Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Özünütərbiyə və onun motivləri.
506
digər davranıĢ tərzi həddindən artıq ĢiĢirdildikdə onda yersiz bədgumanlıq, lovğalıq keyfiyyəti yarana bilər. Məzəmmət və cəzalandırma da Ģagirdin günahının dərəcəsinə uyğun, ədalətli olmalıdır. Nəhayət tərbiyəvi iĢin mühüm formalarından biri də özünütərbiyədir. Sonrakı bölmədə özünütərbiyədən geniĢ bəhs etdiyimizə görə bir daha onun üzərində dayanmırıq. Məktəblilərin tərbiyəlilik göstəriciləri və kriteriyaları. ġagirdlərin tərbiyə prosesini idarə etmək üçün tərbiyənin təsiri altında onların Ģəxsiyyətində baĢ verən dəyiĢiklikləri nəzərə almaq imkanının olması lazım gəlir. BaĢqa sözlə, Ģagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsini aĢkara çıxarmaq imkanımız olmazsa, tərbiyə prosesini idarə etməyimiz də mümkün olmazdı. Tərbiyə psixologiyası və pedaqoqikasının ən baĢlıca vəzifələrindən biri əxlaqi cəhətdən tərbiyəliliyin kriteriyalarının məzmununu aĢkara çıxarmaq və müəllimləri uĢaqda Ģəxsiyyətin forma- laĢmasının gediĢi haqqında tam dəqiq və etibarlı məlumat verə bilən metodlarla silahlandırmaqdan ibarətdir. Biz həyatda çox vaxt elə adamlara rast gəlirik ki, onlar müəyyən Ģəraitdə əxlaqi cəhətdən düzgün davrana bilirlər. La- kin bu adamların biz hələ əxlaqi cəhətdən tərbiyəli olduğunu söyləyə bilmərik. Biz yalnız o adamın əxlaqi tərbiyəliliyə ma- lik olduğunu söyləyə bilərik ki, həmin adam heç cür əxlaqsız hərəkətə yol verə bilməsin. Ona görə də əxlaqi tərbiyəliliyin əsas kriteriyalarından biri əxlaqi tələbatların, hiss və adətlərin formalaşma səviyyəsindən ibarətdir. ġəxsiyyətin formalaĢmasının və tərbiyəliliyin mühüm kriteriyalarından biri də davranışın ixtiyarilik səviyyəsindən ibarətdir. Ġnsanın əxlaqi cəhətdən sabitliyi, çətinlikləri aradan qaldıra bilmək bacarığı öz arzularını, istəklərini idarə edə bilmək və öz niyyətini yerinə yetirə bilmək bacarığı, öz davranıĢını idarə edə bilmək bacarığı olmadan mümkün deyil- dir.
Düzgün tərbiyə almıĢ adam müəyyən bir iĢi icra etməyi
507
qərara alır və öz niyyətini həyata keçirir. QarĢısına qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün bütün baĢqa arzuları, maneələri ara- dan qaldırır. Ġradi davranıĢ adlandırılan bu cür davranıĢın təhlili göstərir ki, həmin davranıĢın əsasında Ģüurlu tənzim motivasiyası təmayülü mexanizmi dayanır. Bu zaman insan Ģüurlu olaraq bir təmayülün, meylin qiymətini artırır, digər təmayülün qiymətini isə azaldır. ġübhəsiz heç də insan həmiĢə özünün motivasiya təmayülünü əldə edə və onu lazımi istiqa- mətdə yönəldə bilmir. Belə olduqda iradi davranıĢ həyata keçmir. Beləliklə, deyilənlərdən bir daha aydın olur ki, insanın tərbiyəliliyinin mühüm kriteriyalarından biri onun
davranışının ixtiyarilik səviyyəsindən, özünün tələbatlarına yiyələnə bilmək səviyyəsindən ibarətdir. ġübhəsiz, tərbiyəliliyin müəyyən səviyyəsində insanın mədəni davranıĢ formalarına, cəmiyyətdə qəbul olunmuĢ birgəyaĢayıĢ norma və qaydalarına, məiĢət və peĢə vərdiĢlərinə və özünü apara bilməyin digər cəhətlərinə yiyələnməsini də nəzərə almamaq olmaz. Bu keyfiyyətləri asanlıqla müĢahidə et- mək mümkün olduğuna görə, bizə belə gəlir ki, insanın moti- vasiya sahəsinə əsasən onların barəsində asanlıqla fikir yürütmək mümkündür. Lakin tərbiyəlilik həmin zahiri əlamətlərə diqqətlə yanaĢmağı da tələb edir. Onlar insanın həmin sahəyə təlabatları ilə motivləĢən davamlı davranıĢ forması kimi özünü göstərə bilər, eləcə də yalnız zahirən mənimsənilmiĢ davranıĢ da ola bilər. Ġkinci halda Ģagirdlər təzyiqin, nəzarətin təsiri altında ondan tələb olunanların hamısına əməl edir, nəzarət olmadıqda isə müvafiq davranıĢ tərzini yerinə yetirmirlər. Buradan isə aydın olur ki, müvafiq davranıĢ forması Ģəxsin tələbatına çevrilməmiĢdir və həmin adam bu sahədə tərbiyəli deyildir. Deməli, nəzarət, məcburiyyət olmadan düzgün və əxlaqi
508
VI.23.4. ġəxsiyyətin özünütərbiyəsinin psixoloji əsasları Tərbiyənin idarə olunması problemi. Tərbiyə kor-koranə bir proses olmayıb, idarəolunan prosesdir. Tərbiyə prosesi ona görə idarə olunan prosesdir ki, onun məqsədi, motivləri, funksiyaları və gözlənilən nəticələri mövcuddur. ġübhəsiz bunların hər birini nəzərə almaq və tərbiyə iĢini onlara müvafiq Ģəkildə təĢkil etmək elə onun idarə edilməsi deməkdir. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, tərbiyə həm xarici, həm də daxili idarəetmə imkanlarına malikdir. Xarici idarəetmə tərbiyə olunanlardan deyil, tərbiyə edənlərdən asılıdır. Burada müəllim və tərbiyəçilərin, tərbiyəvi iĢi həyata keçirən kollektivin fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Ona görə də məktəblinin Ģəxsiyyətinin öyrənilməsi tərbiyə prosesinin idarə edilməsinin mühüm
bir amilidir. Bunsuz məktəbli Ģəxsiyətini formalaĢdırmaq da çətin olardı. Bu cür xarici idarəetməyə tərbiyəvi üsul və vasitələrin düzgün seçilməsi və s. amillərə is- tinad edilməsini də aid etmək olar. Lakin tərbiyənin idarə olunması təkcə xarici formada gedə bilməz. Tərbiyə prosesində biz konkret canlı insanın, fərdin Ģəxsiyyətini formalaĢdırırıq. Ona görə də bu prosesdə həmin fərdin özünün bu prosesə münasibəti, özündə bu və ya digər keyfiyyəti aĢılamaq cəhdi də mühüm rol oynayır. Bu isə tərbiyədə daxili idarəetmənin zəruriliyini irəli sürür. Belə daxili idarəetmə isə özünütərbiyə prosesində həyata keçir və özünüidarə rolunu oynayır.
Ģüurlu olaraq qarĢısına qoyduğu məqsədə, ideal və inamlarına müvafiq Ģəkildə öz Ģəxsiyyətində dəyiĢikliklər etməyə yönəlmiĢ fəaliyyətindən ibarətdir. Özünütərbiyənin həyata keçməsi üçün Ģəxsiyyətin və onun özünü dərk etməsinin müəyyən inkĢaf səviyyəsinin, özünün hərəkətlərini baĢqalarının hərəkətləri ilə müqayisə zamanı təhlildən istifadə edə bilmək qabiliyyətinin, eləcə də
daim özünütəkminləĢdirmək Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|