O‘zbekiston respublikasi

ishlayotgan J. Pompidu mamlakat Prezidenti etib

saylandi.

U saylovda de Goll partiyasi — «Respublikani himoya qilish ittifoqi»ning

nomzodi sifatida qatnashdi. J. Pompidu ayni paytda de Gollning eng yaqin

Fransiya keyingi

yillarda

May inqirozi

197

safdoshlaridan biri ham edi. J. Pompidu siyosatda o‘zi tanlagan yo‘lni «vorislik

va muloqot», deb atadi. Bu iboraning birinchisi de Goll siyosatining

davom ettirilishini, ikkinchisi esa muxolifatchi kuchlar bilan ham hamkorlik

qilishni anglatar edi.

Ichki siyosatda J. Pompidu davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvini

kamaytirdi. Biroq ijtimoiy himoya sohasi bo‘yicha qonunchilikni kuchaytirdi.

Tashqi siyosatda «muloqot» tamoyiliga amal qildi. Ya’ni AQSH bilan

yaqinlashish boshlandi. 1973-yilda Buyuk Britaniyaning YEIH a’zoligiga

qabul qilinishiga qarshilik qilmadi. Ayni paytda Fransiyaning tashqi

masalalarda mustaqil siyosat yuritish yo‘liga sodiqlikni saqlab qoldi.

1974-yilda J. Pompidu vafot etdi. «Fransiya demokratiyasi uchun

ittifoq» (FDUI) partiyasi nomzodi V. Jiskar d’Esten yangi 7 yillik muddatga

Prezident etib saylandi. Bu davrda mamlakatdagi siyosiy kuchlar va

mamlakatda 4 ta yirik siyosiy partiya faoliyat ko‘rsata boshladi. Sobiq

degollchilar va o‘ng kuchlar «Respublikani quvvatlash birlashmasi» (RQB)

partiyasiga birlashdilar.

Avvalgi partiyalardan Sotsialistik va Kommunistik partiyalar o‘zlarini saqlab

qoldilar. Bu partiyalarning 2 tasi (FDUI va RQB) o‘nglar, 2 tasi esa (FSP va

FKP) so‘llar deb atala boshlandi.

Yangi Prezident d’Esten inqiloblarsiz, islohotlar yo‘li bilan «ilg‘or liberal

jamiyat» qurish g‘oyasini ilgari surdi. Uning prezidentligi davrida minimal

ish haqi eng ko‘p darajada oshirildi. Saylovda qatnashish yoshi 20 dan 18

yoshga tushirildi.

1981-yilgi prezidentlik saylovida Sotsialistik partiya nomzodi F. Mitteran

(1916—1996) g‘alaba qozondi va mamlakatni 14 yil boshqardi. So‘l kuchlar

hukumati saylovchilarga bergan va’dalarini bajarish maqsadida qator islohotlar

o‘tkazdilar. Chunonchi, ish haqlari oshirildi; ishsizlik va ko‘p bolali oilalarga

yordam ko‘paytirildi, nafaqa va pensiyalar miqdori oshirildi. Yirik sarmoyalarga

solinadigan soliq miqdori ko‘paytirildi. Ish haftasi 39 soatga keltirildi. Pul

to‘lanadigan yillik mehnat ta’tili 5 haftaga uzaytirildi. 36 bank va metallurgiya,

elektronika, kimyo, samolyotsozlik, harbiy sanoat sohalarini milliylashtirishga

kirishildi. Umummilliy davlat organlari va vakolatlari qisqartirildi. Mahalliy

hokimiyat organlari vakolatlarini kengaytirish boshlandi.

Biroq, bu tadbirlarni amalga oshirishda tez orada mablag‘ tanqisligiga

duch kelindi. Natijada hukumat islohotni to‘xtatishga va qattiq iqtisod

siyosatiga o‘tishga majbur bo‘ldi. Hayot ortiqcha milliylashtirish ham

yaxshi samara bermasligini isbotladi. Hukumatning noizchil siyosati

jamiyatda o‘ta millatchi kuchlarning ta’siri ortishiga olib keldi. Ular «Milliy

front» (MF) ga birlashdilar. Bu tashkilot irqiy va milliy kamsitishni avj

oldirdi. «Fransiya — fransuzlar uchun» degan shiorni zo‘r berib targ‘ib

etdilar. Ular boshqa mamlakatlardan Fransiyaga ishchi kuchi kelishining

oldini olish, mamlakatda ishlayotgan afrikaliklarni chiqarib yuborishni

talab eta boshladilar.

198

1986-yildagi parlament saylovida MF hatto

35 ta deputatlik o‘rnini ham egalladi. Shunday

sharoitda sotsialist F. Mitteran o‘ng partiya —

RQB Lideri J. Shirakni bosh vazir etib tayinladi.

Shu tariqa so‘l prezident bilan o‘ng bosh

vazirning odatdan tashqari o‘ziga xos faoliyat

ko‘rsatishi boshlandi. J. Shirak hukumati milliylashtirilgan

korxonalarni egalariga qaytara

boshladi. Yirik sarmoyaga solinadigan soliqni

kamaytirdi. Immigratsiyani chekladi. Tashqi

siyosatda yagona Yevropani vujudga keltirish

siyosatini davom ettirdi. 1991-yilda Maastrixt

shartnomasining imzolanishida Fransiyaning

xizmati katta bo‘ldi.

1995-yilning 7-may kuni o‘tkazilgan prezidentlik saylovida J. Shirak

g‘alaba qozondi. 1997-yilda o‘tkazilgan parlament saylovida esa so‘l partiyalar

g‘alaba qozondi. Bosh vazir lavozimini Sotsialistik partiya vakili egalladi.

Yana o‘nglar bilan so‘llarning o‘ziga xos odatdan tashqari birgalikda faoliyat

ko‘rsatishi boshlandi.

Fransiya hukumati ichki siyosatda neokonservatizm yo‘lidan qat’iy

bormoqda. J. Shirak prezidentlik muddatini 7-yildan 5-yilga tushirish haqida

qonun qabul qilinishiga erishdi. 2007-yil may oyidagi saylovlar natijasida

N. Sarkozi prezidentlik lavozimini egalladi va ko‘p o‘tmay sohalarni rivojlantirish

bo‘yicha 16 ta komissiya tuzdi. Tashqi siyosatda Yevropaning tobora

birlashuvi uchun intilmoqda. 2007-yil may oyidan boshlab N. Sarkozi

mamlakat Prezidentidir.

Bugungi Fransiya dunyoning eng taraqqiy etgan 7 industrial davlatidan

biri. Aholisining katta qismi shaharda yashaydi. Qishloq xo‘jaligi bilan aholining

atigi 6 foizi shug‘ullanadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha

dunyoda AQSHdan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. Aholisining 85 foizi yollanma

mehnat vakillari (ishchilar, xizmatchilar, texnik ziyolilar)dan iborat.

Fransiya o‘zining ilmiy-texnika yutuqlari — zamonaviy aviatsiya, o‘ta

tezyurar poyezdlari, mashhur «Reno», «Sitroyen» va «Pejo» avtomobillari,

ilg‘or kemasozlik sanoati bilan haqli sur’atda faxrlansa arziydi.

1992-yil fevral oyida Fransiya bilan O‘zbekiston

o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi. 1993-

yil oktabrida Prezident Islom Karimov rasmiy vizit

bilan Parijda bo‘ldi. Tashrif davomida bir qancha

shartnoma va bitimlar imzolandi. Jumladan, ikki mamlakat hukumatlari

o‘rtasida sarmoyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoyalash to‘g‘risidagi bitim

respublikamizda neft, yengil sanoat hamda banklar faoliyati sohalarida samarali

hamkorlik sari yo‘l ochdi. «Ron pulen» kimyo firmasi, «Kredi kommersial

de frans», «Nasional de pari» banklari, «El-akita» firmasi va boshqalar

Fransiya —

O‘zbekiston

munosabatlari

Fransua Mitteran.

199

Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi qurilishini mablag‘ bilan ta’minlashda

katta hissa qo‘shdi.

Undan tashqari respublikamiz chorvadorlari, sog‘liqni saqlash xodimlari

(Bofur-ipsen internatsional dorichilik shirkati bilan), arxeologlari, rassomlari,

teatr arboblari, adabiyotchilar fransiyalik hamkasblari bilan yaqin aloqa

o‘rnatganlar. Fransiyada «Temuriylar» nomli jurnal nashr etib kelinadi.

1994-yil aprelda Fransiya Prezidenti F. Mitteran rasmiy tashrif bilan

O‘zbekistonda bo‘ldi. Bu tashrif ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalarni yangi

bosqichga ko‘tardi.

1996-yil aprelida Parijda YUNESKO rahbarligida buyuk bobokalonimiz

Amir Temur tavalludining 660-yilligiga bag‘ishlangan tantanalar bo‘lib

o‘tdi. Bu sohadagi ulkan xizmatlari uchun YUNESKO Bosh direktori

F. Mayor «Do‘stlik» ordeni, Temuriylar tarixi bilimdoni L. Keren «Shuhrat»

medali bilan taqdirlandi.

Tantanalar jarayonida I. A. Karimov Fransiya Prezidenti Jak Shirak

bilan uchrashdi va ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalarning kelajagi belgilab

olindi.

Fransiya bilan O‘zbekiston o‘rtasida yana bir qator shartnomalar

imzolangan bo‘lib, o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar tobora rivojlanib

bormoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining Fransiya uchun oqibatlari haqida nimalarni

bilib oldingiz?

2. Fransiyada 5 marta Respublika e’lon qilinganligini qanday izohlaysiz?

3. Nima uchun 1946-yilda de Goll mutlaq hokimiyat egasi bo‘la olmadi?

4. To‘rtinchi Respublika qay tariqa vujudga keldi? Bu davrda Fransiya

ichki va tashqi siyosatidagi asosiy voqealarni qayd eting.

5. 1958-yil may inqirozi qay tariqa yuz berdi va qanday oqibatlarga olib

keldi?

6. De Gollning shaxsiy hokimiyat tartibi qay tariqa barham topdi va uning

sabablari nimalardan iborat edi?

7. De Goll tashqi siyosatidagi 3 asosiy vazifani qayd eting va ular qay

tariqa amalga oshirildi?

8. Fransiyada o‘nglar va so‘llarning o‘zaro hamkorlikda kelishib, siyosat

yuritish fakti nima bilan izohlanadi?

9. Vaqtli nashrlardan Fransiya — O‘zbekiston munosabatlariga doir

ma’lumotlarni to‘plang.

JADVALNI TO‘LDIRING. FRANSIYA PREZIDENTLARI FAOLIYATI

Prezidentlar Hukmronlik vaqti Mamlakat uchun qilgan ishlari

?

200

22-§. Germaniya Federativ Respublikasi

Germaniya Ikkinchi jahon urushida tor-mor

etildi. Uning hududi deyarli kultepaga aylandi.

Sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi darajaning

uchdan bir qismiga tushib qoldi. Sharqiy

Prussiyaning SSSRga berilishi, Polsha chegarasining

Oder va Neyse bo‘ylab o‘tishi oqibatida bu hududlarda yashovchi 9

mln dan ortiq nemislar Germaniya ichkarisiga ko‘chirildi. Bu hol uningsiz

ham og‘ir bo‘lgan uy-joy muammosini yanada keskinlashtirib yubordi. Mamlakat

sanoat korxonalari g‘olib davlatlar uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan tovon

hisobiga ko‘chirib ketila boshlandi.

Aholi turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Eng og‘iri, Germaniya

davlat mustaqilligini yo‘qotdi. Uning hududi 4 g‘olib buyuk davlat (AQSH,

SSSR, Buyuk Britaniya va Fransiya) okkupatsiya zonalariga bo‘lindi.

Hokimiyat g‘olib davlatlar harbiy ma’muriyati qo‘liga o‘tdi. Bu ma’muriyatni

okkupatsiya qiluvchi qo‘shin bosh qo‘mondoni boshqardi.

Butun Germaniyaga taalluqli masalalarni esa to‘rt Bosh qo‘mondondan

iborat Nazorat Kengashi hal etardi. Kengash qarori konsensus asosida qabul

qilinardi.

1945—1949-yillar Germaniya tarixida okkupatsiya

tartibi hukm surgan davr hisoblanadi. Shunday

sharoitda ham Germaniyada demokratik hayot

tiklana boshladi. Germaniya taqdiriga befarq qaramaydigan siyosiy kuchlar

yangi sharoitda jamiyat hayotida o‘z o‘rniga ega bo‘lish uchun kurashdilar.

Dastlab fashistlar qattiq ta’qib etgan ikki siyosiy partiya — Germaniya

Kommunistik partiyasi va Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi — yashirin

sharoitda ishlash holatidan chiqdi.

Ayni paytda yangi siyosiy partiyalar ham vujudga keldi. Chunonchi,

1945-yilda Xristian demokratlar ittifoqi (XDI) tuzildi. Unga mashhur siyosiy

arbob K. Adenauer rahbarlik qildi. Keyinroq XDI ning Bavariya bo‘limi —

Xristian sotsialistlar ittifoqi (XSI) tuzildi. Xristian demokratlar fashizmga

qarshi ekanliklarini, Germaniyani qudratli mustaqil davlatga aylantirish

bosh maqsadlari ekanligini bayon qildilar. Ayni paytda fuqarolar farovonligini

ta’minlash, ishchilarga korxonalarni boshqarishda ishtirok etish imkoniyatini

yaratish haqida va’da berdilar.

Bular fuqarolarning ko‘pchiligi, ayniqsa, dindorlar tomonidan qo‘llabquvvatlandi.

G‘arbiy okkupatsiya zonasida «Erkin demokratik partiya»

(EDP) ham tuzildi. XDI—XSI va GSDP eng yirik partiyalarga aylandi.

Sharqiy okkupatsiya zonasida (SSSR zonasi) 1946-yilda GKP va GSDP

birlashdi. Bu yangi partiya Germaniya yagona sotsialistik partiyasi deb ataldi.

Okkupatsiya tartibi davrida, ayni paytda, Birlashgan nemis kasaba

uyushmasi (BNKU) ham tuzildi.

Ikkinchi jahon

urushining

Germaniya uchun

oqibatlari

Germaniya

1945—1949-yillarda

201

«Sovuq urush» ning boshlanishi Germaniya taqdiriga

ta’sir etmay qolmadi. Potsdam konferensiyasi

qarorlari bajarilmadi. Germaniya muammosi

AQSH va SSSR manfaatlari keskin to‘qnashgan muammoga aylandi. Bu

to‘qnashuv Germaniyaning bo‘linib ketishini muqarrar qilib qo‘ydi. Yangi

sharoitda AQSH Germaniyani G‘arbning ishonchli tayanchiga aylantirishga

intildi. Shuning uchun ham SSSRning kechagi ittifoqchilari Germaniyaning

iqtisodiy qudratini susaytirish maqsadidan voz kechdilar.

G‘arbiy Germaniyadan tovon evaziga sanoat korxonalarini olib chiqib

ketish to‘xtatildi. (U atigi 5 foizga bajarilgan edi, xolos.) «Marshall rejasi»

ishlab chiqilayotganida AQSH unga G‘arbiy okkupatsiya zonalarini

qo‘shishga muvaffaq bo‘ldi. Chunki, endi G‘arb uchun iqtisodiy jihatdan

qudratli Germaniya nihoyatda zarur edi.

Tovon to‘lashning to‘xtatib qo‘yilishi SSSR va uning kechagi ittifoqchilari

o‘rtasidagi munosabatni yanada keskinlashtirdi. Buning ustiga, G‘arb

davlatlari o‘zlarining okkupatsiya zonalarini birlashtirdilar va unda 1948-

yilning 20-iyunida separat pul islohoti o‘tkazdilar.

Reyxs marka o‘rniga nemis markasi joriy etildi. G‘arbiy okkupatsiya

zonasida yashayotgan aholining har biriga eski 60 markani yangi 60 markaga

aylantirishga ruxsat etildi. Qolgan har 100 eski markani 6,5 yangi markaga

almashtirish mumkin edi.

Buning natijasida muomaladagi pul hajmi kamayishiga erishildi. Bu

esa, o‘z navbatida, inflatsiyani to‘xtatish imkonini berdi. Shu tariqa iqtisodiy

hayotni tiklash uchun zarur sharoit yaratildi. Pul islohoti o‘tkazilishiga

javoban SSSR G‘arbiy Berlinni qamal qildi. Shu bahonada G‘arb davlatlari

o‘z zonalarida Germaniya davlatini tezroq tuzishga harakat qildilar.

1948-yilning sentabr oyida o‘lka parlamentlari saylagan parlament kengashi

chaqirildi. Germaniya Federativ Respublikasi Konstitutsiyasi ishlab chiqildi.

Ushbu Konstitutsiya 1949-yil 8-may kuni qabul qilindi. Konstitutsiyani

hokimiyat tasdiqlagach, 23-maydan boshlab kuchga kirdi.

Konstitutsiya G‘arbiy Germaniyani demokratik, federativ davlat, deb

e’lon qildi. Davlat hududi 10 ta o‘lkaga bo‘lindi. Ularning har biri o‘z

Konstitutsiyasi, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hamda sud hokimiyatlariga

ega edi.

Boshqarish shakliga ko‘ra GFR parlament Respublikasi bo‘lib qoldi.

Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat (parlament) Federal parlament deb ataldi.

U ikki palatali edi. Quyi palata — bundestag 4 yilga saylangan. Yuqori

palata — bundesrat esa o‘lka parlamentlari tayinlaydigan vakillardan iborat

bo‘ldi. Bonn shahri mamlakat poytaxti deb belgilandi. Davlat boshlig‘i prezident

edi. Biroq uning huquqlari cheklandi. U davlat va millat birligi ramzi

bo‘lib qoldi, xolos. 1949-yilning avgustida bundestagga birinchi saylov o‘tkazildi.

Unda XDI—XSI va GSDP deyarli bir xil o‘rin egalladilar. 7-sentabr

kuni bundestag GFR Konstitutsiyasini tasdiqladi. 20-sentabr kuni XDI—

Germaniyaning

bo‘linib ketishi

202

XSI partiyasi EDP bilan koalitsion hukumat tuzdi. Mashhur siyosiy arbob,

XDI nomzodi 75 yoshli K. Adenauer kansler etib saylandi.

Uzoqni ko‘ra biluvchi, voqelikni real baholay oluvchi, dono siyosatchi

K. Adenauer Yevropa integratsiyasi yo‘lida juda katta ish qildi. Germaniyaning

bu integratsiyada o‘z o‘rni bo‘lishiga erishdi. Germaniya kelajagini

G‘arb dunyosi bilan uzviy bog‘liq ekanligini ham hammadan ko‘proq va

yaxshiroq angladi. 21-sentabr kuni GFRning tashkil topganligi rasman

e’lon qilindi.

SSSR okkupatsiya zonasi bo‘lgan Sharqiy Germaniyada

ham yangi davlat tuzishga zo‘r berib

kirishildi. Bu davrda Sharqiy Germaniyada

Germaniya Yagona Sotsialistik partiyasi, XDI, Liberal-

demokratik partiya hamda Dehqonlar

partiyasi faoliyat ko‘rsatmoqda edi.

Bu partiyalar va jamoat tashkilotlari Nemis Milliy Kengashini sayladilar.

Bu Kengash sessiyasi 1949-yilning 7-oktabrida Sharqiy Germaniya hududida

Germaniya Demokratik Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi.

Hukmron partiya (GYASP) syezdi 1952-yilda GDRda sotsializm

asoslarini qurish haqida qaror qabul qildi. Afsuski, bu sovet namunasidagi

sotsializm edi. Shu tariqa Germaniyaning hududiy bo‘linishi sodir bo‘ldi.

Oradan ko‘p o‘tmay GFR AQSH ittifoqchisiga, GDR esa SSSR ittifoqchisiga

aylandi.

K. Adenauer hukumati ichki siyosatining bosh

vazifasi mamlakat iqtisodiyotini tezroq tiklash edi.

Bu maqsadni ro‘yobga chiqarish vositasi sifatida

iqtisodiyotning «Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor xo‘jaligi» modeli tanlandi.

Bu model markazida tadbirkorning shaxsiy tashabbusi va erkin raqobat

turar edi. Davlatning vazifasi asosan xususiy xo‘jalik subyektlarining faoliyat

yuritish shakli va qoidalarini belgilab berishdan va ularga qanchalik amal

qilinayotganligi ustidan nazoratni ta’minlashdan iborat bo‘lardi.

Ayni paytda bu model davlatning, birinchidan, kuchli ijtimoiy siyosat

yuritishini ham nazarda tutar edi. Hukumat tanlagan yo‘l GFR iqtisodiy

taraqqiyotining gurkirab rivojlanishining asosiy omili bo‘ldi.

Ikkinchidan, AQSH hukumati va sarmoyadorlari GFRga katta iqtisodiy

yordam ko‘rsatdilar. Chunonchi, birgina «Marshall rejasi» doirasida

1948—1949-yillarda 1,4 mlrd dollar miqdorida yordam ko‘rsatildi. Bu mablag‘

korxonalarni ilg‘or texnika va texnologiya bilan qayta ta’minlash imkonini

berdi.

Uchinchidan, harbiy xarajatlarning deyarli yo‘qligi iqtisodiyotga zarur

mablag‘ sarflashga imkon berdi.

Va nihoyat, nemis xalqi yuksak vatanparvarlik va tadbirkorlik xislatlarini

namoyon etdi. Bu omillar tez orada o‘z samarasini ko‘rsatdi. 1950-yilning

Germaniya

Demokratik

Respublikasining

tashkil etilishi

GFRning ichki va

tashqi siyosati

203

oxiriga kelib sanoat ishlab chiqarishi 1936-yilgi darajaga yetdi. 1960-yilga

kelib esa 2,5 baravar o‘sdi. 1950—1975-yillarda gaz ishlab chiqarish 60 mln

kub metrdan 19,7 mlrd kubmetrga, po‘lat 14 mln tonnadan 54 mln tonnaga,

avtomobil 306 mingdan 4 mln donaga o‘sdi. Qishloq xo‘jaligi ham yuksak

sur’atlarda rivojlandi. G‘alla hosildorligi 40 sentnerdan oshdi. 50-yillarning

o‘rtalariga kelganda GFRda oziq-ovqat muammosi to‘la hal etildi.

1950—1964-yillar oralig‘ida jami milliy mahsulot 3 baravar ko‘paydi.

GFR butun Germaniyaning urushdan oldingi darajasidan ko‘p mahsulot

ishlab chiqardi. Eksportning importdan doimo yuqori bo‘lishi katta miqdorda

valuta zaxirasi to‘plashga imkon berdi. Bu borada dunyoda AQSHdan

so‘ng ikkinchi o‘ringa chiqdi. Flin, Tissen, Siteks va boshqalarning harbiysanoat

konsernlari o‘z kapitallarini urush davridagiga nisbatan 3—4 baravar

ko‘paytirdilar. GFR iqtisodiyotidagi bu mislsiz o‘zgarishlar «german

mo‘jizasi» deb nom oldi.

Ayni paytda hukumat kuchli ijtimoiy siyosat ham yuritdi. Natijada

mehnatga qobiliyatli aholi amalda ish bilan deyarli to‘la ta’minlandi. Korxona

ishchilariga arzon narxli — xalq aksiyalari sotildi. Xalq turmush darajasi

keskin yaxshilandi.

K. Adenauer hukumati tashqi siyosatda G‘arb davlatlari, birinchi

navbatda, AQSH bilan yaqinlashish yo‘lidan bordi. 1951-yilda uning

hududida okkupatsiya tartibi bekor qilindi. 1954-yilda GFRga 12 diviziya,

harbiy aviatsiya va harbiy flotning cheklangan kuchlaridan iborat

armiyaga ega bo‘lishga ruxsat etildi. Shu tariqa harbiy sanoat oyoqqa tura

boshladi.

1955-yilda GFR NATOga a’zo bo‘ldi. 1956-yilda bundesverni (GFR

armiyasini) «Qurollarning yangi turlari bilan qurollantirish» hamda «Umumiy

majburiy harbiy xizmat haqida» qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar

bundesverga NATOning zarbdor kuchiga aylanishiga imkon berdi. 1958-

yilda Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati (YEIH) ga a’zo bo‘ldi. YEIHga a’zo

bo‘lgan barcha davlatlar sanoat mahsulotining 44 foizini ishlab chiqardi.

K. Adenauer hukumati ayni chog‘da Sharqqa nisbatan tan olmaslik siyosatini

qo‘lladi. Yevropada Ikkinchi jahon urushidan keyin tarkib topgan chegara

o‘zgarishlarini tan olmadi. GDRni sovet okkupatsiyasi zonasi, deb hisobladi.

1955-yilda e’lon qilingan «Xalshteyn doktrinasi» ga ko‘ra, GFR GDR

ni tan olgan har qanday davlat bilan diplomatik aloqani to‘xtatishini ma’lum

qildi.

Bu qoida faqat SSSRga tatbiq etilmadi. Chunki K. Adenauer SSSR

bilan munosabatning o‘ta yomonlashuvi GDRni GFRga qo‘shib olishga

imkon bermasligini yaxshi tushunar edi. 1961-yilning avgust oyida GDR

hukumati Berlin shahrining sharqiy qismini g‘arbiy qismidan ajratib turuvchi

devor qurishga majbur bo‘ldi. Bu devor tarixga «Berlin devori» nomi

bilan kirdi.

204

Bu davrda GDRda sotsialistik jamiyatning inqirozi boshlangan edi. Mavjud

tuzumga qarshi qo‘zg‘olonlar ham ko‘tarildi. Ular GDR hududiga joylashtirilgan

sovet armiyasining kuchi bilan bostirildi.

Ko‘plab aholi G‘arbiy Berlin orqali GFRga qochib o‘ta boshladi. Buning

oldini olish maqsadida GDR rahbarlari, yuqorida qayd etilganidek, «Berlin

devori» ni qurganlar. Bu hodisa har ikki nemis davlati o‘rtasidagi munosabatni

yanada keskinlashtirdi.

K. Adenauer siyosatida norozilik kuchaydi. Natijada 1963-yil oktabrda

87 yoshli davlat rahbari iste’foga chiqdi. Uning o‘rnini Lyudvig Erxard

egalladi. Lekin iqtisodda pasayish ro‘y berdi. Yaponiya GFRni taraqqiyotda

quvib o‘tdi. Norozilik kuchayib, 1966-yil oktabrda Erxard iste’fo berdi.

20 yillik hukmronlikdan so‘ng 1969-yilda XDI—

XSI partiyasi parlament saylovida mag‘lubiyatga

uchradi va hokimiyat jilovini topshirishga majbur

bo‘ldi. GSDP EDP (Erkin demokratlar partiyasi) bilan hamkorlikda yangi

hukumat tuzdi. Sotsial-demokrat V. Brandt (1913—1992) kansler lavozimini

egalladi va uni 1974-yil mayigacha boshqardi. Xo‘sh, XDI—XSI saylovda

nega mag‘lubiyatga uchradi? G‘arb demokratiyasi sharoitida bir partiyaning

yengishi, ikkinchi bir partiyaning g‘alaba qozonishi tabiiy hol, albatta. Biroq

har qanday mag‘lubiyatning sabablari bo‘ladi.

1966—1967-yillardagi ortiqcha ishlab chiqarish oqibatida ro‘y bergan

iqtisodiy inqiroz ishsizlikni keltirib chiqardi. Chetdan arzon ishchi kuchi

ko‘plab jalb etilgan bir sharoitda ishsizlikning ro‘y berishi vaziyatni yanada

chigallashtirdi. U mahalliy ishchilarni qiyin ahvolga solib qo‘ydi.

Boshlangan inflatsiya esa iqtisodiy rivojlanish barqarorligiga salbiy ta’sir

ko‘rsata boshladi. Buning ustiga, XDI—XSI ayrim rahbarlarining urush

yillarida fashistlar bilan hamkorlik qilganligi hamda partiya yetakchi rahbarlarining

korrupsiya bilan shug‘ullanganligining aniqlanishi partiyaning

obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmadi.

Ayni paytda GFRning dunyoda iqtisodiy jihatdan eng qudratli

davlatlardan biriga aylana borishi bu davlat tashqi siyosatini o‘zgartirishini

talab etmoqda edi. O‘z qo‘shnilari bo‘lgan Sharqiy Yevropa davlatlarini

tan olmaslik — bu reallik bilan hisoblashmaslik edi. Chunki 60-yillarda

Sharqiy Yevropada tub o‘zgarishlar bo‘lishi uchun hali sharoit yetilmagan

edi.

Qolaversa, bu davrda Sharqiy Yevropa sotsialistik davlatlarida hukmron

tartibni SSSR qattiq nazorat qilib turardi. 1968-yilda Chexoslovakiyaga

Varshava shartnomasiga a’zo 5 davlat armiyasining kiritilishi buni yana bir

bor isbotladi. Bunday sharoitda Sharqiy Yevropa davlatlari bilan munosabatlarni

eskicha davom ettirish mavjud keskinlikni yanada chigallashtirgan

bo‘lar edi.

Binobarin, hayot GFRning tashqi siyosatida tub o‘zgarishlar qilishni