Практикум по процессам и аппаратам пищевых производств/ С. М. Гребенюк, А. С. Гинзбург и др под ред. С. М. Гребенюка

Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, ekstraksiya prosesi ekstraksiya sabiti
adlanan müəyyən bir kəmiyyətdən də asılıdır, yəni 
const
C
C
A
D



                 (8)
burada: C
D
 – D – həlledicisində B – komponentinin qatılığı, kq/kq;
C
A
 – A – mayesində B – komponentinin qatılığı, kq/kq;
ψ   –   mayelərin   xassələrindən,   temperatur   və   qatılıqlarından   asılı
olan və təcrübi yolla təyin edilən paylanma əmsalıdır, ψ›1.
Çıxarılan   (ekstraksiya   olunan)   komponentin   fazalar   arasında   paylanması
müvazinət şərtləri ilə təyin edilir. Ən sadə halda, əgər ekstragent və ilkin  maye bir
– birində tamamilə həll olmursa, müvazinət şərti aşağıdakı sadə bərabərliklə ifadə
oluna bilər: 
x
K
y


                      (9).
burada: y – çıxarılan komponentin ekstraktdakı konsentrasiyası; 
x – çıxarılan komponentin rafinatdakı konsentrasiyası: 
K – paylanma əmsalı. 
Şəkil 3. “Maye – maye” sistemində ekstraksiya zamanı müvazinət xətti.
Х – У koordinatlarında OA müvazinət xətti koordinat başlanğıcından çıxan
düz xətt şəklində olur (Bax: şəkil 3). Verilən sistem üçün K – paylanma əmsalının
qiyməti yalnız temperaturdan asılı olacaqdır. Əgər ekstragent ilkin mayedə qismən
7

---

həll   olursa,   onda   OB   müvazinət   xətti   düz   xətt   şəklində   olmayacaqdır,   belə   ki,
paylanma   əmsalının   qiymətinə   qarşılıqlı   həllolma   təsir   göstərir.   Bu   halda
müvazinət xətti düz xətdən bir qədər fərqli, məsələn 3 – cü şəkildəki OB xətti kimi
olacaqdır. 
Yuxarıda qeyd edilən ekstraksiya prosesində üç komponent iştirak edir, onda
prosesə maye ekstraksiyası halı kimi baxıldıqda, aşağıdakı 4 – cü şəkildə göstərilən
üçbucaq diaqramından istifadə olunur. 
   
      
Şəkil 4.
Müvazinət
şərtinin üçbucaq diaqramı.
4 – cü şəkildə tərəflərində üç komponentdən hər birinin faiz nisbəti ayrılmış
bərabəryanlı   üçbucaq   təsvir   edilmişdir.   Üçbucağın   təpələri   təmiz  A,  B  və  C
komponentlərinə   uyğun   gəlir.   Üçbucağın   tərəflərində   ikiqat   qarışıqlara   uyğun
gələn   parçalar   qeyd   edilmişdir.   Məsələn,   AC   tərəfindəki      a    nöqtəsi  B
komponentinə   malik   olmayıb,   50   %  A  komponentindən   və   50   %  C
komponentindən ibarət olan qarışığa uyğun gəlir. Üçbucağın daxilindəki istənilən
G nöqtəsi üç komponentin qarışığını əks etdirir. Bu qarışığın tərkibini təyin etmək
üçün, 4 – cü şəkildə göstərilən qaydada    G   nöqtəsindən üçbucağın tərəflərinə
paralel olan xətlər çəkmək lazımdır.    G    nöqtəsinə uyğun gələn qarışığın tərkibi
aşağıda göstərilən miqdarlara müvafiq olacaqdır: 
x
A
 = 45 %;            x
B
 = 26 %;             x
C
 = 29 %. 
8

---

Üçbucağın   A   təpəsinin   ekstraksiya   edici   mayeyə,   C   nöqtəsinin   –
ekstragentə,   B   nöqtəsinin   isə   –   ekstraksiya   olunan   komponentə   uyğun   olduğu
qəbul edilmişdir. 
Əgər ilkin maye və ekstragent bir birində qarşılıqlı həll olmurlarsa, m aye –
maye   sistemində   ekstraksiyanı,   daha   sadə   proses  kimi   qəbul  etmək   olar.   Onda
prosesin qrafiki cəhətdən qurulması daha da sadələşir və 5 – ci şəkildə göstərilən
diaqram şəklində təsvir oluna bilər. 
Şəkil 5. Maye ekstraksiyası üçün konsentrasiya (qatılıq) pillələrinin sayının
tapılması. 
Bu diaqramda müvazinət xətti və işçi xətt göstərilir. Üfüqi koordinat oxunda
ekstraksiya mayesindəki ekstraksiya olunmuş komponentin konsentrasiyası, şaquli
koordinat   oxunda   isə   -   ekstraksiya   olunan   komponentin   ekstragentdəki
konsentrasiyası göstərilir. İşçi xətti ekstraksiya olunan komponentin ekstragentdəki
verilmiş   son   və   ilkin   konsentrasiyalarına   görə   qururlar.   Pilləli   qrafiki   quraraq,
konsentrasiyanın   verilən   hədlərində   ekstraksiya   aparmaq   üçün   lazım   olan
konsentrasiya pillələrinin sayını əldə edirlər.    
9

---

Ekstraktorlar. Ekstraksiya prosesini həyata keçirmək üçün istifadə olunan
aparatlara   e k s t r a k t o r l a r    deyilir. Ekstraksiya prosesinin 2 üsuldan (bərk
materialdan və maye qarışlardan ekstraksiya) ibarət olması ilə əlaqədar, sənayedə
tətbiq olunan ekstraktorlar bir sıra cəhətlərinə görə bir – birindən fərqlənir. Bərk
materialdan ekstraksiya prosesinin icrası üçün müasir fasiləsiz fəaliyyət göstərən
ekstraktorlar,   bərk   materialın   ekstragentlə   çoxpilləli   suvarılması   prinsipi   və   ya
qarşılıqlı təsirdə olan mühitlərin fasiləsiz əks axınlı hərəkət prinsipi ilə işləyirlər.
Birinci   qrup   ekstraktorlardan   lentli   və   təknəli   ekstraktorlar,   ikinci   qrup
ekstraktorlardan isə şnekli şaquli və meylli ekstraktorlar daha geniş, bəzi hallarda
isə rotasiyalı ekstraktorlar istifadə olunur. 
Maye   –   maye   sistemində   ekstraksiya   prosesinin   icrası   üçün   müxtəlif
konstruksiyalı aparatlar tətbiq edilir. Mayelər üçün ən sadə quruluşlu ekstraktorun
sxemi 6 – cı şəkildə təsvir edilir. Bu aparat, qarışdırıcı pərləri olan düzbucaqlı
tutumdan ibarətdir.
Şəkil 6. Qarışdırıcısı olan ekstraktor.
10

---

Verilmiş qarışıq və ekstragent qarışdırılmaq məqsədi ilə 1 – qarışdırıcısına
verilir, elə burada da ekstraksiya prosesi baş verir. Sonra maye 2 – durulducusuna
axıdılır, burada mayenin ayrılması baş verir və iki maye təbəqəsi əmələ gəlir. 
Ayrılan zaman  ekstrakt  üst  təbəqədə,  rafinad  isə  alt  təbəqədə  yığılır. Bu
qurğu fasilə ilə işləyir. Fasiləsiz işləyən ekstraktorlar öz quruluşlarına görə çox
müxtəlifdir.   Bunlardan   sütunlu   ekstraktorlar,   qarışdırıcıya   malik   ekstraktorlar,
mərkəzdənqaçma ekstraktorları və s. göstərmək olar.
Ekstraksiya   prosesinin   tənzimlənən   əsas   parametri   ekstraksiya   olunan
maddənin   verilmiş   qarışıqdakı   son   miqdarıdır   ki,   bu     da   ekstraktorun
məhsuldarlığından,   ekstragent   sərfindən,   prosesin   temperaturu   və   davam   etmə
müddətindən asılıdır.
11

---