O‘zbekiston respublikasi

qismati uchun nemis ziyolilari qanchalik javobgar ekanligi ko‘rsatib beriladi.

To‘g‘ri, 20—40-yillar ijodkorlarining hammasi ham taraqqiyotga xizmat

qilgani yo‘q. Ularning ayrimlari fashizmdan, ayrimlari esa kommunizmdan

najot izlaganlar.

Chunonchi, nemis faylasufi O. Shpengler (1880—1936) «Yevropaning

zavoli» degan kitobida insoniyat taqdiri inson organizmi singari bolalik,

yigitlik, yetuklik hamda keksalik bosqichlarini bosib o‘tuvchi sivilizatsiyalarning

almashinuvidan iborat, degan g‘oyani ilgari surgan. U keksalikdan

so‘ng o‘lim kelishiga ishora qilib, Yevropa keksalik davriga yetib keldi, binobarin,

uning o‘limi yaqinlashmoqda, deyishgacha borib yetdi. Fikrini davom

ettirib, Yevropani o‘limdan «kuchli shaxs» qutqarib qolishi mumkin, deb

hisoblagan. U insonparvarlik va demokratiyani sivilizatsiyaning quy-qalari

deb atagan.

339

Ingliz publitsisti T. Eliot (1888—1965) dekadent (tushkunlik kayfiyatidagi)

ziyolilar davrasida juda mashhur bo‘lib ketgan edi. U ommani olomon,

bilimsiz demokratiya, deb atagan. Alohida olingan shaxsga ham ishonchsizlik

bilan qaragan, jamiyatni va sivilizatsiyani esa samarasiz, deb hisoblagan. U

sivilizatsiyani qutqarib qoluvchi kuch sifatida goh ingliz mustamlakachiligini,

goh katoliklikni olqishlaydi. O‘lim va mangulik, hayot mohiyati mavzularini

metafizik nuqtayi nazardan tasvirladi.

SSSRda yangi jamiyat — «sotsializm» jamiyatining asosiy himoyachilaridan

biri M. Gorkiy (1868—1936) yangi «sotsialistik realizm» iborasini

o‘ylab topdi. Bu ibora mazmunini «davrning vijdoni» kommunistik partiya,

uning rahbariyatini ko‘klarga ko‘tarib maqtash, kommunistik jamiyatni

mutlaqlashtirish, uni eng adolatli jamiyat deb hisoblash, kommunizm

g‘oyalariga sodiq bo‘lgan yangi insonni shakllantirish, sovet xalqi ongida

kommunizmning muqarrar qaror topishiga cheksiz ishonchni qaror toptirish

yotar edi.

Rossiyada 1917-yilgi oktabr to‘ntarishidan so‘ng qaror topgan bolsheviklar

hokimiyatining o‘zboshimchaligi, hech qanday milliy va umuminsoniy

qadriyatlarni tan olmasligi ziyolilar o‘rtasida keskin norozilikni keltirib

chiqardi. Davlat to‘ntarishining dastlabki yillaridayoq 75 mingdan ortiq atoqli

adiblar, san’atkor, olimlar o‘z vatanlari — Rossiyani tark etdilar.

Mavjud tuzumni tanqid qilganlar, kommunistik partiya va sovet davlati

rahbarlarining g‘ayriinsoniy siyosatiga nisbatan qarshi fikr bildirganlar qatag‘on

qilindi. Ularning barchasiga bir xil — «sotsializmga tuhmat qildi», degan ayb

qo‘yildi.

Kommunistik partiya o‘zi e’lon qilgan «madaniy inqilob» natijasida yangi

jamiyat ziyolilarini shakllantirdi ham. Chunki adabiyot va san’atsiz

kommunistik mafkurani omma ongiga singdirib bo‘lmasligini kommunistik

partiya arboblari ham yaxshi tushunar edilar.

Shunday bo‘lsa-da, Rossiyada qalbi buyurmagan asarlar yozishdan o‘zini

tiya olgan adiblar ham ijod qilgan. Ular orasida M. Sholoxov (1905—

1984) alohida o‘rin tutadi. Uning «Tinch Don» (1928), «Ochilgan qo‘riq»

(1932) romanlari dunyoda shuhrat qozondi. Bu asarlarda inqilob hamda

kollektivlashtirish davri ziddiyatlari, inson fojialari haqqoniy tasvirlangan

edi. M. Sholoxovning «Tinch Don» romani 1965-yilda Nobel mukofotiga

sazovor bo‘lgan.

40-yillar rus sovet adabiyotida urush mavzusi bosh mavzuga aylandi. Bu

mavzuda qalam tebratgan mashhur adiblar K. Simonov, V. Surkov, B. Polevoy

va A. Safronov kabilar o‘z asarlari bilan xalqda fashizm ustidan g‘alabaga

ishonch tuyg‘ularini qaror toptirishga munosib hissa qo‘shdilar.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng boshlangan «sovuq

urush» badiiy ijodga ham ta’sir etmay qolmadi.

Bu — ijodning g‘oyaviylik tomoni badiiylikdan

ustun kela boshlashida o‘z ifodasini topdi. Bu davr badiiy madaniyatida

XX asr ikkinchi yarmi

adabiyoti

340

neorealizm (yangi realizm) oqimi paydo bo‘ldi. U adabiyotda ham o‘z ifodasini

topdi. Neorealizm — o‘z oldiga «bo‘yab-bezalmagan», haqiqiy hayotni

ko‘rsatishga intiluvchi oqim edi.

Neorealistlar (adabiyotda ham, tasviriy san’atda ham) tomoshabin yoki

o‘quvchi ko‘z o‘ngida qashshoqlikda hayot kechiruvchi insonlarning butun

hayotiy kechinmalarini haqqoniy tasvirlab berdilar. Asarlarida ijtimoiy adolat

uchun kurashni aks ettirishni o‘zlarining burchi, deb bildilar. O‘z asarlari

qahramonlariga samimiy muhabbatlarini izhor eta oldilar.

Ulardan so‘ng nemis adabiyotining asosiy mavzusi Ikkinchi jahon urushi

bo‘ldi. Fashistlar targ‘ibotiga aldangan, ma’naviy va jismoniy ezilgan avlod

taqdiri taraqqiyparvar adiblar ijodini chetlab o‘tmagan. Chunonchi, adib

X. Byoll va haykaltarosh F. Kremerlar urush yillaridagi konslager o‘rnida

kompozitsiya bunyod etdilar. Kompozitsiyada mahbuslarning ruhiy holati,

tug‘yoni va kuchi haqqoniy aks ettirildi.

«Kichkina» insonda insonparvarlik qarashlari boshlanishining tantanasi

E. Xeminguey ijodida bosh mavzu bo‘ldi. Uning bu mavzuga bag‘ishlangan

«Chol va dengiz» (1952) qissasi XX asr ikkinchi yarmi badiiy adabiyotining

yuksak namunasi bo‘ldi. Bu asar Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

Bu davr sovet adabiyotida dissidentlik ham kuchaydi. B. Pasternak,

A. Soljenitsin bu adabiyotning yirik vakillari edi. Ular o‘z asarlarida xalqqa

sovet tuzumining haqiqiy mohiyatini yetkazishga o‘zlarida jasorat topdilar.

Bu o‘rinda A. Soljenitsinning «GULAG arxipelagi» asari keng shuhrat qozondi.

Bu asar 1973-yilda chet ellarda chop etilgan edi. Sovet davlati rahbariyati A.

Soljenitsinni mavjud tuzumga bo‘hton qilganlikda aybladi va uni 1974-yilda

SSSRdan chiqarib yubordi.

Bu davr adabiyotiga Lotin Amerikasi davlatlari adiblari ham munosib

hissa qo‘shdilar. Ular Lotin Amerikasi davlatlari hayotidagi illatlarni haqqoniy

tasvirladilar. Chunonchi, J. Amadu (Braziliya), M. Asuel (Meksika), G.

Markes (Kolumbiya) kabi adiblar o‘z asarlarida tub yerli aholining fojiali

taqdirini, monopoliyalarning zo‘ravonligini, diktatorlik tartiblarining yovuzliklarini,

dehqonlarning yer uchun kurashlarini badiiy bo‘yoqlarda va haqqoniy

ko‘rsatib bergan edilar.

Bir so‘z bilan aytganda, taraqqiyparvar adabiyot bugungi kunda ham

ezgulikka xizmat qilmoqda. 2002-yilda venger yozuvchisi Imre Kertesning

(1929) xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlanganligi bu fikrning dalilidir.

I. Kertesning bunday yuksak mukofotga munosib topilgan asarlari («Angliya

bayrog‘i», «Izquvar») Ikkinchi jahon urushida jahannam fabrikalari —

konslagerlardagi tutqunlar taqdiri haqida hikoya qiladi.

Muallifning o‘zi ham 1944-yilda konslagerga tashlangan, u fashizmning

qay darajada vahshiy ekanligini ikki yil o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, Osvensim va

Buxenvald konslagerlarida 60 ming nafar vengriyalik yahudiylarning

o‘ldirilishiga guvoh bo‘lgan.

341

XX asr she’riyati unga faylasuf shoirlar kirib

kelganligi bilan ajralib turadi. Bu XX asr she’riyatining

o‘ziga xos xususiyati edi. Faylasuf shoirlar dunyoni yangilash jarayonida

faol ishtirok etishni o‘zlarining ijtimoiy vazifalari deb hisoblaganlar.

Faylasuf shoirlar she’riyat muxlislarini inson hayotining ma’nosi hamda

inson mavjudligining asosiy qadriyatlari haqida chuqur mushohada qilishga

undashdi. XX asr shoirlarining insoniyat oldidagi buyuk xizmatlari faqat bu

bilangina cheklanmaydi. Ular urushlar va ijtimoiy inqirozlar davrida ham

insonlarni go‘zallik bilan oshno etdilar. Ularda kelajakka ishonch ruhini

rag‘batlantirdilar.

Taraqqiyparvar shoirlar tinchlikni, ozodlikni, taraqqiyot va demokratiyani

kuyladilar. Ular ichida, ayniqsa, nemis shoiri B. Brext va ispan shoiri F. Lorka

(1898—1936) she’rlari katta shuhrat qozondi. B. Brext ijodining asosini she’riy

pyesalar tashkil etgan. B. Brext she’riyati — dunyoni yangilash uchun kurashda

o‘ziga xos jangovar chaqiriq vazifasini o‘tadi, deyish mumkin. Uning she’rlari

taraqqiyparvar kuchlarni fashizm va diktaturaga qarshi kurashga chorlagan,

oddiy mehnat ahliga muhabbat ruhi bilan sug‘orilgan edi.

U yaratgan «Uch kunlik opera», «Galileyning hayoti» va «Sichuanlik

muruvvatpesha» kabi asarlar katta shuhrat qozondi. Ularda hayotning ma’nosi,

oila, burch, muhabbat va inson qadr-qimmati haqida chuqur falsafiy fikrlar

ilgari surildi. Ayni paytda hukmron doiralarning axloqsizligi fosh etildi.

Insonparvarlik ulug‘landi. Urushga qarshi kurashga da’vat etdi. Quyidagi

satrlar bu fikrlarni to‘la tasdiqlaydi:

Ey, dunyoning xalqlari,

Kulfat kuni qo‘zg‘oling!

Bu kurrai zaminni

Volidangiz deb biling.

Oq, sariq, qizil, qora!

Og‘a qonin to‘kmangiz!

Axir dunyo juda keng

Yetar bizga boshpana.

F. Lorka ispan she’riyatining faxri hisoblanadi.

U ispan fashizmiga qarshi kurashganlar safida

bo‘ldi. 1936-yilda u fashistlar tomonidan o‘ldirildi.

1917-yilgi to‘ntarishdan so‘ng Rossiyada ijodkor

ziyolilar nihoyatda qiyin ahvolga tushib qoldilar.

Ularning bir qismi chet ellarga ketishga majbur

bo‘ldilar. Vatanida qolganlar esa vijdonlariga qarshi

ish tutmaganlar. Ya’ni ular g‘ayriinsoniy jamiyatni

— sovet jamiyatini, uning rahnamosi — bolsheviklar

partiyasini tarannum etmaganlar.

She’riyat

Federiko Garsiya Lorka.

342

Ular orasida A. Axmatova (1889—1966), N. Gumilev (1886—1921),

S. Yesenin (1895—1925), A. Blok (1880—1921), O. Mendelshtam (1891—

1938) va boshqalar, ayniqsa, mashhur edilar. Ularning hayoti og‘ir kechdi.

Chunonchi, N. Gumilev 1921-yilda otib tashlandi. S. Yesenin o‘z joniga

qasd qildi. O. Mendelshtam 1938-yilda otib o‘ldirildi. Ommaviy qatag‘onlarga

qaramay, rus adabiyoti totalitar tuzum sharoitida ham yashab qolishning

uddasidan chiqdi. Ayni paytda uning shuhratini dunyoga taratishga ham

muvaffaq bo‘ldi.

Taniqli Chili shoiri Pablo Nerudaning (1904—1973) «Ispaniya mening

yuragimda», I. Bexerning «Asr o‘rtasidagi qadam», fransuz shoiri Jak

Preverning (1900—1977) satirik va lirik she’rlari, shuningdek, R. Hamzatov,

Q. Quliyev, Ye. Yevtushenko, A. Oripov, E. Vohidov, V. Visotskiy, Abdurahmon

al-Homisiy va boshqalarning she’rlari insoniyatni olg‘a chorlab,

yashashga ishtiyoq uyg‘otishga, Vatanni sevishga xizmat qilmoqda. Mana bu

satrlar ular fikrini o‘zida ifodalaydi:

Ortimizdan kelar boshqalar,

Ko‘proq bo‘lar sabri ularning

Epchilligi va qat’iyati.

Ko‘rkamligi, kuchini ko‘rib,

Dunyo bo‘lur ularga taslim.

Yordam berar shunda ularga

Biz yaratib ketgan qo‘shiqlar.

Osiyolik yozuvchilardan Lu Sin (1896—1981) xitoy realistik adabiyoti

asoschilaridan biri edi. Mao Dun (1896—1981), Ba Izin «So‘nggi quyosh»,

«O‘ychanlik», Li Sun Bao «Tog‘lar orasida o‘n to‘qqiz mozor» asarlari

bilan tanildi. Hindistonlik Yashpalning (1903—1976) «Yolg‘on haqiqat»,

«Divya» romanlari, turkiyalik Nozim Hikmatning ajoyib she’rlari, Aziz

Nesinning achchiq satiralari, afrikalik shoir va davlat arbobi A. Netoning

ozodlikka undovchi she’rlari, Piter Abraxamsning «Tun hukmronligida» asari,

Chili shoiri Pablo Neruda, braziliyalik yozuvchi Jorji Amadu asarlari dunyo

xalqari tomonidan sevib o‘qilmoqda.

XX asr ikkinchi yarmida G‘arb tasviriy san’atida

syurrealizm oqimi paydo bo‘ldi. Bunga hamma

qatori o‘z farzandlarini sevuvchi, klassik musiqani qadrlovchi, o‘zining

Vataniga, burchiga sodiq, odam qiyofasidagi odam, biroq insoniyat aqliga

sig‘maydigan vahshiyona jinoyatlar sodir etgan fashistlar kirdikorlari fosh

etilganligi sabab bo‘ldi.

Syurrealistlar tashqi ko‘rinish, tashqi qiyofa, tashqi dunyo ichki dunyo

bilan mutanosib emas, u ichki dunyoni boricha aks ettira olmaydi, deb

hisoblardilar. Shu tariqa ular realizmdan ham ustunroq, o‘ta realizmnisyurrealizmni

yaratdilar.

San’at

343

Kino

Syurrealistlar fikricha, o‘ta realizm bizni o‘rab turgan real dunyo bilan

mos emas. Oliy reallik (o‘ta reallik) insonlardan yashirinib turadi. Uni aqlidrok

bilan anglab bo‘lmaydi. Ularning fikricha, rassomlar instinktlarga,

tushlarga erk berishlari kerak edi. Syurrealizmning kubistik yo‘nalishidagi

namoyandalari Pablo Pikasso (1881—1873), Mark Shogal (1899—1995),

Salvador Dali (1904—1989) va boshqalar edi.

Aslida syurrealizm real voqelikdan uzilib qolish edi. Syurrealizmning

ko‘rinishlaridan biri — abstraksionizm (mavhumlik — noma’lumlik,

uzoqlashish) real voqelikdan uzilib qolishda syurrealizmdan ham o‘tib ketdi.

Bu oqim tarafdorlari fikricha, tasviriy san’at voqelikni emas, balki rassom

ongining holatini ifodalashi, rassom his-tuyg‘ularining in’ikosi bo‘lishi kerak edi.

Abstraksionistlar ijodida (Ch. Novard, S. Devis, Retner, Morris va

boshqalar) his, tuyg‘u, xayol borliqdan uzilgan chiziqlar, geometrik shakllarda

namoyon etilgan. Ularda mazmun va shakl bir-biriga singib ketib, an’anaviy

tushunchadagi mazmun va shakl o‘z mohiyatini yo‘qotgan.

XX asrning eng mashhur rejissori va aktyori Charlz

Spenser Chaplinning (1899—1977) ijodi jahon

kinosi tarixida tanqidiy realizmning porloq sahifasidir. U «Ulkan shahar

chiroqlari», «Yangi zamonlar» filmida jamiyatdagi olchoqlikni tanqid qildi.

«Diktator» filmida esa fashizmga qarshi pamflet bilan maydonga chiqdi. U

«Nyu-Yorkdagi qirol» filmida jamiyatdagi axloqsizlikni fosh qildi. Chaplin

achchiq satirasi tufayli mamlakatni tashlab, Yevropaga muhojir bo‘lib ketishga

majbur bo‘ldi.

Fransuz rejissori Rene Kler «So‘nggi milliarder» nomli antifashistik

filmida telba diktator «islohotlari»dan kuladi. Neorealizm oqimi namoyandalaridan

italiyalik Roberto Rossellini, Vittorio de Sek, Juzeppe de Santis,

P. Pikasso. «Gernika».

344

Petro Jermilar shuhrat qozondi. «Rim — ochiq shahar», «Zaytun tagida

dunyo yo‘q», «Velosiped o‘g‘rilari» va boshqa filmlar xalqning yashashga

qobil ekanligini, ezguligini, adolat va birdamlikni aks ettirdi. Federiko

Fillinining «Yo‘l», «Kabiriya tunlari» filmlarida parazitizm va axloqiy tanazzul

ochib tashlanadi.

AQSH kinorejissori Stenli Kramerning «Bo‘yin egmaganlar» filmi

irqchilikni tanqid ruhida bo‘lib, unda odamlarning tengligi va qardoshligi

ochib beriladi.

O‘z ijodini xalq hayoti, demokratik madaniyat

yutuqlari bilan bog‘lagan yirik kompozitorlar

ajoyib badiiy asarlar yaratishdi. Artur Oneger, Paul Xindemit, Bela Bartoj,

Jorj Gershvin, Benjamin Britten musiqada realistik yo‘nalish namoyandalari

edilar.

Fransiyalik buyuk kompozitor A. Oneger hayoti va ijodi murakkabdir. U

Romen Rollanning «14-iyul» pyesasiga musiqa yozdi va «Janna d’Ark

gulxanda» oratoriyasini yaratdi. Oratoriya urush yillarida dushmanga qarshilik

ko‘rsatuvchi fransuzlar harakatining musiqasi bo‘lib qoldi.

Ingliz kompozitori Benjamin Brittenning «Harbiy» marsiyasi Konventrining

qaytadan tiklangan ibodatxonasida 1961-yilda birinchi marta ijro

etildi. Kompozitor o‘z asarining g‘oyasini: «Marsiya kelajakka qaratilgan...

Biz urush kabi falokatning oldini olishimiz kerak», — deb ta’rifladi.

Nemis shoiri va kompozitori Gans Eysler, iste’dodli xonandalardan Pit

Siger, Bob Dilan, Joat Baez (AQSH), Jan Ferra (Fransiya), grek kompozitori

Mikis Teodorakis qo‘shiqlari butun dunyoga tarqaldi.

Charli Chaplinning «Yangi davrlar» filmi.

Musiqa

345

Dastlab XIX asr oxiri —XX asr boshlarida paydo

bo‘lgan ommaviy madaniyat XX asr ikkinchi

yarmida yanada rivojlandi. Bunga ommaviy axborot vositalarining nihoyat

darajada rivojlanganligi sabab bo‘ldi. Uning janrlari (shou, triller, boyevik,

shlyager, komiks) keng ommalashdi. Bu hol ommaviy madaniyatning

maqsadi bilan izohlanar edi. Chunki ommaviy madaniyatning bosh

maqsadini ko‘proq daromad olish tashkil etadi. Bu madaniyatning

hammaga tushunarli hamda ko‘ngilocharligi uning asosiy sifat mezonini

tashkil etadi. Pul topish uchun axloq normalaridan chekinildi.

Ommaviy madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri uning

asosini oddiy kishilar uchun mo‘ljallanganligi tashkil etishidir. Ommaviy

madaniyat madaniy hayotning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan.

Masalan, estrada qo‘shiqchiligida inglizlarning «Bittlz» ansambli dunyoda

shuhrat qozondi. «Bittlz» va shu kabi boshqa ansambllar o‘z qo‘shiqlarida

o‘ta muhim muammolar — yoshlarning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini

topmaganligi, urush, militarizm, irqiy kamsitishlarga qarshi noroziliklarni

namoyish etdilar. Ularning qo‘shiqlari mazmunan samimiyligi, o‘ta

ta’sirchanligi, o‘tkir so‘zliligi bilan ajralib turadi.

Ayni paytda ijrochilarning yuksak qobiliyati, yuqori jarangdor ovozlari,

mukammal maqomi, tovushlarning hamohangligi muxlislarga katta ruhiy

ta’sir o‘tkazadi. Bu hol rok-musiqachilarni yoshlarning sevimli san’atkorlariga

aylantirib qo‘yadi. Shuningdek, rok-musiqa yoshlarning turli harakatlari va

guruhlarini birlashtiruvchi kuchga aylandi. «Bittlz» qo‘shiqlari o‘zining chuqur

ta’sirchanligi, ijro mahorati, chuqur ma’nosi va samimiyligi bilan hamon

yagonaligicha qolmoqda. Bu ansamblning tashkilotchisi Jon Lennon edi.

Uning tug‘ilgan va halok bo‘lgan kuni barcha qit’a yoshlari va rok-musiqachilari

tomonidan har yili nishonlab kelinmoqda.

60-yillar oxiridan boshlab rok-musiqa xalqaro siyosiy masalalarga ham

jiddiy e’tibor berib kelmoqda. Chunonchi, u mintaqaviy urushlarni, irqchilikni,

militarizmni va narkomaniyani keskin qoralaydi. Bugungi kunda u ekologiya

va xayriya masalalariga ham katta e’tibor bermoqda.

Urushdan keyingi yillarda «pop-art» (ommabop) san’ati keng tarqaldi. «Popart

» olg‘irlari turli buyumlarning parchalaridan «rasm» va «haykallar» yaratdilar.

«Pop-art» musiqa, kino, teatrga ham kirib bordi. «Pop-art» chinakam san’atning

ommaga yetib borishini zaiflashtirdi. Keyingi paytlarda «ommaviy madaniyat»

niqobi ostida yengil-yelpi, hayosizlikni targ‘ib qiluvchi san’at kuchaydi.

Shunday qilib, tarixan 100 yilga yaqin vaqtni o‘z ichiga olgan davrda

adabiyot va san’atda buyuk o‘zgarishlar bo‘ldi. Chinakam, haqiqiy, xalqning

ruhiga ta’sir etuvchi san’at o‘lmas bo‘lib qoldi. Yengil-yelpi, vaqtinchalik

san’at tarix yo‘llarida sargardon bo‘lib qoldi. Dunyo xalqlari adabiyot va

san’atning buyuk kuch ekanligiga ishonadilar. Chunki go‘zallikni, inson

qalbiga ta’sir etadigan voqealarni hamma yaxshi ko‘radi.

Xulosa qilib aytganda, XX asrda fan va madaniyatning rivojlanishi insonni

misli ko‘rilmagan yuksaklikka ko‘tardi. Fan yutuqlari ishlab chiqarishda

Ommaviy madaniyat

346

inqilob yasashga olib keldi. Madaniyat

globallashdi. Ko‘pgina joylarda milliy

o‘zlikni anglash jarayoni tezlashdi va

umumbashariy madaniyatning kishilar

qalbi, ongiga chuqur singishi davom

etmoqda.

Prezident Islom Karimov bu jarayon

haqida: «Kirib kelayotgan XXI asrda

dunyoni madaniyat va ma’naviyat

qutqaradi», — deb ta’kidlaganligi bejiz

emas.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Fan va ilmiy-texnika inqilobi haqida nimalarni bilib oldingiz?

2. XX asr ikkinchi yarmidan boshlab ilm-fan va texnikaning gurkirab

rivojlanishiga sabab bo‘lgan omillar nimalardan iborat?

3. Vaqtli matbuot materiallari asosida 2002 va 2004-yillarda xalqaro

Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan alloma va ijodkorlarni aniqlang.

4. XX asr 20—40-yillari adabiyoti haqida so‘zlab bering.

5. Buyuk yozuvchilar demokratiya va tinchlik ishiga qanday hissa

qo‘shdilar?

6. XX asr ikkinchi yarmi adabiyoti haqida nimalar deya olasiz?

7. Ommaviy madaniyat haqida so‘zlab bering.

8. Musiqa va kinoda qanday yangiliklar bo‘ldi?

9. Madaniyatda globallashuv haqida o‘z fikrlaringiz asosida referat tayyorlang.

JADVALNI TO‘LDIRING. QAYSI YOZUVCHILARNING ASARLARINI

O‘QIDINGIZ

Yozuvchining nomi Asarning nomi Qisqacha bayoni

BAHS YURITING

— Qaysi olimlar o‘zlarining qanday yangiliklari bilan jamiyat taraqqiyotiga

buyuk hissa qo‘shdilar?

— Kelajakda qanday soha birinchi o‘ringa chiqadi? Nima bilan shug‘ullangan

ma’qul?

«Bittlz» ansambli.

?

347

JAHON TARIXI SANALARDA

1918—2008-yillar

1918-yil

5—6-yanvar — Rossiyada Ta’sis majlisining chaqirilishi va tarqatib yuborilishi.

Yanvar — Turkiston mustaqilligi uchun qurolli harakatning boshlanishi.

3-mart — Rossiya tomonidan Germaniya bilan Brest sulhining imzolanishi.

Rossiyaning urushdan chiqishi.

30-aprel — Turkistonning RSFSR tarkibidagi avtonom respublika deb e’lon

qilinishi.

16-iyul — Yekaterinburgda Nikolay II va uning oila a’zolari otib tashlandi.

3-oktabr — Turkiyaning taslim bo‘lishi.

3-noyabr — Avstriya-Vengriyaning taslim bo‘lishi.

3-noyabr — Germaniyaning taslim bo‘lishi.

9-noyabr — Germaniyada monarxiyaning ag‘darilishi.

11-noyabr — Germaniya va Antanta davlatlari o‘rtasida Kompen yarash

ahdining tuzilishi. Birinchi jahon urushining tugashi.

16-noyabr — Vengriyaning respublika deb e’lon qilinishi.

1919-yil

5-yanvar — Myunxenda Germaniya fashistlar partiyasining tashkil topishi.

23-mart — Milanda Mussolini tomonidan birinchi fashistlar «jangovar

guruhi»ning tashkil qilinishi.

3-may — 3-iyun — Afg‘oniston xalqining ingliz qo‘shinlariga qarshi ozodlik

kurashi. 8-avgustda Angliya va Afg‘oniston o‘rtasida sulh bitimi imzolandi.

28-may — turk xalqining Angliya-Gretsiya bosqiniga qarshi ozodlik kurashi

boshlandi.

28-iyun — Germaniya tomonidan Birinchi jahon urushida g‘olib chiqqan Antanta

davlatlari va mag‘lub Germaniya o‘rtasidagi sulh bitimining imzolanishi.

1920-yil

18—21-yanvar — Birinchi jahon urushida g‘olib chiqqan davlatlarning Parij

tinchlik konferensiyasi ochilishi. Konferensiya davomida Millatlar Ligasi tashkil

topdi.

1-mart — Vengriyada fashistlar diktaturasining o‘rnatilishi.

16-may — Stambulning Antanta qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi.

1921-yil

Mart — Rossiyada yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ga o‘tilishi.

20-oktabr — Anqarada Fransiya va Turkiya o‘rtasidagi urush holatini to‘xtatish

to‘g‘risidagi bitimning imzolanishi.

348

1922-yil

Aprel — may — Genuya konferensiyasi.

28-oktabr — Italiyada fashistlar diktaturasining o‘rnatilishi.

30-dekabr — SSSRning tashkil topishi.

1923-yil

8—9-iyun — Bolgariyada fashistlar to‘ntarishining amalga oshirilishi.

13-sentabr — Ispaniyada davlat to‘ntarishi. Primo de Rivera harbiy-monarxik

diktaturasining o‘rnatilishi.

29-oktabr — Turkiya Respublikasining e’lon qilinishi.

8-noyabr — Myunxendagi «pivo isyoni». Gitlerning fashistlar diktaturasi o‘rnatishga

urinishi.

1924-yil

2-yanvar — 1-fevral — Xitoyda Gomindan partiyasining tashkil topishi.

3-mart — Turkiyada xalifalikni bekor qilish to‘g‘risidagi qonunning qabul