi» dunyoni lol qoldirdi.

Olimlarning kuzatishiga qaraganda, bu mo‘jizaning siri quyidagi sabablarga

bog‘liqdir:

1. Asosiy kapitalning yangilanishi. Sanoat korxonalarida barcha eskirgan

jihozlar 50-yillarda almashtirildi. Bu narsa 1960-yilda o‘rta va mayda

korxonalarga ham joriy etildi. Chunki 30 foiz ishchilar shunday korxonalarda

ishlaydi.

2. Harbiy buyurtmalar. Koreya va Vetnam urushlari munosabati bilan

berilgan buyurtmalar sanoatchilarga juda katta foyda keltirdi. Keyinchalik

mamlakatning o‘zida buyurtma ko‘paydi.

3. Urushdan keyin harbiy xarajatlarning yo‘qligi. Chunki AQSH 80%

harbiy xarajatni moliyalashtirdi. Harbiy xarajatlar 1970-yilga kelganda

budjetning 1,2 foizini tashkil etdi.

Islohotlar va

Yaponiyaning

iqtisodiy taraqqiyoti

237

4. Konsernlarning ko‘ptarmoqliligi kapitalni aylantirishda qo‘l keldi.

Masalan, kemasozlik korxonalari qiyin paytlarda mashinasozlik, kimyo

jihozlari, turbinalar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga moslashgan.

5. Davlat monopolizmining xususiy korxonalar bilan yaqinligi. Vazirlar

Mahkamasida tashkil etilgan Iqtisodiy rejalashtirish qo‘mitasi ichki va tashqi

bozor muhitini o‘rganadi hamda ilmiy-texnikaviy axborotni barcha

korxonalarga tarqatadi.

Davlat eng muhim sanoat tarmoqlari bo‘lgan atom sanoati, raketasozlik

va boshqalarni hamda ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyalashtiradi va kapital

qo‘yishini muvofiqlashtiradi. Yaponiyada rejalashtirishdan ustalik bilan

foydalaniladi.

Yana muhim tomoni ma’lum bir tumanda uy-joy, kommunikatsiya,

vodoprovod va boshqa infratuzilmani yuzaga keltirish bilan davlat ishlab

chiqarish kuchlarini jamlaydi. Davlat hisobidan ko‘plab sanoat korxonalari

yangi joylarga ko‘chiriladi.

6. Boshqa mamlakatlar tajribasidan texnik yordam to‘g‘risida bitimlar

tuzish, litsenziyalar sotib olish yo‘lidan juda keng foydalaniladi. Lekin bu

narsa mamlakat ichkarisida ilmiy-tadqiqot bazasiga salbiy ta’sir etishini

hisobga olib, ilmiy-texnik izlanishlarga har 10 yilda 6 baravardan ko‘p

mablag‘ sarflamoqda.

7. Ilmiy-texnika inqilobini bevosita ishlab chiqarishda nihoyatda tez qo‘llab

samaradorlikka erishmoqda. Bir soha chiqindilarini boshqa siklga yo‘naltiriladi.

Jumladan, neftni qayta ishlash — sintetik materiallarga, kimyo — qurilish

materiallariga va h.k.

8. Xodimlarga «psixologik yondashuv». Yaponiya korxonalari ishchilarni

ishga layoqatsiz bo‘lib qolgunicha yoki umrbod ish bilan ta’minlash

to‘g‘risida shartnoma tuzadi. Ishchi esa intizomli, har qanday qiyinchilikka

chidaydigan, korxonani o‘ziniki deb biladigan, unga xiyonat qilmaydigan

bo‘lishi zarur.

9. Yaponiya iqtisodiyoti rivojlanishida tashqi savdo muhim rol o‘ynaydi.

Yapon iqtisodi jahon bozoriga bog‘langan va 100 foiz paxta, jun, kauchuk,

nikel, boksitni, 99 foiz neftni, 90 foiz temir rudasi, ya’ni 80 foiz xomashyo

va 20 foiz oziq-ovqatni chetdan sotib oladi. 1965-yilgacha Yaponiya importi

darajasi eksportga nisbatan yuqori edi. Undan keyin balans faollashdi, eksport

ko‘paydi.

1968-yilga kelib Yaponiya jami milliy mahsuloti hajmi jihatidan Fransiya,

Buyuk Britaniya va GFRni ortda qoldirdi. Bu borada dunyoda AQSHdan

keyin ikkinchi o‘ringa chiqib oldi.

1981-yilda yana bir mo‘jiza ro‘y berdi. Shu yili Yaponiya yengil avtomobil

ishlab chiqarish bo‘yicha AQSHni ortda qoldirdi. Mamlakatda videotexnika,

rangli televizor va boshqa maishiy xizmat texnikasi misli ko‘rilmagan darajada

o‘sdi. Raqamli axborot texnologiyasi, robotlar ishlab chiqarishda dunyoda

oldingi o‘rinda turibdi. Mitsui, Mitsubisi, Sumitomo, Toyota, Kavasaki

238

kabi gigant korporatsiyalar milliardlarcha foyda ko‘rmoqda. Mamlakatda temir

va ko‘mir konlari bo‘lmasa-da, elektron sanoatning tayyor mahsulotlari,

avtomobillar, kimyo sanoati mahsulotlari, optika, sintetik tola va boshqa

muhim tovarlarni eksport qiladi.

Yaponiya avtomobillar, kemalar, ro‘zg‘or elektr texnika asboblari, sanoat

robotlari ishlab chiqarish, stanoksozlik jihatidan dunyoda birinchi o‘rinni

egallaydi. Baliq ovlash bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinda turadi. Dunyoning 15

foizdan ortiq balig‘ini ovlaydi va uni qayta ishlaydi. Dunyoning 2 foiz

(127 mln) aholisiga ega bo‘lgan Yaponiya jahonning 13,3 foiz mahsulotini

ishlab chiqaradi.

Yaponiya tashqi siyosatida San-Fransisko shartnomasidan

so‘ng AQSH asosiy hal qiluvchi rol

o‘ynadi. 1954-yil dekabrida Bosh vazirlik lavozimini egallagan Xatoyama

o‘z dasturining bir punktini Sovet davlati bilan munosabatlarni yaxshilashga

bag‘ishladi. Natijada 1956-yil oktabrida ikki mamlakat o‘rtasida diplomatik

munosabatlar tiklandi. Yapon fuqarolari o‘z vatanlariga qaytarildi. Tinch

okean shimoli-g‘arbida baliq ovlash, dengizda halokatga uchraganlarga yordam

berish to‘g‘risida bitimlar tuzildi.

1957-yil dekabrda sovet-yapon savdo shartnomasi imzolandi va tovar

ayirboshlash yo‘lga qo‘yildi.

Shu bilan birga 1960-yil Kisi hukumati AQSH bilan «xavfsizlik shartnomasi

»ni imzoladi va u 1970-yilda uzaytirildi. Unga muvofiq, Yaponiya hududida

AQSHning 118 ta harbiy obyekti bo‘lib, ularga 50 mingga yaqin harbiylar

joylashtirilgandi. Yaponiya AQSHning Vetnamdagi urushini qo‘llab-quvvatladi.

Sobiq bosh vazir Tanaka Amerikaning «Lokxid» aviakompaniyasidan katta

miqdorda pora olganligi fosh bo‘ldi. Mamlakatda korrupsiya kuchaydi.

1974-yil dekabrda Bosh vazirlik lavozimiga kelgan Miki zo‘rg‘a 2 yil turdi va

Fukudaga o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi. Uning davrida Yaponiyaning «Umumiy

bozor» davlatlari bilan raqobati kuchaydi.

1972-yilda Xitoy bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. 1978-yilda

esa tinchlik va do‘stlik to‘g‘risida bitim tuzildi. 1990-yillarda Yaponiya o‘z

taraqqiyotining yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Lekin Osiyoda uning Janubiy

Koreya, Tayvan, Tailand, Malayziya kabi raqobatchilari kuchayib bormoqda.

Siyosiy hayotda 1955-yildan beri Liberal-demokratik partiya hukmronlik

qilib kelmoqda. Korrupsiya, poraxo‘rlik, tovlamachilik tez-tez ko‘zga

tashlanadi.

XXI asr boshlariga kelib Yaponiyada siyosiy kuchlar qayta guruhlandi.

2000-yilda o‘tkazilgan saylovlarda Liberal-demokratik partiya rahbari Mori

Bosh vazirlik lavozimiga saylandi. Lekin u ham korrupsiya bilan bog‘liq

janjalga aralashib qoldi va iste’foga chiqdi. Shundan so‘ng J. Koidzumi Bosh

vazir bo‘lib qoldi va u tartibni ancha kuchaytirdi. Hukumatda beqarorlik

davom etib, 2006-yil sentabrda Bosh vazirlik lavozimiga Sundzo Abe, 2007-

yil sentabrda Ya. Fukudo keldi.

Tashqi siyosat

239

Yaponiya dunyo davlatlari ichida birinchilardan

bo‘lib O‘zbekiston mustaqilligini tan olgan

davlatlardan biri. 1992-yilning 28-avgustida Yaponiyaning

O‘zbekistonda faoliyat boshlagan birinchi elchisi Sulilo Edammura

O‘zbekiston Prezidenti I. Karimovga ishonch yorlig‘ini topshirdi.

Har ikki davlat o‘rtasida o‘zaro manfaatli hamkorlik yildan-yilga kengayib

bordi. 1994-yilning 16—19-may kunlari O‘zbekiston rahbarining Yaponiyaga

rasmiy tashrifi bu ikki davlat aloqalarini yanada rivojlantirishda muhim rol

o‘ynadi.

Yaponiya — O‘zbekiston munosabatlari rivojining XXI asr boshlarida

yangi bosqichga ko‘tarilishida I. Karimovning 2002-yilning 28—31-iyul

kunlarida rasmiy tashrif bilan Yaponiyada bo‘lishi katta ahamiyatga egadir.

Bu tashrif davomida I. Karimov va Yaponiya Bosh vaziri J. Koidzumi muhim

siyosiy hujjatni — «Do‘stlik, strategik sheriklik va xalqaro hamkorlik

to‘g‘risida»gi bayonotni imzoladilar. Bundan tashqari «O‘zaro iqtisodiy

hamkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida», «O‘zbekistondagi islohotlarni qo‘llabquvvatlash

to‘g‘risida» va yana boshqa qator hujjatlar imzolandi. Bu hujjatlar

Yaponiya — O‘zbekiston aloqalarini yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat

qiladi.

Yaponiya O‘zbekiston bilan har tomonlama yaqin hamkorlik qilib

kelayotgan davlatlardan biri. Shu vaqtgacha Yaponiyaning O‘zbekiston

iqtisodiyotiga kiritgan sarmoyasining hajmi 1,6 mlrd AQSH dollaridan

oshganligi buning yorqin dalilidir. Ayni paytda O‘zbekistonda 18 ta yapon

kompaniyasining vakolatxonasi, 10 ga yaqin qo‘shma korxona faoliyat

ko‘rsatmoqda.

Bundan tashqari Yaponiyaning «Taraqqiyotga rasmiy yordam» dasturi

doirasidagi 100 mln dollardan ziyod mablag‘i O‘zbekistonga ajratilgan.

Shuningdek, Yaponiyaning turli oliy o‘quv yurtlarida 70 ga yaqin

o‘zbekistonlik talaba ta’lim olmoqda. Rasmiy tashrif chog‘ida Yaponiyaning

yana 348 mln iyen miqdorida grant ajratishi haqida bitim imzolandi.

Siyosiy sohada tomonlarning fikrlari bir-biriga yaqin va xalqaro terrorizmga

qarshi kurash borasida o‘zaro kelishib olindi. Ayni paytda O‘zbekiston

Yaponiyaning BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi bo‘lishini yoqlab

kelmoqda.

Shunday qilib, Yaponiya XX asrning ikkinchi yarmida vayronalikdan

chiqib, qudratli rivojlangan davlatga aylandi. Bunga amerika omilining ta’siri,

harbiy xarajatlarning kamligi, eng muhimi, yapon millatining ma’naviy

yuksakligi sabab bo‘ldi. Xalqning yagona musht bo‘lib birlashuvi, o‘z

manfaatlarini xalq, yurt manfaatlari bilan muvofiqlashtirgan holda suiiste’mol

qilmay olib borishi g‘alabaning asosiy tayanchi bo‘ldi. Yapon millati o‘zining

buyuk millat ekanligini dunyoga ko‘rsatdi. Dunyo bugun «yapon

mo‘jizasi»dan hayratlanmoqda va tajriba sifatida foydalanmoqda.

Yaponiya — O‘zbekiston

munosabatlari

240

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining Yaponiya uchun oqibatlari haqida nimalarni

bilib oldingiz?

2. 1951-yilda o‘tkazilgan San-Fransisko xalqaro konferensiyasi qanday

masalaga bag‘ishlangan edi?

3. Yaponiyaning Sovet davlati bilan munosabati haqida gapirib bering.

4. Yaponiyada iqtisodiy islohotlar qachon boshlandi va nimalarga asoslandi?

5. «Yapon mo‘jizasi»ning siri nimada?

6. Yaponiya tashqi siyosatidagi asosiy yo‘nalishlar nimalardan iborat?

7. Yaponiya — O‘zbekiston munosabatlari qanday rivojlanib bormoqda?

JADVALNI TO‘LDIRING. YAPONIYA NIMALAR ISHLAB CHIQARISHDA

JAHONDA BIRINCHI O‘RINDA TURADI VA SABABLARI

Mahsulotlar nomi Ko‘p ishlab chiqarilishining asosiy sabablari

— Yaponiya ishlab chiqarishida inson omili qanday rol o‘ynaydi? Bu haqda

insho yozing.

— O‘zbekistonda Yaponiya tajribasidan nimalarni qo‘llashni istar edingiz?

Bu haqda yozma ma’lumot tayyorlang.

— Xomashyo kam bo‘lgan Yaponiya qanday qilib taraqqiyotda dunyoda

oldingi o‘ringa chiqib oldi? Yapon ma’naviyati qanday? Bu haqda erkin

fikr asosida bahs yuriting.

27-§. Xitoy Xalq Respublikasi

Ikkinchi jahon urushi tugashi arafasida Xitoyda

amalda 3 ta hokimiyat bor edi. Bular — 1) Xitoydagi

Yaponiya ma’muriyati; 2) mamlakat shimoli

va shimoli-sharqida qaror topgan Xitoy Kommunistik

partiyasi (XKP) boshchiligidagi hokimiyat; 3) mamlakat janubig‘

arbidagi Chan Kayshi hukumati (Gomindan hukumati).

Yaponiya tor-mor etilgach, uning Xitoydagi ma’muriyati ham quladi.

1946-yilning yozida Gomindan armiyasi XKP armiyasi egallab turgan

hududga hujum qildi. Shu tariqa fuqarolar urushi boshlandi. Bu urush 1949-

yilning kuzigacha davom etdi. Nihoyat, urushda Gomindan armiyasi yengildi.

Uning qolgan qismi Chan Kayshi boshchiligida Tayvan orolida (AQSH

panohida) joylashib oldi.

XKP hokimiyatni to‘la egallagach, 1949-yilning

1-oktabrida Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) tashkil

etildi. XKP mamlakatda sotsializm qurilishini e’lon

qildi. 1950-yil 30-iyundagi qonun asosidagi islohot

natijasida katta yer egaligi tugatildi. Dehqonlarga 47 mln ga yer bo‘lib berildi.

1950-yilda Tibet bosib olindi. Dalaylama Hindistonga qochdi. 1956-yilgacha

qishloq xo‘jaligi shirkatlari tuzildi. Bir vaqtning o‘zida mamlakatda

1946—1949-

yillardagi fuqarolar

urushi

Xitoy Xalq

Respublikasining

tashkil topishi

?

241

industrlashtirish ham boshlandi. Bu borada SSSR XXRga katta yordam

ko‘rsatdi. Uning yordami bilan 250 dan ortiq yirik sanoat korxonalari qurildi.

XXRda ham xalq xo‘jaligi, SSSRda bo‘lgani kabi, besh yillik rejalar

asosida rivojlana boshladi. 1953—1957-yillarda birinchi besh yillik rejani

bajarish uchun kurash bordi. Bu reja muvaffaqiyatli bajarildi. Bu muvaffaqiyat

XKP rahbariyatini ruhlantirib yubordi. Barcha kommunistik partiyalarga

xos bo‘lgan xomxayollik XKP rahbariyatini (Mao Szedun boshchiligidagi)

ham chetlab o‘tmadi.

1958-yilda XKP «Katta sakrash» deb atalgan (1958—1962) yangi bosh

yo‘lni tasdiqladi. Uning mazmuni iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish, katta

sakrashni amalga oshirish va kommunistik jamiyat qurishdan iborat edi.

«Insoniyatning baxtli kelajagi», deb e’lon qilingan kommunizmni

qurishning asosiy vositasi haq to‘lanmaydigan mehnat bo‘lishi zarur edi.

Bu narsa «uch yillik qattiq mehnat — o‘n ming yillik baxt-saodat» shiori

ostida o‘tishi kerak edi. Qishloq xo‘jaligi shirkatlari o‘rniga o‘rtacha 20

ming dehqonni birlashtirgan xalq kommunalari tuzildi. Unda hamma narsa

umumiylashtirildi. Mahsulotni hammaga baravar taqsimlash tamoyili joriy

etildi. Sanoat 6,5 baravar, qishloq xo‘jaligi 2,5 baravar o‘sishi mo‘ljallandi.

Dehqon mehnati qattiq tartibga bo‘ysundirildi. Ular ishga saf tortgan

holda borardilar. Biroq tez orada «Katta sakrash» barbod bo‘ldi. Qishloq

xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi kamaydi. Hatto, ayrim hududlarda

ocharchilik ham boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi ham pasaydi. Shu tariqa

iqtisodiy inqiroz yuz berdi. Oqibatda Mao Szedun siyosatiga qarshi muxolifat

vujudga keldi. U Mao Szedun siyosatini qattiq tanqid qila boshladi. Bunga

javoban Mao Szedun qatag‘on siyosatini qo‘lladi. Bu siyosat Xitoy tarixiga,

«buyuk proletar madaniy inqilobi» nomi bilan kirgan. 1966-yildan boshlangan

va 1976-yilgacha davom etgan «Madaniy inqilob», aslida, jamiyatdagi Mao

Szedun siyosatiga qarshi kuchlarni amalda yo‘q qilishni anglatar edi. Buning

oqibatida ko‘plab partiya, davlat va harbiy kadrlar qatag‘on qilindi. Xitoy

chuqur iqtisodiy va siyosiy inqirozni boshdan kechira boshladi. «Xunveybin»

lardan 100 mln ga yaqin kishi jabr ko‘rdi. Mamlakat 500 mlrd yuan zarar

ko‘rdi.

1976-yil sentabrda Mao Szedun vafot etdi. Bu

hodisa Xitoyda hokimiyat uchun kurashni avj

oldirdi. Partiya rahbarligiga Xua Go-fen keldi.

To‘rtlar to‘dasi (bunga Maoning xotini Szyan Sin ham kirardi) «Ishlab

chiqarishga juda katta zarar keltirganlikda» ayblanib, qamoqqa olindi.

Oxir-oqibatda hokimiyat tepasiga «pragmatiklar» deb atalgan guruh keldi.

Bu guruhga «madaniy inqilob» yillarida qatag‘on qilingan Den Syaopin

rahbarlik qilar edi. (Den Syaopin 1997-yilda 92 yoshida vafot etdi.) XKP

yangi rahbariyati Mao Szedun yo‘lini xato deb e’lon qildi. «Katta sakrash»

va iqtisodiyotning to‘la davlat nazoratiga olinganligi mamlakat va xalqqa

ulkan kulfat keltirganligi tan olindi va ular qoralandi.

Yangi kuchlarning

hokimiyatga kelishi

16 — Jahon tarixi

242

1978-yildan pragmatiklar aralash iqtisodiyotni yoqlab chiqdilar. Davlat