“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
132 Qafqazı Səid Şamil, Xurşilov, Tausultan Şakmanov, Krımı Cəfər Seyid Əhməd, İdil – Uralı Ayaz İshaki və b. nüfuzlu mühacirlər təmsil edirdi. “Prometey”in ilkin mərhələdə rəhbəri Şimali Qafqaz mühaciri Tausultan Şakmanov, sonralar isə ukraynalı prof. Roman Smal Stotski oldu. Jurnala G. Qvazava redaktorluq edirdi. “Birliyin İstanbulda M. Vəkilli, S. Əhməd, M. Çokayev, Osman Xoca və V. Murskinin təmsil olunduqları böyük bir şöbəsi fəaliyyət göstərdi [140, N-1(5), 1993] “Prometey”in istiqlalçı və milliyyətçi (patriot) gəncləri birləşdirən “Prometey Gəncliyi” şöbəsi də yaradılmışdı. 1936-cı ildə bu şöbənin “Gənc Prometey” (Mlody Prometeusz) adlı məcmuəsi də nəşrə başladı. Onun elə ilk sayında, şöbənin fəaliyyət istiqamətləri və yaranma məqsədləri barədə M. B. Məmmədzadə yazırdı: “Kommunist firqələri və Komintern yeni kadrosunu gənc kommunistlər birliyindən alır. Buna qarşı məhkum millətlərin gəncləri dahi “Prometey Gənclər” təşkilatı yaratmalı və yaşlı nəslin açdıqları istiqlal davsını davam etdirəcək kadro və nəsil yetişdirməlidirlər. Kominternə qarşı “Prometey”, gənclər Kominterninə qarşı “Gənc Prometeyçilər” [39, N-20, 1936]. Prometey Birliyinin əsas fəaliyyət istiqamətlərini aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək olar: - Birlik milli dövlətlərin yenidən təsisi yolunda beynəlxalq hüququn və diplomatiyanın verdiyi imkanlardan maksimum və səmərəli istifadə edir, bu sahədə mühacir təşkilatlarının istər ayrılıqda, istərsə də birliklər şəklində müştərək antibolşevik fəaliyyətinin gücləndirilməsinə çalışır; - Sovet İttifaqının daxili siyasəti, iqtisadi, siyasi, mədəni və b. sahələrdə yol verilən hüquq pozuntuları ilə bağlı məlumatlar toplayır, təhlillər aparıb ictimai rəy yaratmaq üçün dünya dövlətləri, beynəlxalq təşkilatlar və ictimaiyyət qarşısında rəsmi etirazlar, bəyanatlarla çıxış edir, həmçinin vacib məsələlərlə əlaqədar olaraq qurultay, konfrans, eləcə də digər toplantılar çağırır; 133 - SSRİ-dəki məzlum millətlərin gizli fəaliyyət göstərən təşkilatlarına xaricdən məsləhətlər və istiqamət verir, onlara qəzet, jurnal, eləcə də başqa sənədlər, materiallar göndərir, bir sıra hallarda isə maliyyə yardımı göstərir; - Milli müstəqillik ideyalarının təkmilləşməsi, inkişafı, dövrə uyğun interpretasiyası istiqamətində elmi-nəzəri axtarışlar aparır; - Mühacir mətbuatının fəaliyyətini əlaqələndirir, eyni zamanda maliyyələşməsi məqsədə müvafiq olan dərgilərə bu istiqamətdə yardımlar göstərir və s. 1936-cı ilin mayın 31-i iyunun 1-də Varşavada, “Prometey” Birliyində təmsil olunan millətlərin qurultayı oldu. Qurultayda, Stalinin KP-nin XVΙ Konfransında “bütün milli mədəniyyətlərin və dillərin vahid dil, vahid mədəniyyət ətrafında birləşdirilməsi” tezisi ilə bağlı rəsmi ruslaşdırmaya qərar verildiyindən, etiraz əlaməti olaraq və ictimai fikri bu məsələyə yönəltmək üçün əsasən siyasi baxımdan dil problemi müzakirə olunurdu. Türk millətlərindən olan mühacirlər, Moskvanın son illərdə SSRİ-də yaşayan türklərin arasında süni sədlər çəkməsindən, əlifba islahatlarından, nəhayət, ümumi dil təbliğatı ilə yanaşı yerli dillərin yaradılmasına-qondarma əlifbalar meydana gəlməsinə rəvac verdiyindən danışdılar. Natiqlərdən Ayaz İshaqi bu məsələ ilə bağlı fikrini belə ifadə etmişdi: “Moskva Rusiyada yaşayan Türklər üçün tam 70 (ədəbi) türkcə meydana gətirmişdi” [39, N- 20, 1936]. Problemlə bağlı Millətlər Cəmiyyətinə rəsmi müraciət qəbul edən qurultay, eyni zamanda qərara aldı ki: - 1926-cı ildən bəri bolşevik firqəsi rus olmayan xalqların dillərini sistemli şəkildə ruslaşdırmağa başlamışdır; - Stalin proletariatın bütün dünyaya müzəffər olmasından sonra mövcud mədəniyyətlərin hamısının ortaq mədəniyyət halına gətirilməsi iddiasına düşmüşdür; 134 - Son illərdə rus dilinin “oktyabr dili”, “Lenin dili” adı al- tında Sovetlər birliyində yaşayan xalqların ortaq dilinə çevrilməsi prosesi gedir. Buna görə də qurultay: a) Ruslaşdırmaya qarşı kəskin etiraz edərək bütün beynəl- miləl elm və mədəniyyət təşkilatlarını, ictimaiyyəti millətləri- mizin müdafiəsinə çağırır; b) Millətlər Cəmiyyətinin üzvü olan SSRİ-nin daxilindəki bu vəziyyətin, MC-nin istinad etdiyi bəşəri ədalət kimi təməl fikirlərinə müxalif olduğuna MC- nin diqqətini cəlb edir; v) Millətlər Cəmiyyətinin bu ilki toplantısında SSRİ-də ya- şayan millətlərin dillərinin müqəddəratının tədqiqini məqsədəuy- ğun bilir, eyni zamanda qeyri-rusların öz dillərinin sərbəst inki- şafına tam hüquqlu olduqlarından, ona şərait yaradılmasını MC- nin Sovetlər birliyindən tələb etməsini xahiş edir [39, N20, 1936]. “Prometey” Birliyi təkcə dil problemini deyil, SSRİ-nin daxilində cərəyan edən bu və ya digər hadisələri də araşdırıb Mil- lətlər Cəmiyyətinə tez-tez rəsmi bəyanatlar, etiraz notaları gön- dərirdi. Bunlardan, SSRİ-nin Millətlər Cəmiyyətinin üzvlüyünə daxil olunması və 1936-cı qəbul edilən yeni konstitusiyaya ilə bağlı göndərilən müraciətlər, eyni zamanda İspaniyadakı vətəndaş müharibəsinə qarşı etiraz notaları əhəmiyyətli tarixi sənədlərdir. SSRİ-nin Millətlər Cəmiyyətinin üzvlüyünə daxil olunması ilə bağlı MC-nin XVΙΙΙ ümumi toplantısının rəisi Saavadra Lamasa ünvanlanmış etiraz notasında deyilirdi: “Rusiyanın Millətlər Cəmiyyəti azalığına (üzvlüyünə-X. İ.) alınması Cəmiyyətin əsaslarına tamamilə müxalifdir. 1934-cü ildən bəri Rusiya məhkumu millətlərin vəziyyətində bir irəliləyiş vücuda gəlməmiş, əksinə vəziyyət daha da fənalaşmışdı” [39, N-24, 1936]. Notada daha sonra 16-ların mühakiməsindən, kütləvi sürgün, həbs və qətllərdən söhbət açılır, sovet rejiminin terror sayəsində dayandığı göstərilirdi. Notanı MC-nin SSRİ-dəki məzlum xalqlara yardım edəcəyi ümidi ilə Azərbaycan adından Dr. Mir Yaqub, Şimali Qafqaz adından Tausultan Şakman, Gürcüstan adından sabiq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|