O‘zbekiston respublikasi

yerlarini sotib olish va ularni dehqonlarga bo‘lib berish to‘g‘risida qonun

loyihasini tayyorladi. Biroq bunday islohotni amalga oshirish uchun

hukumatda mablag‘ yo‘q edi.

Ayni paytda hukumat tadbirlari ichki reaksiyani ham g‘azablantirdi.

Hukumat ikki o‘t oralig‘ida qolganligidan foydalangan harbiy kuchlar 1954-

yilning 23-avgustida davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Chorasiz qolgan Vargas

o‘zini o‘zi otib o‘ldirishga majbur bo‘ldi. Meksikada ham milliy-islohotchilar

hukumati katta o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Sanoatning qator tarmoqlari

milliylashtirildi. Davlat sektori kengayib bordi. Jami milliy mahsulotda sanoatning

ulushi 29 foizni tashkil etdi. Qishloq xo‘jaligi ham rivojlandi.

1960-yilda bu soha 1940-yilga nisbatan 3 baravar ko‘p mahsulot ishlab

chiqara boshladi.

Hukumat butun choralar bilan mahalliy sarmoyani rag‘batlantirib bordi.

Milliy islohotchilik va fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish tadbirlarini kafolatlash

birga qo‘shib olib borildi. Ayni paytda agrar islohot ham davom ettirildi.

Bularning oqibatida Meksikada muqim Konstitutsiyaviy tuzum qaror topdi.

181

Meksika taraqqiyotining yana bir o‘ziga xos xususiyati — bu armiyaning

ichki siyosiy ahvolga aralashmaganligidir.

Lotin Amerikasida ham mavjud ijtimoiy-iqtisodiy

muammolarni, keskinlikni inqilob yo‘li bilan hal

etishga intiluvchi kuchlar mavjud edi. Ular SSSR

dagi kabi sotsializm qurish orzusida bo‘lganlar.

Dastlab inqilob 1959-yilda Kubada boshlandi. 1959-yilning 1-yanvarida

Fidel Kastro boshchiligida milliy-vatanparvar kuchlar qo‘zg‘aloni g‘alaba

bilan yakunlandi. Shu kuni amerikaparast F. Batista hukumati ag‘darildi.

Bu hukumatni ag‘darish uchun inqilobchilar 6 yil kurash olib bordilar. Inqilob

rahbari, 32 yoshli F. Kastro Bosh vazir lavozimini egalladi. U o‘z oldiga

Kubani AQSHga har qanday qaramlikdan ozod qilish maqsadini qo‘ydi.

AQSH o‘z navbatida, F. Kastro hukumatini tan olmadi. Ayni paytda

unga qarshi iqtisodiy qamal chorasini qo‘lladi. Bunga javoban F. Kastro

hukumati Kubadagi barcha AQSH mulkini milliylashtirdi va SSSR bilan

yaqinlashish yo‘lini tanladi.

Kuba sotsializmini saqlab qolish uchun SSSR 1962-yilda, hatto, yadro

urushiga ham tayyor edi. 1965-yilda Kubadagi barcha inqilobiy kuchlar

yagona tashkilotga — Kuba Kompartiyasiga birlashdilar. F. Kastro uning

rahbari etib saylandi. Shu tariqa F. Kastro kommunistik g‘oyalarni qabul

qildi va Kubada sovet namunasidagi sotsializm qurishni boshladi. 1990-

yillarga kelib Kubaning sobiq ittifoqchilari uni qo‘llamay qo‘ydi. Kuba iqtisodiy

og‘ir ahvolga tushib qoldi.

Lotin Amerikasidagi demokratik va inqilobiy harakatlar AQSH hukumatini

tashvishga solib qo‘ydi. Endi AQSH Lotin Amerikasi davlatlariga nisbatan

o‘z siyosatida o‘zgarish qilishga majbur bo‘ldi.

1961-yilda AQSH prezidenti J. Kennedi tashabbusi bilan «Taraqqiyot

yo‘lidagi ittifoq» dasturi ishlab chiqildi va u avgust oyida mintaqaning 19 ta

davlati tomonidan imzolandi. Dastur 10 yilga mo‘ljallangan bo‘lib, u

industrlashni jadallashtirishni, iqtisodiyotning eksport va import qaramligini

kamaytirishni nazarda tutar edi. Ayni paytda ijtimoiy-siyosiy hayot demokratlashtirilishi,

agrar islohot o‘tkazilishi, uy-joy qurilishi, sog‘liqni saqlash va

ta’lim sohalarida ahvolni yaxshilash choralari belgilandi. Lotin Amerikasining

19 davlatida bu dasturning bajarilishi uchun AQSH tomonidan 20 mlrd

dollar miqdorida qarz va boshqa yordamlar berilishi ko‘zda tutildi. Dastur

ayni paytda Lotin Amerikasi mamlakatlarida voqealar rivojining Kuba varianti

takrorlanishining oldini olishga xizmat qilishi ham kerak edi.

1970-yilda G‘arbiy yarim sharda ikkinchi bo‘lib sotsializm qurmoqchi

bo‘lgan kuchlarni birlashtirgan ittifoq — xalq fronti Chilida hokimiyat

tepasiga keldi. Xalq fronti Chili kommunistik, sotsialistik va radikallar

partiyasi ittifoqi edi. 1970-yil 4-sentabrda Chilida o‘tkazilgan prezidentlik

saylovida Xalq fronti nomzodi S. Alende g‘alaba qozondi. Agar Kubada

qurol kuchi bilan hokimiyatni egallagan kuchlar sotsializm qurgan bo‘lsalar,

Taraqqiyotning

inqilobiy yo‘li

182

Chilida S. Alende hukumati Konstitutsiyaviy yo‘l bilan sotsializm qurishga

kirishdi.

Xalq fronti hukumati mamlakatdagi kuchlar nisbatini to‘la hisobga

olmagan holda inqilobiy islohotlarni boshladi. Hatto o‘rta va mayda korxonalar

ham milliylashtirila boshlandi. Bu esa aholi o‘rta tabaqalarining

Xalq frontidan yuz o‘girishiga olib keldi.

Bundan tashqari, yirik sarmoyadorlar hukumatga qattiq qarshilik

ko‘rsatdi. Hukumatning siyosatdagi xatosi Xalq fronti ichida kelishmovchilik

chiqishiga olib keldi. Ayni paytda AQSH S. Alende hukumatiga tazyiq

o‘tkaza boshladi. Chili Qurolli Kuchlari S. Alendeni qo‘llab-quvvatlamadi.

1973-yilda Chili parlamenti S. Alende hukumatini qonundan tashqari, deb

e’lon qildi. Bu esa Chili Qurolli Kuchlari rahbariyati uchun ayni muddao

edi. 1973-yilning 11-sentabrida Qurolli Kuchlar harbiy to‘ntarish o‘tkazdilar.

Mamlakatda general A. Pinochetning harbiy diktaturasi o‘rnatildi (1973—

1990).

Shu tariqa Lotin Amerikasi davlatlarida harbiylarning hokimiyatni

egallashlariga yanada keng yo‘l ochildi. Harbiy diktaturalar iqtisodiyotni

modernizatsiyalash siyosatini yuritdilar. Bu siyosatning mazmuni — davlat

sektorini qisqartirish, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirish

hamda xususiy tadbirkorlik va erkin savdoga keng yo‘l berishdan iborat

bo‘ldi. Ayni paytda proteksionizmdan voz kechildi va chet el sarmoyasi

bilan faol hamkorlik yo‘liga o‘tildi.

Harbiy diktatorlar (Braziliya, Chili, Boliviya, Urugvay, Paragvay va

boshqa mamlakatlarda) o‘z rejalarini izchillik va qattiqqo‘llik bilan amalga

oshira oldilar. Konstitutsiyaviy demokratik tartibga amal qilgan davlatlarda

esa 80-yillargacha modernizatsiyalash avvalgi milliy islohotchilik ruhida

davom etdi. Bular o‘z natijasini bermay qolmadi. 1980-yilda Lotin Amerikasi

davlatlarining yalpi ichki mahsuloti 1960-yilga nisbatan 3 baravar ko‘paydi.

Ayni paytda Lotin Amerikasi davlatlarining tashqi qarzi ham tez

sur’atlarda ko‘payib bordi. Agar 1970-yilda mintaqa davlatlarining qarzi 20

mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 80-yillarda bu ko‘rsatkich 400 mlrd dollarni

tashkil etdi.

AQSH harbiy to‘ntarishlarga qarshi chiqmadi. Aksincha, ularga mintaqa

davlatlari ichki ishi, deb baho berdi. Chunki harbiylar hukumatlari AQSH

manfaatiga zid siyosat yuritmadilar, aksincha, AQSH bilan mustahkam

ittifoqda bo‘lishga intildilar.

Faqat AQSH prezidenti J. Karter davrida harbiy to‘ntarishlarga munosabat

o‘zgardi. Chunki J. Karter inson huquqlari masalasini o‘z siyosatining

asosiy masalalaridan biri, deb e’lon qilgan edi. Demokratiya bor joydagina

inson huquqlari kafolatlanadi. Harbiy to‘ntarishlar esa demokratiyaga zid

hodisadir. AQSH siyosatida harbiy to‘ntarishlarga nisbatan qarashning

o‘zgarishi oxir-oqibatda harbiy diktaturalarning barham topishini muqarrar

qilib qo‘ydi.

183

80-yillar davomida harbiy-diktatorlik hukumatlari birin-ketin tarix

sahnasidan keta boshladi. Chunonchi, 1980-yilda Peruda, 1982-yilda

Boliviyada, 1983-yilda Argentinada, 1985-yilda Gvatemala, Gonduras,

Braziliyada va Urugvayda,1989-yilda Salvador va Paragvayda, 1990-yilda esa

Chilida harbiy diktatura barham topdi. Paragvayda general Stresner diktaturasi

35 yil, Chilida A. Pinochet diktaturasi 17 yil davom etdi.

Faqat ikki davlat (Gaiti va Kuba) dan boshqa barcha Lotin Amerikasi

davlatlarida vakillik demokratiyasi qaror topdi. Demokratiyaning qaror

topishi juda katta qiyinchilik bilan kechdi. 1993-yilda Chilida Eduard Frey,

2000-yilda Rikardo Lagos Eskobar, 1999-yilda Venesuelada Ugo Chaves

hukumatlari o‘rnatildi. Yangi hukumatlar davlat korxonalarini chet elga

sotishga majbur bo‘ldilar. Davlatning kapital mablag‘ sarflash hajmi kamaydi.

Ijtimoiy soha xarajatlari qisqartirildi. Ish haqi muzlatildi. Oqibatda aholi

turmush darajasi pasaydi. 1992-yilga kelib mintaqa aholisining 46 foizi

(jami aholi 442 mln kishi edi) kambag‘allik darajasi chegarasidan pastda

yashadi. Narkobiznes va terrorizm kuchaydi.

1993—1994-yillardan boshlab Kuba rahbariyati ham reallikka tik qaray

boshladi. Mamlakatda iqtisodiy islohotni amalga oshirishga kirishildi. Chet

el sarmoyasi ishtirokida qo‘shma korxonalar qurilishi rag‘batlantirila

boshlandi. Mamlakatda chet el valutasining muomalada bo‘lishiga, mayda

tadbirkorlikka va chakana savdoga ruxsat etildi. Lotin Amerikasi davlatlari

murakkab iqtisodiy ahvolni mumkin qadar yumshatish maqsadida iqtisodiy

birlashuvga jiddiy e’tibor berdilar.

Braziliya va Argentina o‘rtasida 1986-yilda imzolangan iqtisodiy ittifoq

asosida 1991-yilda «Janubiy Amerika umumiy bozori» tuzildi. Ayni paytda,

mintaqa davlatlari AQSH bilan iqtisodiy integratsiya masalasiga ham jiddiy

e’tibor bilan qaradilar. 1992—1994-yillar davomida AQSH, Kanada va

Meksika o‘rtasida «Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi» tashkil etilganligi

bu boradagi muhim qadam bo‘ldi.

Lotin Amerikasining ba’zi davlatlari ham bu shartnomaga qo‘shilishga

intilmoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Ikkinchi jahon urushining Lotin Amerikasi davlatlari uchun oqibatlari haqida

nimalarni bilib oldingiz?

2. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng Lotin Amerikasi davlatlari taraqqiyotning

qanday yo‘llaridan bordilar? Ko‘pchilik davlatlar milliy-islohotchilik yo‘lini

tanlaganini qanday izohlagan bo‘lar edingiz?

3. Argentina, Braziliya, Meksikada milliy-islohotchilik hukumatlari amalga

oshirgan tadbirlar haqida so‘zlab bering.

4. Kuba va Chilida sotsializm qurish uchun tanlangan yo‘llarni taqqoslang.

5. Lotin Amerikasi davlatlarida juda ko‘p davlat to‘ntarishlari amalga

oshirilganligini qanday izohlaysiz?

6. Qanday omil bu mintaqada harbiy diktaturalarning birin-ketin qulashiga

sabab bo‘ldi?

?

184

HARBIY DIKTATORLAR FAOLIYATI HAQIDA FIKR YURITING

Mamlakatlar Diktatorlar faoliyati

20-§. Buyuk Britaniya

Buyuk britaniyaliklar ham fashizm ustidan qozonilgan

g‘alabaga munosib hissa qo‘shganlar. Ularning

davlati Ikkinchi jahon urushi g‘oliblaridan

biri bo‘ldi.

Ayni paytda urush Buyuk Britaniyani ham

iqtisodiy, ham siyosiy va ham harbiy jihatdan zaiflashtirdi. Uning harbiy

xarajatlari 25 mlrd funt sterlingni tashkil etdi. Milliy boyligining to‘rtdan

bir qismini yo‘qotdi. Oltin va valuta zaxiralari kamaydi. Tashqi qarz 3,3 mlrd

funt sterlingni tashkil etdi.

Faqat AQSHdangina emas, o‘z dominionlaridan ham qarz bo‘lib qoldi.

Chet ellarga joylashtirgan sarmoyasining to‘rtdan bir qismidan, savdo

flotining 30 foizidan ajraldi. Import eksportdan oshib ketdi. Sanoat ishlab

chiqarish hajmi urushdan oldingi darajaning 90 foizini tashkil etdi. Bundan

tashqari, urush Buyuk Britaniyaning harbiy-strategik ahvolini ham yomonlashtirdi.

U jahon va imperiya bozorlaridan AQSH tomonidan siqib chiqarila

boshlandi. Endilikda Buyuk Britaniya Yevropada ilgari yuritgan «kuchlar

baravarligi» siyosatini yurita olmay qoldi.

Dominion va mustamlakalarda milliy-ozodlik kurashining kuchayishi

Britaniya mustamlakachilik imperiyasini inqirozga yuz tuttirdi. AQSHning

yadro va strategik qurollarga ega bo‘lishi Buyuk Britaniyaning strategik

mavqeyiga jiddiy zarba berdi.

To‘g‘ri, Buyuk Britaniya baribir buyuk davlatlar qatorida qoldi. Biroq

uning xalqaro mavqeyi zaiflashgan edi. Endilikda Buyuk Britaniya dunyoning

yetakchi davlati roliga da’vo qila olmas edi. Urush g‘olibining bu ahvoliga

U. Cherchill «Zafar va fojia» deb baho bergan edi.

1945-yilning 5-iyulida Buyuk Britaniyada parlament

saylovi o‘tkazildi. Unda Buyuk Britaniya

tarixida eng mashhur siyosiy arboblardan biri

Buyuk Britaniya bosh vaziri U. Cherchill partiyasi (Konservatorlar partiyasi)

mag‘lubiyatga uchradi. Hokimiyat jilovi Leyboristlar partiyasi qo‘liga

o‘tdi. Bu partiya parlamentdagi o‘rinlarning uchdan ikki qismini egalladi.

Leyboristlar o‘zlarining saylov oldi dasturini «Kelajakka boqish» deb

ataganlar. Dasturda leyboristlar demokratik sotsializmni qurish maqsadini

Ikkinchi jahon

urushining Buyuk

Britaniya uchun

oqibatlari

Buyuk Britaniyaning

ichki siyosati

185

ilgari surdilar. Ular bunday sotsializmni islohotlar yo‘li bilan qurishlarini

e’lon qildilar.

Dasturda sotsializm inqilobning natijasi bo‘lishi kerak emasligi alohida

uqtirilgan edi. Xo‘sh, leyboristlar qanday jamiyatni demokratik sotsializm

deb tushungan edilar? Ularning demokratik sotsializmi farog‘at davlatining

aynan o‘zi edi. 27-iyulda K. Ettli boshchiligida tuzilgan leyboristlar hukumati

(1945—1951) saylov oldi dasturini amalga oshirishga kirishdi.

Hukumat jiddiy islohotlar o‘tkazdi. Chunonchi, Buyuk Britaniya banki

po‘lat, ko‘mir va gaz, elektroenergiya sanoatini, telegraf va radioaloqa,

fuqaro aviatsiyasi, suv va temir yo‘l transportini milliylashtirdi. Milliylashtirish

sotib olish yo‘li bilan amalga oshirildi. 1945—1948-yillarda fuqarolarni

ijtimoiy himoya qilish va sug‘urtalashning kompleks kafolatli tizimi

yaratildi. Unga ko‘ra, ishsizlik bo‘yicha, mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik

bo‘yicha, kasb kasalligi, bevalik bo‘yicha nafaqa, shuningdek, qarilik

pensiyalari to‘lanadigan bo‘ldi.

10 mln ishchining ish haqi oshirildi. 1948-yildan boshlab tekin meditsina

xizmati joriy etildi. Arzon uy-joylar qurilishi boshlandi. 1927-yilda qabul

qilingan reaksion ruhdagi kasaba uyushmalari to‘g‘risidagi qonun bekor

qilindi. Hukumat ba’zi bir siyosiy islohotlarga ham qo‘l urdi. Chunonchi,

1949-yilda Buyuk Britaniya parlamentining yuqori palatasi — Lordlar palatasi

huquqini qisman cheklash to‘g‘risida qonun qabul qilinishiga erishildi. Unga

ko‘ra, parlamentning quyi palatasi ma’qullagan qonun loyihasini Lordlar

palatasi tasdiqlamay ushlab turish muddati 2 yildan 1 yilga tushirildi.

Hukumat «Marshall rejasi»ga ko‘ra, 1948—1950-yillar oralig‘ida 3 mlrd

dollarlik yordam oldi. 1948-yilda sanoat ishlab chiqarishi hajmi urushdan

oldingi darajadan oshdi. Biroq, ayni paytda, moliyaviy inqirozga ham duch

kelindi. Bunga AQSHning «Lendliz» savdosini to‘xtatgani, eksportdan

keladigan foyda import tovarlari qiymatini ko‘zlangan darajada qoplamasligi,

1949-yilda funt sterling qiymatini AQSH dollari qiymatiga nisbatan kamaytirishga

majbur bo‘linganligi (1949-yilgacha 1 f. s. qiymati 4 dollarga

teng edi. Endi uning qiymati 2,8 dollarga teng bo‘lib qoldi), tashqi qarz

uchun foiz to‘lovlari sabab bo‘ldi. Buning ustiga iqtisodiyotdagi davlat

sektorini bir maromda ushlab turish ham katta mablag‘ talab etmoqda edi.

Oqibatda hukumat ijtimoiy sohada belgilangan tadbirlar uchun zarur

mablag‘ga ega bo‘la olmadi. Bu borada berilgan va’dalar to‘la bajarilmadi.

Bu hol 1951-yilning 25-oktabrida o‘tkazilgan navbatdagi parlament saylovida

konservatorlarning g‘alabasini ta’minladi. U. Cherchill yana hukumat tuzdi.

Hukumat 1945-yilgi parlament saylovidagi mag‘lubiyat sabablarini hisobga

oldi. Shu tufayli ijtimoiy himoya tizimini bekor qilmadi. Biroq «Mamlakatni

moliyaviy sog‘lomlashtirish dasturi»ga ko‘ra, bu soha xarajatlarini birmuncha

qisqartirdi.

Po‘lat ishlab chiqarish sanoati va transport davlat tasarrufidan chiqarildi.

Chetdan oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari keltirish 350 mln funt sterlingga

186

kamaytirildi. Natijada oziq-ovqat mahsulotlarining narxi ko‘tarildi. Eksport

hajmi qisqardi. 1952-yilda Buyuk Britaniya yadro quroliga ega bo‘ldi. Biroq

bu harbiy xarajatlar kamayishiga olib kelgani yo‘q. Aksincha, bu mamlakatni

oltin va valuta zaxirasi kamayishiga olib keldi. Shu tariqa hukumatning

iqtisodiyotni sog‘lomlashtirish dasturi ko‘zlangan natija bermadi.

Bundan tashqari, mustamlakachilik imperiyasining yemirilishi davom

etdi. Ichki va tashqi siyosatdagi qiyinchiliklar U. Cherchillni 1955-yil aprelda

iste’fo berishga majbur etdi. Konservatorlar hukumatni yana 9 yil boshqardilar.

U. Cherchilldan so‘ng A. Iden (1955—1957) va G. Makmillan

(1957—1963)lar hukumatni boshqardilar.

1957—1958-yillarda mamlakat ishlab chiqarishi 2 foizga kamaydi. Harbiy

xarajatlar oshib bordi. Natijada asosiy sarmoyani yangilash jarayoni

sekinlashdi. Oqibatda jahon bozorida mamlakat mavqeyi pasaydi. GFR

uni 3-o‘ringa surib qo‘ydi. G. Makmillan hukumati vaziyatni o‘nglashga

harakat qildi.

Xususan, xususiy sanoat moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatladi. Milliy

daromadda davlatning hissasi oshishiga erishdi. Mamlakat eksporti hajmi

ko‘tarila bordi. 1962-yilda iqtisodiy rivojlanish Milliy Kengashi tuzildi. Bu

kengash 1961—1965-yillarga mo‘ljallangan besh yillik rejani ishlab chiqdi

va hukumat uni tasdiqladi.

Biroq rejani hayotga tatbiq etishga muvaffaq bo‘linmadi. Ijtimoiy sohani

mablag‘ bilan ta’minlash og‘irlashdi. Natijada hukumat kvartira haqi ustidan

nazoratni bekor qildi. Ish haqi muzlatildi.

Uinston Cherchill.

187

Ayni paytda mustamlakachilik imperiyasi yemirildi. Leyboristlar partiyasi

hukumat siyosatini qattiq tanqid ostiga oldi va 1951—1964-yillar oralig‘idagi

yillarni «bekor o‘tgan 13 yil» deb atadi. Saylovda g‘alaba qilsa, iqtisodiyotning

qator muhim sohalarini milliylashtirish va iqtisodiyotni reja asosida

rivojlantirish yo‘li bilan mamlakatni yangilashga va uning qudratini qayta

tiklashga va’da berdi. 1964-yilgi parlament saylovida leyboristlar partiyasi

g‘alaba qozondi. Partiya rahbari T. Vilson boshchiligida yangi hukumat

tuzildi. Hukumat mamlakat ilmiy-texnika salohiyatini rivojlantirishga katta

umid bog‘ladi. Shu maqsadda 1965-yilda parlament birinchi «Milliy besh

yillik iqtisodiy dasturi»ni qabul qilishiga erishdi.

Ayni paytda, mamlakat moliyaviy ahvolini muqimlashtirish maqsadida,

hukumat ish haqi va narxning o‘sishini «oqilona» cheklab qo‘yish siyosatini

yurita boshladi. Bu siyosat narx-navo va daromadlar siyosati deb nom oldi.

Dastlab bu tadbir ixtiyoriylik asosida amalga oshirilgan bo‘lsa, 1966-

yildan boshlab hukumatning ish haqini muzlatishga oid qarori bilan amalga

oshirildi. G. Vilson hukumati sanoat ishlab chiqarishi yiliga 5 foiz o‘sishini

rejalashtirgan bo‘lsa, amalda u 2,3 foizdan oshmadi. Binobarin, leyboristlar

mamlakat iqtisodiy ahvolini yaxshilay olmadilar. Buning ustiga funt

sterling qiymatini dollarga nisbatan kamaytirish ham ko‘zlangan natijani

bermadi.

Bundan tashqari, G. Vilsonning Buyuk Britaniyani «Umumiy bozor» ga

a’zolikka qabul qildirish yo‘lidagi urinishlari behuda ketdi. Fransiya hukumati

Buyuk Britaniyani AQSH bilan haddan tashqari bog‘langanlikda ayblab,

uning «Umumiy bozor» ga qabul qilinishiga qarshilik ko‘rsatdi. Bu omillar

leyboristlar hukumatining obro‘siga ta’sir etmay qolmadi. 1970-yilning 18-

iyunida o‘tkazilgan parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g‘alaba

qozondi. E. Xit boshchiligida konservatorlar hukumati tuzildi.

E. Xit hukumati davlatning moliyaviy ahvolini yaxshilash maqsadida

ijtimoiy sohalar xarajatlarini kamaytirdi. Fermerlarga yordam puli berish

to‘xtatildi. «Narx-navo va daromadlar» siyosati bekor qilindi. Bu mamlakatda

keskinlikni keltirib chiqardi. Hukumat ikki baravar favqulodda holat joriy

qilishga majbur bo‘ldi.

1971-yilda «Mehnat munosabatlari islohoti to‘g‘risida»gi qonun qabul

qilindi. Qonun tred-yunionlarning huquqini cheklab qo‘ydi. Natijada

hukumat bilan tred-yunionlar o‘rtasida keskinlik vujudga keldi. Mamlakat

yalpi ish tashlash yoqasiga kelib qoldi.

1973—1974-yillar qishida tog‘-kon sanoatida inqiroz yuz berdi. Shunday

sharoitda E. Xit yangi parlament saylovi belgilashga majbur bo‘ldi. 1974-

yilning 28-fevralida bo‘lib o‘tgan parlament saylovida leyboristlar partiyasi

g‘alaba qozondi. G. Vilson yana bosh vazir lavozimini egalladi. U «Narxnavo

va daromadlar siyosati»ning yangi variantini qo‘lladi. Bu variant «ijtimoiy

shartnoma» deb nom oldi. Bu hukumat bilan tred-yunionlar o‘rtasidagi

shartnoma edi. Shartnomaga ko‘ra, tred-yunionlar ish haqini yiliga 5 foiz188

gacha oshirish talabidan tiyilib turish, hukumat esa narx-navo o‘sishini

to‘xtatib turish majburiyatini oldi.

Biroq 1976-yilda funt sterling qiymatining yana pasaytirilishi hukumatning

harakatlarini amalda yo‘qqa chiqardi. G. Vilson o‘z ixtiyori bilan iste’fo

berishga majbur bo‘ldi. Uning o‘rnini J. Kallagen (1976—1979) egalladi.

Biroq u ham mamlakat iqtisodiy ahvolini yaxshilay olmadi. 1979-yilda

mamlakatda ishsizlar soni 1935-yildan keyin birinchi marta 2 mln kishiga

yetdi.

Buning ustiga J. Kallagen hukumati o‘tkir ichki siyosiy muammo —

Shimoliy Irlandiya muammosining keskinlashuvi hodisasiga duch keldi.

1921-yilda Buyuk Britaniya bilan Irlandiya o‘rtasida imzolangan shartnomaga

ko‘ra, Shimoliy Irlandiya Buyuk Britaniya tarkibida qolgandi. Uning

aholisi asosan protestantlardan iborat bo‘lib, katoliklar ozchilikni tashkil

etadi. Protestantlar katoliklarni har jihatdan kamsitib keldilar. 1968-yilda

katoliklar o‘z haq-huquqlari uchun kurash boshladilar. Natijada Shimoliy

Irlandiyada tartibsizliklar boshlandi. Bunga javoban Buyuk Britaniya

hukumati u yerga harbiy qism kiritdi. Katoliklarning «Irlandiya Respublika

armiyasi» deb ataluvchi yashirin terrorchi tashkiloti ingliz soldatlariga qarshi

terror o‘tkaza boshladi.

Bu terrorchi tashkilot Olster shahrini Irlandiya Respublikasiga qo‘shish

uchun kurashdi. Bunga javoban protestantlarning yashirin harbiy tashkiloti

ham kurashga kirishdi. Har ikki tomon tartib o‘rnatish uchun yuborilgan

ingliz soldatlarini nishonga ola boshladi. Natijada uch tomondan ham ko‘plab

kishilar halok bo‘ldi.

Mamlakatdagi keskin ichki vaziyat leyboristlar mavqeyiga salbiy ta’sir

ko‘rsatdi. Oqibatda 1979-yilda o‘tkazilgan parlament saylovida bu partiya

mag‘lubiyatga uchradi. G‘alaba qozongan Konservatorlar partiyasi o‘z lideri

M. Tetcher boshchiligida yangi hukumat tuzdi.

Konservatorlar surunkasiga 18 yil davomida hokimiyat tepasida turdilar.

1979—1990-yillar oralig‘idagi 11 yil Buyuk Britaniya tarixiga «Margaret

Tetcher davri» nomi bilan kirgan. U Buyuk Britaniya va dunyoda katta obro‘

qozondi. Uning dasturi «tetcherizm» nomi bilan atalgan. Bu termin mohiyatini

quyidagi qoidalar tashkil etdi:

a) iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi xususiy tadbirkorlikdir. Shunga

ko‘ra hokimiyat siyosiy yo‘lining asosi: erkinlik, imkoniyat hamma uchun,

tadbirkorlik ruhini qo‘llab-quvvatlash, xususiy mulkchilarga demokratiya

bo‘lishi kerak;

b) davlatning iqtisodiy hayotga aralashuvi eng kam darajada bo‘lishi lozim.