Qobiliyatlarning psixologik strukturasi
Qobiliyatlar avvalom bor
umumiy
va
maxsus
turlarga bo„linadi va har birining
o„z psixologik tizimi va tuzilishi bo„ladi. SHaxsning umumiy qobiliyatlari undagi
shunday individual sifatlar majmuiki, ular odamga bir qancha faoliyat sohasida
ham muvaffaqiyatli faoliyat ko„rsatish va natijalarga erishishga imkon beradi.
Masalan, texnika oliy o„quv yurtining talabasi ham ijtimoiy-gumanitar, ham aniq
fanlar, ham texnika fanlari sohasidagi bilimlarni o„zlashtira oladi. Bunda unga
umumiy bilimdonlik, nutq qobiliyatlari, tirishqoqlik, chidam, qiziquvchanlik kabi
qator sifatlar yordam beradi.
Maxsus qobiliyatlar esa ma‟lum bir sohada yutuqlarga erishish, yuqori
ko„rsatgichlar berishga imkon beruvchi sifatlarni o„z ichiga oladi. Masalan, sport
sohasi bilan buxgalterlik hisob-kitobi bo„yicha ishlayotgan ikki kishida o„ziga xos
maxsus qobiliyatlar bo„lmasa bo„lmaydi.
Umumiy qobiliyatlarni maxsus qobiliyatlarga zid tarzda talqin qilish mumkin
emas. SHaxsning umumiy qobiliyatlari ularni hosil qiluvchi omillar yaqqol
psixologik hodisa yoki voqelikdir. Maxsus qobiliyatlar ko„lam jihatdan torroq
bo„lishiga qaramay, chuqurroq mohiyatni o„zlarida mujassamlashtiradi. I.P.Pavlov
o„z ta‟limotida “badiiy”, “fikrlovchi”, “o„rta” tiplarga ajratilgan shaxslarning
tavsifini beradi .
“Badiiy tip” uchun bevosita taassurotlar, jonli tasavvur, yorqin
idrok va emostiyalar natijasida vujudga keladigan obrazlarning yorqinligi hos.
“Fikrlovchilar” uchun esa mavhum mantiqiy, nazariy, metodologik
mulohazalarning ustunligi xos.
“O„rta” tipdagilarda esa har ikkala toifa xususiyatlarining xos
ekanligi ko„rinadi.
Har bir qobiliyat o„zining tizimiga ega. Masalan, matematik qobiliyatni
oladigan bo„lsak, uning tarkibiga umumlashtirish malakalari, aqliy jarayonlarning
egiluvchanligi, mavxum tafakkur qila olish kabi qator xususiyatlar kiradi. Adabiy
qobiliyatlarga ulardan farqli, ijodiy hayol va tafakkur, xotiradagi yorqin va
ko„rgazmali obrazlar, estetik hislar, tilni mukammal bilishga layoqat; pedagogik
qobiliyatlarga esa - pedagogik odob, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, bilimlarni
o„zgalarga berishga ehtiyoj kabi qator individual xossalar kiradi. Xuddi shunga
o„xshash qolgan barcha qobiliyatlarni ham zarur sifatlar tizimida tahlil qilish
mumkin va bu katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo„ladi.
Dostları ilə paylaş: |