O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XVI asr boshlarigacha)

66
Garchi  bu  davrda  barzikorlar  ilk  o‘rta  asrlardagi  kadivar- 
larga  nisbatan  ozod  hisoblansalar-da,  ammo  ularning  zimma- 
siga  davlat  tomonidan  turli  soliq  va  har  xil  majburiyatlar  
yuklangan  edi.  Sug‘orish  tarmoqlari,  to‘g‘onlar,  yo‘l  va  
qal’alar  qurish  va  ularni  ta’mir  etishda  ularning  ishtiroki  shart 
edi.
XI–XII  asrlarda  shaharlar  kengayadi, 
aholi soni ko‘payib, ular yanada gavjum-
lashadi.  Samarqand,  Buxoro,  Termiz, 
O‘zgan,  Toshkent  kabi  shaharlar  ichki 
va  tashqi  savdo  uchun  xilma-xil  hunarmandchilik  mahsulotlari 
ishlab chiqaradigan hamda chaqa-tangalar vositasi bilan olib bo-
Shaharlar, savdo  
va hunarmandchilik 
mahallalari
Buxoro. Minorai Kalon. 
XII asr.
riladigan  bozor  tijoratining  mar-
kaziga  aylanadi.  Shaharlar  mar-
kazida shohona saroylar, masjid, 
madrasa,  minora  va  hammom 
kabi  ko‘plab  mahobatli  imo-
ratlar  qad  ko‘taradi.  XI–XII  asr -
ning sirli koshinkor va qabartma 
naqshli  sopol  idish  va  tovoqlari, 
rangdor  shisha  buyumlari,  naq-
shinkor  mis  idishlari  o‘zining 
xilma -xilligi  va  yuqori  darajada 
nafisligi bilan ajralib turadi.
Hunarmandchilikning  taraq-
qiy  etishi  hamda  ichki  va  tashqi 
savdoning  kengayishi  bilan  bo-
zor  tijoratida  pulga  talab  osha-
di.  Natijada  kumush  va  misdan 
ko‘plab  chaqa  va  tangalar  zarb  
qilinadi.  O‘sha  vaqtlarda  Bolosog‘un,  Taroz,  O‘zgan,  Tosh-
kent,  Samarqand,  Buxoro  va  boshqa  shaharlarda  pul  ishlab 
chiqaradigan zarbxonalar bo‘lgan.
1. «Dehqon»  degan  tushuncha  nima  uchun  o‘zining  oldingi 
ma’nosini yo‘qotdi?
2. Yer egaligi haqida nimalarni bilib oldingiz?
3. Iqto tartiboti haqida gapirib bering.
4. XI–XII asrlardagi tovar, pul munosabatlari qanday edi?

---

67
19-§. XORAZM DAVLATI VA UNING YUKSALISHI
Tayanch tushunchalar: Mustaqillik uchun kurash; 
Xorazmshohlar davlati; Ichki ziddiyatlar
Xorazmshohlar  davlati  IX–X  asrlarda 
tohiriy, safforiy va somoniylar qo‘l os-
tida  bo‘lgan.  X  asr  oxirlarida  Xorazm 
iqtisodiy  jihatdan  yana  tez  rivojlana  boshlagan.  X  asrning  oxi-
riga  borganda  VIII  asr  boshlaridagi  mavjud  uchta  shaharlarning  
soni  o‘ttiz  ikkitaga  yetgan.  X–XI  asrlarda  Xorazm  mintaqadagi 
yirik savdo markazlaridan biriga aylangan. Xorazm savdogarlari 
chorvadorlar  (hozirgi  Turkmaniston  va  Qozog‘iston)  hamda  Itil 
(Volga)  bo‘yidagi  Xazar  va  Bulg‘or  podsholiklari,  shuning-
dek, Sharqiy Yevropaning slavyan aholisi bilan savdo-sotiq olib  
borganlar. Savdo aloqalarining kengayishida ayniqsa, Gurganch 
(Urganch) shahri muhim rol o‘ynagan. Uning hokimi «Gurganch 
miri» nomi bilan ulug‘langan.
995-yilda  Gurganch  miri  Ma’mun  ibn  Muhammad  Kat 
shahrini ishg‘ol qilib, Xorazmning ikkala qismini birlashtirdi va 
Xorazmshoh unvoniga sazovor bo‘ldi. Shu tariqa afrig‘iylar sulo-
lasi  barham  topib,  ma’muniylar hukmronligi boshlandi.  Ko‘hna 
Urganch  Xorazmshohlar  davlatining  poytaxtiga  aylandi.  Qisqa 
davr  ichida  ma’muniylar  Xorazmshohlar  davlatini  ijtimoiy,  si-
yosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan  rivojlantirdilar.  Mamlakat 
viloyat, shahar va qishloq (qal’a)larga ajratilib boshqarildi. 
Xorazmshoh  davlatning  oliy  va  mutlaq  hokimi  hisoblanardi. 
Gurganchda  shoh  qarorgohi,  markaziy  boshqarma  –  devonxona 
tashkil etildi. Uning tarkibida ziroat, savdo-tijorat, moliya, soliq, 
shahar va qishloqlarda osoyishtalikni saqlash uchun harbiy ishlar 
bilan  shug‘ullanadigan  mahkamalar  faoliyat  ko‘rsatgan.  Davlat-
ning  eng  yuqori  lavozimlaridan  biri  vazirlik  –  xo‘jayi  buzruk 
unvoniga  ega  bo‘lgan.  U  devonxona  ishlariga  mas’ul  bo‘lgan. 
Harbiy safarlar vaqtida hukmdor nomidan davlatni idora etgan.
Ma’muniylar davrida Xorazmda ilm-fan va madaniyat ravnaq 
topib, Ma’mun akademiyasi – «Dorul hikma va maorif» («Bi-
limdonlik  va  maorif  uyi»)  tashkil  etiladi.  Ushbu  ilmgohda  bu-
yuk qomusiy olimlar ijod etganlar, o‘z kashfiyot va asarlari bilan  
Xorazmshohlar  davlatining  mavqeyini  yuksak  darajaga  ko‘tar-
ganlar. Biroq bu madaniy yuksalish uzoq davom etmagan.
Ma’muniylar
davrida Xorazm

---

68
1017-yilda  Mahmud  G‘aznaviy  tomoni-
dan zabt etilib, o‘z mustaqilligidan mah-
rum  bo‘lgan  Xorazm  ko‘p  vaqt  o‘tmay 
(1040)  Saljuqiylar  davlatiga  qaram  bo‘lib  qoladi.  Saljuqiylar 
hukmdori Malikshoh o‘z ma’murlaridan Anushteginni Xorazm-
ga  noib  qilib  tayinlaydi.  Anushtegin  vafotidan  so‘ng  Xorazmda 
uning vorisi Qutbiddin Muhammad (1097–1127) noiblik qiladi. 
Garchi  u  «xorazmshoh»  unvonini  tiklab,  bunday  jarangdor  nom 
bilan ulug‘lansa-da, Saljuqiylar davlatining sadoqatli noibiligicha 
qolgan edi. Xorazmning mustaqilligi Qutbiddin Muhammadning 
o‘g‘li Otsiz (1127–1156) nomi bilan bog‘liqdir.
Dastavval Otsiz turkman va  qipchoqlarni o‘ziga  bo‘ysundi-
radi.  Xorazm  bilan  iqtisodiy  jihatdan  bog‘liq  bo‘lgan  Sirdaryo 
etaklari  va  Mang‘ishloq  yarimorolini  egallaydi.  Otsiz  Kaspiy 
dengizi sohillaridan to Sirdaryoning o‘rta oqimiga qadar bo‘lgan 
yerlarda Xorazmshohlar davlatining poydevorini barpo etadi.
Otsizning  siyosatini  uning  vorislari  El-
arslon  (1156–1172),  Sultonshoh  Mah-
mud (1172) va Takash (1172–1200) da- 
vom  ettiradilar.  XII  asrning  ikkinchi 
yarmida  Movarounnahr  va  Xurosonda  siyosiy  vaziyat  yanada 
keskinlashadi.  1153-yilda  Sulton  Sanjarga  qarshi  ko‘chmanchi 
o‘g‘uzlar isyon ko‘taradilar. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati 
keskin zarbaga uchrab, zaiflashib qoladi.
Dastavval  undan  Kichik  Osiyo  va  Kermon  ajralib  ketadi.  
So‘ngra Fors, Ozarbayjon va Xuroson viloyatlari mustaqil bo‘lib 
oladi.  Bunday  siyosiy  vaziyatda,  shubhasiz,  Xorazmning  hukm-
ronlik  doirasi  kengaytirilib,  uning  mustaqilligi  yanada  mustah-
kamlanadi.  Xorazm  davlati,  ayniqsa,  Otsizning  nabirasi  Takash 
davrida  juda  kengayadi.  1187–1193-yillarda  u  Nishopur,  Ray 
va  Marv  shaharlarini  zabt  etadi.  1194-yilda  esa  saljuqiylar 
sultoni  To‘g‘rulga  qaqshatqich  zarba  berib,  eronni  Xorazmga 
bo‘ysundiradi.
Takashdan so‘ng uning o‘g‘li Alovuddin 
Muhammad  (1200–1220)  ham  Xorazm 
davlatini  kengaytirish  siyosatini  davom 
ettiradi.  1206-yildan  boshlab  Movarounnahrni  qoraxitoylarning 
qaramligidan ozod etishga kirishildi. 1210-yilda Talos vodiysida 
Mustaqillik uchun 
kurash
Xorazmshohlar 
davlatining tashkil 
topishi
Davlat hududining 
kengayishi

---