Paleozoy geologiyalıq dáwiri tariyxı, mezazoy erası, trias, era hám bór geologiyalıq dáwirleri tariyxı, tuw búrmelenıw tariyxı, qazılma baylıqları hám flora fauna Jobası

Mezozoy eratemasi
Mezozoy eratemasi (ERASI) (mezo... hám yun. zoe — turmıs ), mezozoy — fanerozoy eoniniyag orta iri bólindi hám Jer geologiyalıq tariyxınıń soǵan muwapıq erası. Mezozoy eratemasi 230 mln.jıl aldın baslanǵan, 163 mln.jıl dawam etken. Mezozoy eratemasin daslep 1841-jıl ingliz geologı J. Fillips ajratqan. 3 sistema (dáwir) ge bólinedi: trias, yura hám por. Mezozoy eratemasida házirgi materiklar óz formasına iye bola baslaǵan hám itimal okeanlıqtaǵı batıqlar da sol dáwirde qáliplesken. Paleozoy erası aqırında barlıq qáddi.platformalar teńiz júzesinen kóterilgen hám gersin búrmeleniwi nátiyjesinde payda bolǵan taw sistemaları menen oralǵan. Ayırım platformalar tutasqan, qurǵaqlıq maydanı kútá úlken kóbeygen. Qubla yarım sharda qáddi. Gondvana materigi úlken maydandı iyelep turǵan. Mezozoy baslanıwı menen Jer qabıǵınıń materik bólimleri shógip teńiz transgressiyasi kúsheygen. Gondvana materigi Afrika, Qubla Amerika, Avstraliya, Antarktida materiklarina hám Indiya yarım aral dızbekine ajralıp ketti. Yura dáwirinen baslap qáddi.platformalardıń kóp bólegin teńiz bastı. Qubla Evropa hám Jan.-Batıs Aziyada tereńlikler qáliplese basladı. Sonday tereńlikler Tınısh okean tubi shetlarindegi Jer qabıǵında da júz boldı. Bunday process bul dáwirdiń aqırına shekem dawam etdi. Soń materiklar kóterilip, teńiz júzesi qısqardı. Mezozoy eratemasida búrmeleniw, taw payda bolıwı hám magmatizm júdá kúsheydi. Trias hám yura dáwiri teńiz jaǵalıǵına qara saz hám gilli slanetslarnıń qalıń qatlamları tán. kontinental zonallik bul dáwirinde házirgige jaqın bolǵan. Mezozoyda kontinent ıǵallıǵı artqan. Turaqlı kontinent regionlarında úlken maydandı iyne japıraqlı ormanlar, paporotnik hám basqa iyelegen. Batqaqlı ormanlarda payda bolǵan torflı tegisliklerden keyinirek kómir qatlamları payda bolǵan. Trias dáwirinde ayırım orınlarda vulkanlar iskerligi menen baylanıslı tuf hám lavanıń qalıń qatlamları ónim boldi. Yura dáwirinde úlken ǵana maydanlardı teńiz suwı bastı. Ósimlikler arasında ashıq urıwlılar húkimran ataq iyeledi. Yura hám por dáwirinde úlken reptiliyalar kóbeydi. Olardıń túrleri kóbeyip, suw hám qurǵaqlıq kesirtkelerine (dinozavrlar hám pterozavrlar) bólındı. Yurada mayda sút emizuvchilar hám dáslepki tishli qus payda boldı.
Bul dáwirdiń ortalarinan jabıq urıwlı ósimlikler húkimran bolıp, házirge shekem sol poziciyasin saqlap kelip atır. Ízǵar súyiwshi ósimlikler bolsa kemeydi. Shıbın-shirkeyler keń tarqala basladı. Sút emiziwshiler súyrelip júriwshilerdi sıǵıp shıǵardı. Mezozoy eratemasi aqırında dinozavrlar joǵalıp ketti.
Mezozoy eratemasi dawamında teńiz florası hám faunasi da talay ózgeredi. Plastinkajabrali hám qarınayaqli mollyuskalar rawajlandi. Basaqlilardan ammonitlar hám belemnitlar, ignatanlilardan teńiz kirpısı hám teńiz liliyasi kóbeydi. Suyekli balıqlar húkimran poziciyanı iyeledi. Mezozoy eratemasi adog'ida úlken teńiz reptiliyalari, ammonitlar, belemnitlar hám basqa joǵalıp ketti.

Paydalı qazilmalardan Mezozoy eratemasi dáwirinde gúńgirt kómir hám tasko'mir, neft, shógindi temir rudası, boksit, fosforit, tas duzı, altın, gúmis, mıs, qorǵasın, rux, qalay kánleri bar.

Organikalıq evolyuciyanıń qúdiretli faktorı – tábiyiy tańlanıw opz huqıqın iyelewge kirisedi. Bul faktordıń áhmiyeti qanshelli zárúrli ekenligin tastıyıqlaw ushın tek eki mısaldı keltiriw jetkilikli boladi. Mısalı, tur quramında ámeldegi individler sanı geologiyalıq tárepten ol shekem uzaq dawam etpegen dáwir oralıǵında ózgermes esaplanadı, yaǵnıy qansha individ nabıt bolsa, sonshası saqlanadı.
Eger kópshilik organizmlerdi júzlegen, mińlaǵan, mıń, millionlap tuqım yamasa máyek payda etiwi inabatqa alınsa, qansha -qansha organizmlerdiń ólip ketiwine isenim payda etiw múmkin. Hár qanday individdiń bir jupi saqlansa júzlegen, mińlaǵan, millionlap jup individ óledi. Házirgi kúnde biziń planetamizda olardıń 2 mln.ga jaqın túri bar. Organikalıq álemniń rawajlanıwı dawamında júz millionlap túrlerdi apatqa dús keliwi esabına jańa túrler dóretiwge kelgen. Jer júzinde qáliplesken organikalıq álem rawajlanıwı processinde tek ǵana bólek alınǵan túrler, bálki iri gruppalar, shańaraqlar, tártip (qáwim) hátte klasslar (ájdad) quramındaǵı organizmler málim tábiyiy ortalıq faktorları apatqa dus kelgen.
Jer sharı tiri janzatlarınıń rawajlanıwı 5 toparǵa 17 dáwir bolinip, onıń tariyxı 3, 5 mlrd.jıl oraliǵindaǵı waqıt penen belgilenedi.
Joqarıda aytqanımızday, dáslepki turmıs qaldıqları jer qatlamlarında 2, 5 mlrd.jıl burın arxey erasında payda bolǵanlıǵı anıqlanǵan. Arxey qazilmalarına suwotlari hám bakteriyatárizli organizmler tiyisli bolıp, olar Ontario kópli jaǵasında tabılǵan.
Turmıstıń rawajlanıwı etiwi proterozoy erasınan baslanadı. Sayan sistemasında da bir kletkalı suwotlari, bakteriyalar húkimranlıq dáwiri esaplanadı. Yenisey sistemasına kelip, dáslepki kóp kletkalı suwotlari ushray baslaydı.
Sonlıqtan, shama menen 1200 mln.jıl burın baslanǵan kóp kletkalı organizmlerdiń rawajlanıwı biotikalıq almasıw kusheytiwine sebep boladi. Tiri janzatlar dúzilisiniń jáne de quramalasıwı Siney sisteması dáwirinde júz beredi.
Bir kletkalı kók jasıl suwotlarinıń rawajlanıp barıwı menen bir waqıtta kók jasıl, qızıl, suwotlari, meduza, bult, jawın qurtı sıyaqlı baslanǵısh kóp kletkalı haywanlar dóretiwge keledi. Keyinirek arxeotsitlar dep júritiletuǵın baslanǵısh haywanlar qirilip ketken.
Kóp kletkalı organizmlerdiń payda bolıwı organikalıq álem rawajlanıwında zárúrli basqıshlardan esaplanadi. Tábiyatshi ilimpazlardıń kópshilik bóleginiń pikirine qaraǵanda, kóp kletkalı organizmlerdiń dóretiwge keliwinde koloniya formasında turmıs keshiriwshi janzatlardıń roli úlken bolǵan.
Koloniya formasındaǵı janzatlar kóp kletkalı turmıs jaǵdayına optishnıń tiykarǵı tiykarı esaplanadı. Bul koloniyalar reńsiz, xivchinlilar, infuzoriyalar volvoks sıyaqlı ápiwayı haywanlar, jasıl, kók jasıl hám diatom suwotlari arasında tez-tez ushırasıp turadı.
Koloniya quramına kiretuǵın kletkalar dáslep bir jıllıq ózgeshelikine iye bolǵan, az-azdan olar koloniyada wazıypalardı bolıp alıp, olardıń bir bólegi awqat jutıw, basqası háreket qılıw, jańa áwlattı payda etiw sıyaqlı wazıypalardı bólıp alıw múmkinshiligine iye bolǵan.
Erkin haldaǵı kislorod, oǵan maslaspaǵan organizmler ushın kúshli uwlı zat esaplanadı. Bul elementti jasıl opsimliklardıń fotosintezi sebepli kóp muǵdarda toplanıwı Jer sharı tábiyatınıń kútá úlken dárejede ózgeriwine sebep boldi.
Opz dáwirinde kámalǵa jetkenge jetken tiri organizmlerdiń kópshiligi biosferada júz bergen bunday revolyucion jemiriliwine shıdam bere almay qaytıs bolǵan bolsa, opsimliklar hám haywanat áleminiń basqa bir bólegi jańa jaǵdayǵa iykemlesiw múmkinshiligine erisedi. Áne sol dáwirden barlıq házirgi kúnde ámeldegi bolǵan (kislorodlı ortalıqta jasawshı ) organizmler evolyutsiyası baslanadı. Sonday eken barlıq tiri janzatlar sintezi hám destrukturaga tiykarlanǵan biotik almasıw formasında dóretiwge kelgenligi anıq. Biraq bul almasıw opziga tán ózgesheligi menen xarakterlenedi. Tiri janzatlar sırtqı ortalıqtan opzi ushın zárúr bolǵan elementlardı qabıl etip opz ortalıǵın ózgertedi hám sol waqıttıń opzida onıń opzi da ózgeredi. Tábiyaatan biotikalıq almasıw shınjırı tolıq jabıq bola almaydı. Onıń kelesi sheńberleri aldınǵilari menen baylanbaǵan. Solay eken, biotikalıq almasıw mineral formasındaǵı hám ulıwma ullı spiral formasındaǵı tábiyiy zanjidan ibarat.
Tirishiliktiń kelesi erasına bir názer taslaytuǵın bolsaq, poleozoy erası - bul áyyemgi turmıs erası esaplanadı. Ol kembriy dáwirinen baslanadı. Jer sharınıń qurǵaqlıq bólegi bul dáwirde sahradaǵı shóllerden ibarat bolǵan. Tek hár jay hár orında, teńiz jaǵasında, taslarda suw otlari hám moxlarǵa uqsas opsimliklar dus kelgen. Teńizde eń ápiwayı dúzılıwlı kópk jasıl, qońır hám qızıl suw otları hám haywanat áleminiń barlıq bólimlerinıń wákilleri turmıs keshirgen.
Bul dáwirde trilobit haywanot áleminde húkimranlıq etken. Olar arasında teńiz túbine bekkem jabısıp turıwshı, súyretilip juretuǵın, suwda erkin halda qalqıp turatuǵın, júzip, jabısıp hám suwdiń bir bóleginen basqa bir bólegine optish wazıypasın atqaratuǵın organlarǵa iye túrler ámeldegi bolǵan.
Organizmlerdiń bir kletkalı dúzılıwdan kóp kletkalı dúzılıwǵa optishi olardıń aktiv háreket etiwge urınıwı nátiyjesi bolıp tabıladı.

Metazoa - tiri kóp kletkalı haywanlardıń bir shekem itimalǵa jaqın ájdadları reńsiz (Ivanov, 1968) esaplanadı. Kóp kletkalı dúzılıwge optish dáwirdiń kolonial forması, házirgi waqıtta ushraytuǵın kolonial organizm proterospongiy - ápiwayı bulttı yadqa saladı.

Tiri janzatlardıń kóp kletkalıq dáwirine optishi materiya evolyuciyası ushın asa zárúrli áhmiyetke iye.
Birinshiden, kóp kletkalılıq basqıshqa optishtıń dáslepki dáwiriden-aq rawajlanıw aste bolsa da baratırǵanı, olardıń ol shekem kóp bolmaǵan bóleginiń dúzılıw tárepinen quramalasqanın kórinetuǵın boladi. Nátiyjede turmıs integraciyasınıń jańa basqıshı eski sistemanı taplıq ózgertirmegen halda, az-azdan oǵan jańalıq qosılıwı nátiyjesinde forma hám mazmunan quramalasıp baradı.
Ekinshiden, kóp kletkalı organizmler opz ájdadları bolmish bir kletkalı janzatlar menen júz beretuǵın jasaw ushın gúres processinen forma hám mazmunan parıq etkenlikleri sebepli azat boladi. Bul olardıń jańa-jańa turmıs formaların payda bolıwı ushın sharayat tuwdiradi.
Úshinshiden, jańa payda bolǵan konkurent munasábetler kóp kletkalı organizmlerdiń jańa turmıs forması dúzilisi variantları payda bolıwın talap etedi.
Solay eken, kóp kletkalı organizmlerdiń turmıs dúzilisinde rawajlanıw dárejesin jańa basqıshın iyelewi hám dáslepki ájdadları esaplanǵan bir kletkalı janzatlar menen bolatuǵın konkurenciyadan erkin halda turmıs keshiriwi ushın sharayat tuwıladı hám usınıń menen bir waqıtta kóp kletkalı organizmlerdiń bir kletkalı janzatlarǵa baylanıslı bolmaǵan halda evolyucion rawajlanıwdıń jańa basqıshına káteriliwi ushın zárúrli faktor esaplanadı.
Tórtinshiden, belgili dárejede quramalı dúzılıwlı, kólemli birqansha úlken bolǵan kóp kletkalı janzatlar, bir kletkalı organizmlerdi turmıs evolyutsiyası rawajlanıwında, olardı aldın alıw ushın tiykarǵısı esaplanadı.
Tiri tábiyaattıń bir kletkalı organizmlerden soǵ qáliplesken kóp kletkalı janzatlardıń tómendegi qásiyetlerin bólek atap ótiw orinli.
Kóp kletkalı janzatlardıń qáliplesiw processinde olardıń tiykarǵı komponentleri ápiwayı dúzılıwlı, konkurentlik qábileti tómen bolǵan bir kletkalı organizmlerden ibarat boladi. Jańa turmıs formasındaǵı kóp kletkalı organizmlerdi payda bolıwı ushın múmkinshilik jaratqan.
Turmıs dúzilisiniń quramalı dárejege ótiwi, kóbeyiw hám ózgereriwshenlik qábiletiniń payda bolıwı kóp kletkalı janzatlardı tábiyiy sharayattıń ózgeriwine shıdam beriwi hám evolyucion processqa qatnasıwı ushın múmkinshilik jaratadı.

Solay etip, proterozoy erasında dáslepki bar turmıstıń xarakterli ózgesheligi - jasaw ortalıǵınıń qaytpas ekenligi anıqlandi. Turmıs (tiri janzatlar ) - opsimliklar dúnyası, haywanat álemi hám mineral elementlardıń kompleksi yamasa tiri element Jer betin tolıq iyelep aladı.

Jer betinde dóretiwge kelgen asa túrme-túr tiri janzatlar materiya evolyutsiyası jáne onı belgilewge ılayıq bolǵan kúshke aylandı. Bunıń tastıyıǵı ushın tek birden-bir bir mısaldıń ózi jetkilikli.
Olardıń kópshilik bólegin kóprish analizatorlari - kózlari quraǵan. Haywanlardıń kólem tárepinen onshelli úlken bolmaǵan túrme-túr túrleri menen bir qatarda talay úlken, uzınlıǵı 0, 5 metrge jetetuǵın túrleriniń bolǵanlıǵı belgili. Olardıń 1000 ǵa jaqın túri qazilma halda tabılǵan. Keyingi maǵlıwmatlarga kóre iyne denelilardan teńiz juldızı hám goloturiya, malyuskalar, perdeliler meduzalar hám taǵı basqa haywanlar keń tarqalǵan. Arxeotsiatlar opzlarinıń statyasınan qáliplesken skeletlarinıń bar ekenligi menen xarakterlenip, olardıń qaldıqlarınan teńiz jaǵaları, hák tas úyinlerinen shólkemlesken tasiqlar payda bolǵan.
Turmıstıń kelesi rawajlanıwı ordogen dáwirinde dawam etken. Teńiz liliyalari hám juldızları, iyne tánli goloturiya qatarına opsha dáwir haywanlarınan teńiz kirpitikenin da qapshiladi. Jelkeayaqlilar sanı asıp, bul gruppa wákilinen biri - lingula (Lingula) biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen jáne onı házirgi kúnde Tınısh okeanı suwida ushıratıw múmkin.
Ordogen dáwirinde bashayaqlilar, malyuskalar sıyaqlı haywan túrleri de payda boladi. Bul dáwirde omırtqalı haywanlardıń wákili pansrli (sawıplı ) balıqlardıń payda boliwi zárúrli waqıya esaplanadı. Opsimliklar áleminiń qurǵaqlıqqa shıǵıwı menen baylanıslı taǵı bir ózgeshelik olardıń individual rawajlanıw dáwirlerinde júz beretuǵın jınıslıq hám jınısız násil hám de tuqımnıń payda bolıwı bolıp tabıladı.
Qurǵaqlıqqa shıǵıw menen olar ushın ortalıq sharayatlarınıń tupten ózgeriwi menen baylanıslı túrde jer bawırınan suwdı qabıllaw, hawaǵa suw puwı retinde ajıratıw, karbonat angidrid hám kislorodtı qabıllaw hám olardı atmosferaǵa shıǵarıw wazıypasın atqaratuǵın jańa-jańa organlar payda boladı. Daslep qurǵaqlıqqa shıǵa baslaǵan opsimlikler onsha kóp bolmaǵan. Olar tiykarınan suw hám suwǵa jaqın sheklengen haldaǵı suw, ıǵallıq penen baylanıslı ortalıq sharayatı túrlishe bolǵan jerlerde tarqalǵan.
Biosfera evolyuciyasında opsimliklerdiń qurǵaqlıqqa shıǵıwı ullı revolyuciya esaplanadı. Sebebi bunda onıń kelesi rawajlanıwı ushın tazadan -jańa múmkinshilikler jaratıladı. Tábiyatta júz bergen turmıstıń bunday keskin evolyucion ózgeriwin kópshilik ılım iyeleri Jer sharında júz bergen geologiyalıq ózgerisler, kúshli gaz ónim bolıw dáwiri, vulqanlardıń, okean suwinıń regressiyasi hám tranegressiyasi, qitpalar háreketi, hátte juldızlarda waqıtı -waqıtı menen jańa juldızlardıń payda bolıwı nátiyjesinde júz beretuǵın jarılıwlar menen baylaydi.
Silur dáwirdiń okean janzatları máselesine kelsek, bul dáwir kelip psilofittárizli opsimliklar qurǵaqlıqqa shıǵa baslaǵan, okean suwında omırtqasız haywanlar qatarına kóplab teńiz shayanımon shayanlar dóretiwge kelip jelke ayaqlılardı jawlap ala baslaǵan. Kóp maǵlıwmatlarǵa kóre balıqlardıń dáslepki ájdadları da sol dáwirde payda bolǵan.
Toplam dáwirinde opsimliklar áleminiń qurǵaqlıqtı jawlap alıw etiwi óse barıp, psilofitlar, plaunlar menen bir qatarda baslangpich paporotniksimonlar hám dáslepki ashıq urugplilar rawajlanıwı hám de zamburugplarnıń payda bolıwı gúzetiledi. Bul dáwirdiń haywanot álemi házirgi biz jasap atırǵan dáwirde tarqalǵan balıqlarnıń dáslepki ájdadlarınan quram tapqan. Olar forma hám dúzilisi tárepinen asa hár túrli bolǵan.
Qurǵaqlıqta turmıs keshiretuǵın opsimliklarnıń kópayishi hám topıraqtıń payda boplishi haywanot áleminiń qurǵaqlıqqa shıǵıwı ushın sharayat jaratadı. Opsha dáwirdiń qazilma qaldıqlarında chayonlar, oprgimchak hám basqa shıbın-shirkeylerdi ushıratıw múmkin. Bulardan sopng qurǵaqlıqta jasawshı bopgpimoyoqlilar menen azıqlanatuǵın omırtqalı haywanlardıń qáliplesiwi baslanadı. Balıqlarnıń qurǵaqlıqqa shıǵıwı sebeplerinen biri - quyash nurı tapsirida isiydigan tábiy dushshı suw háwizlerinde kisloroddıń jetiwmasligi bolıp tabıladı. Bul sharayatta kislorod menen dem alıw qábileti ámeldegi bopla baslaǵan balıqlar az-azdan keń gúlleniw tawıp haywanot álemi oprtasida kópchilikni iyelep barǵan.
Karbon opsimliklar áleminiń jer júzinde gúlleniw tapqan dáwiri esaplanadı. Okean suwinıń kóptarilishi hám qopyilishinıń gezekleniwi bir tárepden opsimliklar áleminiń bir bólegin apatqa alıp kelse, ekinshi tárepden batpaqlıqtı payda bolıwı, batpaq opsimliklarnıń gúlleniw tabıwı hám batpaq opsimlik qatlamların payda bolıwına múmkinshilik beredi. Bul dáwirde bálentligi 30 metrge jetetuǵın tereksimon plaunlar, tereksimon qirqbopgpinlilar, paporotniklar hám ashıq urugpli opsimliklarnıń dáslepki ájdadları keń tarqaladı.
Karbon dáwirindegi haywanot álemi rawajlanıwınıń eń zárúrli máwsimi, amfibiyalarnıń jınıslıq procesin suwsız ortalıqta júz boplishi esaplanadı. Bul dáwirde sudralib juretuǵın haywanlardıń eń ápiwayı túrleri payda bopladi, shıbın-shirkeyler hawa ortalıǵın derlik taplıq iyeleydi. Karbon teńizlerinde bir kletkalilardan kóplab foraminiferalar, jelke ayaqlılar, hár túrli ninatanlilar, malyuskalar, korallar keń tarqalǵan. Trilobitlar hám pantsrli balıqlar bul dáwir kelip azaya baslaǵan.

perm mezazoy erasınıń aqırǵı dáwiri esaplanadı. Bul dáwir kelip toplam dáwirindegi tereksimon plaunlar qirqbopgpimlar jańa opzgargan ortalıqqa shıdam bere almay tapligpicha halok bopladilar. Olardıń oprniga házirgi dáwirde tarqalǵan paporotniksimonlar tarqala baslaydı hám gúmbezlilerdiń dáslepki ájdadları qáliplese baradı. Haywanot áleminde de opzgarish júz bolıp, reptiliylar keń tarqaladı. Jer qurasi florası hám faunasi quramında kesikn opzgarishlar júz bopladi. Tribuloitlar oplib, pútkilley tugay baslaydı, olardıń oprniga bas ayaqlı molyuskalar - ammonitlar opsha dáwir faunasida salmaqlı oprin iyeleydi. Sudralib juretuǵın haywanlardıń jańa turmıs formasındaǵı túrleri payda bopla baslaydı. Olardıń ayırımları sút emizuvchi haywanlardıń ayırım qásiyetlerin iyelep baslaydı.

Trias Jer qurrasinıń salıstırǵanda tınısh dáwiri esaplanadı. Tek onıń oprtalariga kelip jer júzinde úlken opzgarishlar júz bopladi. Teńiz regressiyasi trias dáwirdiń oprtalarida onıń transgressiyasi menen almasinadi. Qurǵaqlıqta ohiq urugpli opsimliklarnıń rawajlanıwı baslanadı. Teńizde jelke ayaqlılar opz oprnini malyuskalarga bopshatib beredi. Bul dáwirde belementlar, teńiz shayanımonlar, haqıyqıy suyekli balıqlar payda bopladi.
Bul rawajlanıw dáwirdiń opziga tán ózgesheligi sonda, ol sudralib juretuǵın haywanlardıń keń tarqalǵan hám joqarı dárejede rawajlanǵan, gúlleniw tapqan dáwiri esaplanadı. Bul tasbaqalar, áyyemgi krokodiller hám dinozavrlar, sonıń menen birge basqa suwda hám qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar rawajlanıwınıń eń joqarı pogponasiga kóptarilgan dáwiri bolıp tabıladı. Onıń aqırlarında kelip sút emizuvchi haywanlar payda bopla baslaǵan boplsa kerek. Qurǵaqlıqta bul dáwirde sagovniklar, ginkgolar, ignabargli terekler opsimliklar áleminde húkimranlıq etedi, kordoitlar apatı baslanadı.
Tariyxıy rawajlanıw processinde turmıstıń hasası hsoblangan murtakni sırtqı ortalıqtıń tapsiridan qorǵaw múmkinshiligine iye bolǵan urugpnıń payda bolıwı opsimliklar álemin suw ortalıǵından shıǵıp Jer qurrasinıń hár qanday hawa rayı sharayatında tarqalıw imkaniyatın berdi. Urugpli opsimliklar endi tek suwda yamasa dárya hám teńiz jaǵasındaǵana emes, bálki qurǵaqlıqtıń hár qanday uchastkasında tarqalıw múmkinshiligine iye bopladi. Teńiz hám okean suwida bolsa diatom suvoptlari taraqqiy eta baradı. Haywanot álemi evolyutsiyası bul dáwirde tiykarınan suwda hám qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar menen bogpliq bopladi.
Yura dinozavrlarnıń gúlleniw tapqan dáwiri esaplanadı jáne bul dáwir kontinentdıń jumsaqlıǵı hám sol waqtıniń opzida suwdiń bir shekem iliqligi menen xarakterlenedi. Jıllı suwdiń moplligi opsimliklar áleminiń barq urib rawajlanıwı hám keń tarqalıwı ushın eń qolay sharayat esaplanǵan. Soǵan kópra dinozavrlar azıq-túlik kemshiligi menen tapqnashmagan.paporotniksimon hám gúmbezliler menen japıraqları xurma opsimligi bargini eslatuvchi sagovniklar, ginkgolar sıyaqlı tereksimon opsimliklar opz rawajlanıw dáwirdiń eń joqarı pogponasiga kóptariladi. Yopigp urugpli (gulli) opsimliklarnıń dáslepki ájdadları sol dáwirde payda bolıp, Jer júzinde tarqala baslaydı.
Bopr dáwirine kelip sharayat tupten opzgaradi. Gaz ónim boplish procesi Jer qurasida qitpalarnıń qurıwına sebep bopladi. Íqlım mopptadillashadi. Opsimliklar suwda hám qurǵaqlıqta jasawshı haywanlar (bahaybat kesirtkeler) dıń azıqlanıw dáregine aylanadı, opsimliklar áleminde keskin opzgarish júz bopladi. Bopr dáwirinde suvoptlar, malyuska hám globiteriya sıyaqlı janzatlar iskerligi nátiyjesi hák tas qatlamları úyinleri tóplanǵan. Bul dáwir florasında jabıq urugpli opsimliklar húkimranlıq rolin opynay baslaydı, gúmbezliler areali bolsa az-azdan qısqara baradı. Opsimliklar áleminiń opsha dáwirde húkimran bolǵan turmıs formalarınıń apatqa dús keliwi jırtqısh dinozavrlarni apatqa dús keliwiniń tiykarǵı faktorı bopladi. Sonday etip 150 mln.jıl dawam etken bul bahaybat haywanlardıń húkimranlıq dáwiri tawsıladı.
Olardıń oprnini opz rawajlanıwınıń dáslepki tetapoyasida turǵan sút emizuvchi haywanlardıń húkimranlıq dáwiri baslanadı. Sonlıqtan, Jer qurrasi tiri bólegi (biosfera ) dıń náwbettegi jańalanıw procesi júz bopladi.
Turmıstıń jańa erası kaynazoynıń uchlamchi (paleogen, neogen) dáwirinen baslanadı. Jer qurrasi geologiyalıq opzgarishlar nátiyjesinde házirgi kóprinishni iyeleydi, vulqanlardıń Tınısh okean halqası payda boladı. Teńizlerde kitsimon, gúrekoyoqli balıqlar, eki tavaqali malyuskalarnıń payda boplishi, beleminitlarnıń joq boplishi, jabıq urugpli opsimliklarnıń húkimranlıǵı, házirgi zaman florası hám faunasinıń quram tabıw dáwiri esaplanadı. Sút emizuvchi haywanlardıń jańa-jańa turmıs formaları payda bopladi.