125
Konfransı açılış nitqində M. Ə. Rəsulzadə Müsavatın
keçdiyi yola nəzər salaraq onun üç mərhələdən – çarlıq dövründə
türklərin ruslarla eyni hüquqlara malik olduqları ümmətçilik,
islamçılıq, çarlıq rejiminin çökməsindən sonra Azərbaycana
muxtariyyət tələbi və ikinci qurultaydan başlayaraq bu günə qədər
davam edən Azərbaycanın istiqlaliyyət yolunun tutulmasından
ibarət olduğunu göstərdi. Natiq, Azərbaycan istiqlal hərəkatında
yol göstərici, məramına axıradək sadiq tək firqənin Müsavat
olduğunu qeyd edərək, onun məğlub olmadığını açıqladı: “Əgər
bizim ideoloji yanında digər bir ideoloji sistem olsa və
Azərbaycan müqəddəratının Müsavat prinsipləri ilə deyil, öz
prinsipləri əsasında müəyyən olunacağını, idarəsinin mümkün-
lüyünü məqsədə müvafiq bilərək, onu dava etsə və hadisələr bu
davaya haqq verəcək bir şəkil alsaydı, o zaman Müsavat həqiqətən
məğlub sayılardı. Nə sağımızdakı “İttihad” nə də solumuzdakı
sosialistlər belə bir davada bulunmazlar” [40.N1, 1936]. M. Ə.
Rəsulzadə Müsavat ideologiyasında heç bir yanlışlığın, zəifliyin
olmadığını, belə bir hal varsa, onun təşkilatla bağlılığını bildirdi.
Konqresin ikinci iclasında partiyanın sədri “Milli Hərə-
katda Firqə” mövzusunda hesabat məruzəsi ilə çıxış edərək,
Azərbaycan daxilində “İstiqlal komitəsi”nin, mühacirətdə isə
“Milli Mərkəzin” fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək partiyanın
taktiki xəttinin düzgünlüyünü göstərdi. M. Ə. Rəsulzadə “şəxslər
müvəqqəti, ideologiya əbədidir” tezisini əsas tutaraq müsavat-
çıları ideologiyaya sadiqliyə çaxırdı. Konfransın gündəliyində
“Firqə səflərinin müzakirəsinin yekunu kimi aşağıdakı qərar qəbul
olundu: “Mir Əziz Seyidli, Əziz Alpaut ilə Rüstəmbəyli Şəfi bəy
haqqında vaxtilə rəislik tərəfindən verilən ixrac qərarı təsdiq
edilsin; Şeyxzamanlı Nağı, Xəsməmmədli Xəlil və Ağasıbəyli
Səlim bəylər Firqədən xaric edilsin” [40, N1, s.6].
Əsəbləri gərilmiş nümayəndələr digər bir neçə nəfərin də
partiyadan çıxarılmasını təkid etsələr də, M. Ə. Rəsulzadənin
təşəbbüsü ilə konfrans, başqa heç kimin cəzalanmamasına qərar
verdi.
126
Konfransda:
- 25 illik mübarizə və fəaliyyət ilə bağlı M. B. Məmməd-
zadəyə Müsavat tarixinin yazılması həvalə edildi;
- Əski nizamnamə bir sıra düzəlişlər və əlavələrdən sonra
yeni redaksiyada qəbul olundu;
- 7 nəfərdən ibarət partiya Divanı formalaşdırıldı;
- Daxildəki (Azərbaycandakı) vəziyyətlə bağlı Firqə
Taktikası müəyyənləşdirildi;
- Müsavatın Yeni Proqram əsasları qəbul edildi.
İdeoloji yöndə müsavatçılığın dolğunlaşması, təkmilləş-
məsi və daha mükəmməl hala gəlməsində mühüm hadisə olan
Yeni Proqram əsaslarının qəbulu barədə sonuncu fəsildə (Bax:
Mühacirətin ideoloji-siyasi və ədəbi-tarixi irsi) ətraflı bəhs
ediləcəyini nəzərə alaraq, ancaq onu qeyd etməklə kifayətlənirik
ki, bu tarixi proqram Azərbaycan siyasi mühacirlərini ideya-siyasi
cəhətdən yenidən silahlandıraraq, tutulan yolun doğruluğuna
yaranan bəzi şübhələri alt-üst etdi, müsavat daxili birliyi
möhkəmləndirdi. Tam qətiyyətlə demək olar ki, 1936-cı il
konfransından sonra partiya bir daha 1928-1934-cü illər böhranına
bənzəyən növbəti böhranla qarşılaşmadı.
Konfransda geniş müzakirə olunan “Daxildəki (Azərbay-
candakı-X. İ.) vəziyyət baxımından Firqə taktiki” problemi,
mühacirətdə qarşılıqlı ittihamlara mövzu olduğundan bu məsələ
ilə bağlı bir sıra məqamlara toxunmağa ehtiyac var.
1930-cu illərdən başlayaraq mühacirətdəki Daşnak parti-
yasının taktikasında bolşeviklərə qarşı loyallıq hiss olunurdu.
Onlar sərt müqavimət taktikasından imtina edərək, Sovet haki-
miyyətini beynəlxalq aləmdə ən çox Ermənistan torpaqlarını
qonşu Azərbaycana, Türkiyəyə və Gürcüstana verməkdə suçlayır-
dılar. Ideoloji yöndə qarşıdurmadan qaçmağa çalışan daşnaklar
kommunist rejiminin qəbulunun qeyri-mümkünlüyü barədə də
susmağa başlamışdılar. Sonrakı mərhələdə bu taktikanın Stalin
tərəfindən Qafqazın digər millətlərinə təzyiq vasitəsi kimi
göydəndüşmə olduğunu görürük. Belə ki, daşnakların ərazi
127
iddialarını Azərbaycana və Türkiyəyə tez-tez xatırladan Stalin bu
həssas sahədə ermənilərə nisbi fəaliyyət boşluğu yaradır, (daşnak
liderlərindən Kaçaznuninin SSRİ-yə qayıtmasını nümunə çəkmək
olar) digər tərəfdən isə daşnakların “özünü yaxşı aparması”
müqabilində Ermənistana loyallıq nümayiş etdirərək Azərbaycan
və Gürcüstan əhalisində bu respublikalardan olan siyasi mü-
hacirətə qarşı nifrət hissi formalaşdırmağa çalışırdı.
30-cu illərdə mühacirlər tərəfindən M. Ə. Rəsulzadənin
ittiham olunmasında bu mövzu da çox aktual idi. Yusif Əliyevin
İrandan “Qurtuluş”a yazdığı bir məktuba diqqət yetirək: “...Allah
insaf versin kəndisini rəis zənn edən zatə (M. Ə. Rəsulzadə
nəzərdə tutulur-X. İ.). Onun və başına topladığı bir neçə nəfərin
təqib etdikləri siyasət millətimizi bitirmişdir... Siz vətəndən çox
uzaqda yaşadığınız üçün daxildəki faciələrin çoxundan məluma-
tınız yoxdur. Ancaq Siz əmin olunuz ki, bu şəkildə yazılan mə-
qalələrin acısını xalq çəkir” [39, N13-14, 1935]. Məqalədə M.
Emin bəyin silahsız bir ovuc xalqı müdhiş və silahlı rus qüv-
vələrinə qarşı təhrik etdiyi, ermənilərin isə ruslarla ilgili uysal
siyasət yürütməsindən bəhs olunur. Bu taktika təklifini “bolşevik
çörəyinə yağ çəkmək” adlandıran Hilal Münşi daşnaklardan başqa
heç bir mühacir təşkilatının belə taktikanı seçmədiyini,
bolşevizmlə mübarizənin onun çökməsinə qədər aparılacağını
yazırdı.
Ümumiyyətlə, baş verən münaqişələrdə İran mühacirətinin
də əksərən radikal mövqe tutduqlarının şahidi oluruq. 1930-cu
ildən başlayaraq buradakı müsavatçılar İran və türkyönlü
cərəyanlarda qütbləşir. Azərbaycandakı gizli Müsavatın Ι MK
tərkibinin üzvü olan Məmməd Sadıx Quliyev (Xülusi, yuxarıda
tez-tez adı çəkilən Məmməd Sadıx Axundzadədir-“Azəri-Türk”ün
redaktoru) türk yönlü, Mirzə Səlim Axundzadə və Zülqədərov isə
iranyönlü cərəyana rəhbərlik edirdi. Azərbaycandan gələn
mühacirlər ilə əlaqə yaradan Zülqədərov nisbətən güclü və
nüfuzlu görünürdü. Onlar hətta 1930-37-ci illərdə Müsavat parti-
Dostları ilə paylaş: |