141
ġəkil 5. «Ġnsan», «Ģəxsiyyət», «fərd» və «fərdiyyət»
anlayıĢlarının həcmlərinə görə qarĢılıqlı əlaqəsi
(R.S. Nemova görə).
Lakin bütün fərdləri Ģəxsiyyət adlandırmaq olmaz. Yeni
doğulmuĢ uĢaq, ağlını itirən səfeh Ģəxsiyyət hesab olunmur. Bir
fərd kimi doğulmuĢ insan tədricən ictimai münasibətlər
qovuĢuğunda, sosiallaĢma nəticəsində Ģəxsiyyətə çevrilir.
Nəticədə o təkcə baĢqalarından fərqlənmir, eyni zamanda tarixi
prosesin iĢtirakçısına çevrilir. Hər bir Ģəxsiyyət cəmiyyətdə
yaĢayan konkret canlı insan olmaqla, gerçəkliyi dərk edib
dəyiĢdirmək, fəallıq göstərmək, baĢqaları ilə ünsiyyətə girmək
imkanına malik olur.
«Fərdiyyət» anlayıĢına gəldikdə, hər bir adamın
Ģəxsiyyəti yalnız ona məxsus əlamət və xüsusiyyətlərin məc-
muuna malik olur və onun fəaliyyətini təĢkil etməklə həmin
adamı baĢqalarından fərqləndirir. Fərdiyyət insanın tempera-
mentinin, xarakterinin əlamətlərində, adətlərində, üstünlük
təĢkil edən maraqlarında, idrak proseslərinin keyfiyyətlərində,
qabiliyyətlərində, fərdi fəaliyyət üslubunda və s.- də təzahür
edir. Ġki elə adam tapmaq mümkün deyildir ki, onlarda qeyd
etdiyimiz psixoloji xüsusiyyətlər eyni olsun. Ġnsan Ģəxsiyyəti
özünün fərdiyyətliliyinə görə təkrarolunmazdır. «Fərd» və
«ġəxsiyyət» anlayıĢlarında olduğu kimi, «fərdiyyət» və
«Ģəxsiyyət» anlayıĢlarını da eyniləĢdirmək mümkün deyildir.
Onlar yalnız vəhdət təĢkil edirlər.
III.5.3. ġəxsiyyətin psixoloji strukturu
142
ġəxsiyyətin özünəməxsus psixoloji strukturu vardır.
Psixoloji ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, insanın Ģəxsiyyətə
çevrilməsi üç psixoloji kateqoriyanın nəticəsidir. Bunlar: inikas
– ünsiyyət – fəaliyyətdir. Bu baxımdan Ģəxsiyyətin psixoloji
strukturunun əsasında birinci növbədə onun idrak prosesləri
durur. Ġnsan həyata gəldikdən sonra duyğu olqanları vasitəsilə
ətraf mühit cisim və hadisələrini əks etdirərək psixi inkiĢafa
nail olur. Bu prosesdə onu əhatə edənlərlə ünsiyyət xüsusi
əhəmiyyətə malikdir. ġəxsiyyətin strukturunda onun idrak
prosesləri əsasında və onunla yanaĢı aĢağıdakı baĢlıca
yarımstrukturları, komponentləri qeyd olunur:
-
Şəxsiyyətin istiqaməti. Buraya onun dünyagörüĢü, ic-
timai mövqeyi, tələbatları, maraq və meylləri, əqidə və
idealları, adət və ənənələri, ideya və praktik yönəliĢlik sistemi
və s. daxildir. Bu zaman yönəliĢliyin komponentlərindən biri
dominantlıq təĢkil edir və aparıcı olur. BaĢqaları isə istinad ro-
lunu oynayır. Dominantlıq təĢkil edən istiqamət Ģəxsiyyətin
bütün psixi fəaliyyətini müəyyənləĢdirir.
-
ġəxsiyyətin
strukturunda
sonrakı
mühüm
yarımstrukturunu onun hazırlıq səviyyəsi təĢkil edir. Buraya
Ģəxsiyyətin əldə etdiyi bilik, bacarıq və vərdiĢlər sistemi daxil-
dir.
ġəxsiyyətin
strukturunda
mühüm
yer
tutan
yarımstrukturlardan, komponentlərdən biri də onun imkanlarını
müəyyənləĢdirən və fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edən
qabiliyyətlər sistemindən ibarətdir.
ġəxsiyyətin strukturunda mühüm yer tutan digər kom-
ponenti insanın həyatda qazandığı davranıĢ forması, baĢqa
sözlə onun xarakteridir.
Nəhayət, bu komponentlərin hamısının üzərində
Ģəxsiyyətin mənliyi, yəni özünü dərk edib anlaması, öz
davranıĢını nizama salıb idarə etməsi «hökmranlıq» edir.
ġəxsiyyətin strukturunun daha çox yayılmıĢ bu cür
ənənəvi təhlili ilə yanaĢı onu digər aspektlərdən də xarakterizə
143
etmək mümkündür. Bunun üçün birinci növbədə Ģəxsiyyətin
strukturunun aĢağıdakı qrafikinə nəzər yetirək
5
ġəxsiyyət
ġüursuzluq
ġüur
Ümumi növ
tendensiyalar
ı
Arxetip
«Kölgə»
Növün, etno-
sun
tendensiyalar
ı
Arxetip
«BaĢqaları»
SıxıĢdırılmıĢ,
unudulmuĢ,
rədd
edilmiĢ, arzu olunmaz,
qeyri-aktual
Özü, ətrafdakılar və
aləm haqqında informa-
siya
Mühitin,
etnosun,
xalqın
dəyərləri
ÜmumbəĢəri
dəyərlər
Ġblis Yoldançıxaran Qeyri Mən
Mən
Peyğəmbər Allah
Kollektiv Ģüursuzluq
ġəxsi Ģüursuzluq
ġəxsi Ģüurluluq
Kollektiv Ģüurluluq
KeçmiĢ
Gələcək
Ġndii
ġəkil 6. ġəxsiyyətin strukturu (prof. S.Ġ.Seyidova görə)
163