Q an yadd a ş ı vaqif arzumanli, VƏLİ HƏBİBOĞLU, kamil muxtarov
Yüklə 499,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
Zəngəzur qəzasının kəndlərində tam olmayan məlumatlara görə 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanmışdır. Beləliklə, qəzadan hər iki cinsdən ölənlərin, yaralananların və şikəst olanların sayı 10068 nəfərə çatmışdır. Lakin bu rəqəmin özü də erməni vəhşiliklərini yalnız qismən əks etdirir, çünki daşnak quldurların ölüm gətirən, rəhm, əfv nə olduğunu bilməyən hucumlarından sonra qəzada yaranan dəhşətli qarışıqlıq şəraitində azərbaycanlıların vahiməyə düşərək qaçması nəticəsində verilmiş bir çox qurbanlar, əlbəttə, aydınlaşdırılmamış qalmışdı. Mixaylovun məlumatlarında göstərilən, xüsusilə fərqləndirilmiş vəhşiliklərin bəzilərini oxucuların nəzərinə çatdırmaq istərdik. Bəlkə, vaxtilə başımıza gətirilmiş bu müsibətlərdən düzgün nəticə çıxarmadığımıza görə, üstündən 70-75 il keçdikdən sonra təkrarən həmin bəlalara düçar olmağımızın səbəblərini araşdırmaqda bunun müəyyən köməyi dəyər bağışlayan Allah bizi bir daha bu cür bəlalara düçar etməz. 1) Baqudı, kəndində erməni əsgərlərinə verilmiş 15 gözəl qız şərəfsizlik azabına və həmçinin, cismani ağrılara dözməyərək tələf olmuşdular. 2) Yenə həmin kənddə 400 nəfər azərbaycanlı talan vaxtı məscidə toplaşmışdılar, ermənilər məsciddən çıxış yollarını bağlamış, əvvəlcə onun pəncərəsindən içəri əl qumbaraları atmış, sonra isə məscidi içəridəki bütün adamları ilə birlikdə yandırmışlar. 3.) Yenə həmin kəmddə azərbaycanlı Qadama Tahir qızı xəncərlə doğranmışdır, onun döşünü kəsmiş və yanında uzanmış körpə balasının ağzına dürtmüşdülər. 4) Həmin kənddə Yolçu Şıxhüseyn oğlunu öldürərkən ermənilər onun cinsiyyət üzvünu kəsərək, öldürülmüş bir başqasının ağzına keçirmişdilər. 5) Yenə həmin kənddə gənc qızlar Nisə Əmin qızı, Əcəb Nuhbala qızı, Sona Cəfər qızı və Şahnulu Cəlal qızı can verənə kimi zorlanmışlar. 6) Yenə həmin kəndin yaxınlığında Gülməstə Qasım qızı öldürülmüşdür, onun döşləri kəsilmiş, onurğa sutununa nal vurulmuşdur. 7) Nuvədi kəndində yatağında hərəkətsiz uzanmış yüz yaşlı qoca Əsəd bəy Məlikabbasov süngü ilə deşik-deşik edilmişdir. 8) Yenə həmin kənddə ermənilər qılınc və xəncərlə küçələrdə qaçan qadın və uşaqların başlarını kəsmişlər. 9) Şəki kəndinin küçələrində döşləri kəsilmiş qadın və tən ortadan ikiyə bölünmüş uşaq meyitləri qalmışdı. 10) İyirmi kənddə talan vaxtı ermənlər körpə uşaqları süngüyə keçirmişdilər, parça-parça doğranmış qadın meyitləri tapılmışdı. 11) Aqudı kəndində ermənilər azərbaycanlılardan xristianlıq dininə keçməyi tələb etmiş, qadınların döşlərini kəsmiş və uşaqların ağzına soxmuşlar. 12) Aqudı kəndində ermənilər Qulaməli Şəkər oğlunun gözləri baxa-baxa topuğunu kəsmiş, sonra isə süngü və qamçı ilə öz qanını axıdıb ölənə kimi ayaq üstə yeriməyə məcbur etmişlər. 13) Həmin kənddə bütün gözəl qızları əvvəlcə zorlamış, sonra isə öldürmüşlər. 14) Çullu kəndində ermənilər yataqda uzanmış 9 nəfər xəstəni qılıncdan keçirmişlər. 15) Bağırbəyli kəndində erməiilər 7 nəfər kişi və qadını bir evə toplamış və evə od vuraraq onları diri-diri yandırmışlar. 16) Müsəlmanlar kəndində meyitlər o qədər eybəcərləşdirilmiş və tanınmaz hala salınmışdı ki, əllərin, ayaqların, başların kimlərə məxsus olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyildi. 17) Qatar kəndində hörmətli ağsaqqal Məşədi Qələndər Məşədi Qulu oğlunu öldürmüş, üstünə ağ neft töküb yandırmışlar. 18) Yeni kənddə ermənilər Kərbəlayı Allahverdi Hüseynəli oğlunun əllərini və ayaqlarını bağlayaraq boğazını
kəsmişlər. 19) 1-ci Vartanazur kəndində xüsusilə çox sayda qadın və uşaqlar xəncərlə doğranmışdır. 20) İrəvan quberniyası Yeni Bəyazid qəzasının Rəhman əfəndi kəndində İbrahim Hacı Hüseyn oğlu adlı qocanın gözlərini çıxarmış, sonra isə onu öldürərək meyitini yandırmışlar. Deyildiyi kimi, bu vəhşiliklər Andronik cəlladlarının o zaman Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuş Zəngəzur qəzasında törətdikləri ağır cinayətlərin yalnız cüzi bir hissəsidir. Belə cinayətlərin sayı isə yüzlərlə, minlərlədir. 1918-ci ildə Azərbaycanın Zəngəzur qəzasının yüzdən çox kəndi dağılsa da, bağları, tarlaları məhv edilsə də, yüz minlərlə mal-qarası, qoyun-quzusu sürülüb aparılsa da, ən sadə hesablamalarla respublikaya dəymiş zərər milyard manatı ötsə də, biz qonşularımızın bu “yaxşılıqlarını” çox tez unutmuş, üstəlik də Zəngəzuru onlara hədiyyə etmişik. İnanırıq ki, bu dəfə belə olmayacaq, artıq biz öz yaddaşımızı bərpa etməyə başlamışıq.
Əsrlər boyu türk xalqları geniş ərazidə yaşamışlar. Qədim Oğuz yurdu olan indiki Ermənistan ərazisi də belə yaşayış məskənlərindən biridir. Bu elə bir tarixi həqiqətdir ki, həmin ərazidə mövcud olan türk mənşəli coğrafi adlar, bu ərazinin müxtəlif bölgələri ilə əlaqədar olaraq xalq arasında geniş yayılmış əfsanə və rəvayətlər, bir çox tarixi hadisələr, əsrlərin sınağından çıxmış möhtəşəm qalalar, qədim Oğuz qəbirləri, kurqanları bu fikri tam təsdiq edir. Daha çox Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı bu əraziyə ermənilər, əsasən, Türkmənçay müqaviləsindən sonra kütləvi şəkildə köçməyə başlamışlar. Lakin buna baxmayaraq, iyirminci əsrin birinci rübünə qədər Ermənistanda azərbcanlılar başqa xalqlara nisbətən böyük üstünlük təşkil etmişlər. Belə ki, hələ keçən əsrdə Türkmənçay müqaviləsi bağlandığı ərəfədə İrəvanda 1807 ailə, yəni 7331 nəfər azərbaycanlı yaşayırdısa, burada 567 erməni ailəsi, o cümlədən, 2369 nəfər erməni məskunlaşmışdı. Onu da qeyd edək ki, bu ermənilərin müəyyən qismi İrandan və Türkiyədən təzəcə köçüb gəlmişdi. Həmin dövrdə İrəvanda 4 xan, 41 bəy və sultan ailəsi, 50 axund və molla olubsa, burada cəmi 8 məlik və 13 keşiş yaşayıb fəaliyyət göstərmişdir. Həmin vəziyyət əsrimizin birinci rübündə də dəyişməmişdir. 1916-cı ilin yanvar ayına olan məlumata görə azərbaycanlılar İrəvan ərazisində əhalinin etnik tərkibində böyük üstünlük təşkil etmişlər. Belə ki, həmin dövrdə İrəvan qəzasında 74,2 min nəfər, yaxud əhalinin 48 faizi, Zəngəzur qəzasında 119,5 min nəfər, yaxud 53,3 faiz, Yeni Bəyazid qəzasında 50,7 min nəfər, Sürməli qəzasında 45 min nəfər azərbaycanlı yaşayıb (Bax: İ.Məmmədov, S.Əsədov. “Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi”. Bakı, 1992, səh. 423). Hətta 1938-1939-cu illərdə belə Ermənistanın bəzi rayonlarında mənşəcə türk olan azərbaycanlılar ermənilərə nisbətən, demək olar ki, tam üstünlük təşkil edirdilər. Məsələn, Zəngibasar rayonunda həmin illərdə kəndlərin 95 faizi Azərbaycan kəndləri idi (Bax: “Elturan”. “Milli məsələlər”, 1992, № 1, səh. 15). Bu gün Ermənistan ərazisində bir nəfər belə azərbaycanlının qalmaması, öz Yüklə 499,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|