“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
300 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
İbrahimli  X.  Qafqaz  evi:  mif,  yoxsa  gerçəklik?  “  Kavkaz”, 
1997 , N --1 
2.
 
Rəsulzadə  M.  Ə.  Qafqaziya  birliyi  fikri  mühacirətdə. 
“Kafkasiya” (Münxen), 1952, N-11-12 
3.
 
“Kurtuluş” (Berlin), 1937, N-28 
4.
 
“Kurtuluş” (Berlin), 1935, N-5 
5.
 
Rəsulzadə  M.  Ə.  Qafqaziya  birliyi  fikri  mühacirətdə. 
“Kafkasiya” (Münxen), 1952, N-11-12 
6.
 
İbrahimli X. Zeynalov  R. Müsavat Partiyasının 1920-ci il 27 aprel 
istilasından  sonra  fəaliyyəti  tarixindən.  “Müsavat”,  Bakı  N-  1(5), 
2(6), 3(7), 4(8), 5(9), 7(11); 1993,1994, 1996, 1997. 
7.
 
Mehmet S. Kafkasiya məsələsi. “Azeri - Türk” 1929, N-24/2 
8.
 
“Kafkasiya” (Münxen ).1952, N-11-12 
9.
 
“Kurtuluş” (Berlin). 1935, N-39 
10.
 
Yenə orada 
11.
 
“Kafkasiya” (Münxen). 1952, N-11-12 
12.
 
Mühlen  Patrik.  Camalihac  ile  Kızılyıldız  arasında.Ankara  , 
1984,s.21 
13.
 
“Kafkaz almanaxı” (İstanbul).1936,s. 62 
14.
 
Americebi  S.  Kafkasiya  məsələsi.  “Kafkas  almanaxı” 
(İstanbul).1936, s.15-17 
15.
 
Erel Ş. Azərbaycan Politikaçılarının yanlışları. İstanbul ,1968 ,s.10 
16.
 
“Kafkas almanaxı” (İstanbul) 1936, s. 11 

---

 
 
301 
17.
 
Bammat  H.  Lehistan  və  Kafkasiya.  “Kafkas  almanaxı” 
(İstanbul) 1936,s. 26-32 
18.
 
“Kurtuluş” (Berlin).1936, s. 62 
19.
 
“Kafkaz almanaxı” (İstanbul).1936, s. 62 
20.
 
Yenə orada , s. 63-70 
21.
 
Karumidze  S.  Şimal  və  Cənub.  “Kafkaz  almanaxı” 
(İstanbul).1937, s. 35-41 
22.
 
“Kurtuluş” (Berlin). 1936, N- 20 
23.
 
İbrahimli X. Azərbaycan Siyasi mühacirəti. Bakı ,1996, s.170 
 
 
 
 
 
Vətən tarixinin öyrənilməsində “Qurtuluş”  
dərgisinin yeri 
 
  1920-ci  illər SSRİ-dən  olan mühacirlərin Türkiyədə  qaynar 
fəaliyyət  dövrü  sayılır.  Lakin  30-cu  illərdə  vəziyyət  kəskinliklə 
dəyişdi.  Qərb  dövlətlərinin  paralel  vaxtda  Türkiyə  və  SSRİ-yə 
təzyiqləri bir birlərinə ənənəvi düşmən olan bu iki dövləti məcburi 
müttəfiqliyə  sövq  etdi.  Osmanlının  dağıntıları  altından  güclə  
çıxan  Türkiyə  SSRİ  ilə  ilıq  münasibətlərdə  təhlükəsizliyini 
qismən  də  olsa  təmin  etməyə  çalışırdı.  Analoji  baxış  SSRİ-nin 
xarici  siyasətində  də  görünürdü.  Eyni  zamanda,  sovetlər  Tür-
kiyədə  də  kommunist  rejiminin  bərqərar  olacağına  ümidli  idi. 
Etiraf  olunmalıdır  ki,  Atatürk  özü  də  Kremldə  belə  təəssüratın, 
ümidlərin yaranmasına rəvac verirdi və zəif Türkiyəyə əlavə baş 
ağrıları  gətirməmək  üçün  heç  də  səhv  etmirdi.  Əslində  köklü 
yanlışlığın  müəllifi  Qərb  idi  ki,  Türkiyə  və  SSRİ-uə  eyni  mü-
nasibət bəsləyir, Osmanlının yerində dünyəvi dəyərlərə söykənən 
Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasını heç cür həzm edə bilmirdi. 
SSRİ  ilə  Türkiyənin  “zorən  dostlugu”  milli  mühacirlərin  30-cu 
illərdə Avropaya sığınması ilə nəticələndi. Mühacirlərin Avropa 

---

 
 
302 
ölkələrində  çəkisi  artdıqca  yeni-yeni  təşkilatlar  və  mətbuat 
orqanları  yaranırdı.  Sözü  gedən  dövrdə  gürcülərin  Parisdə 
“Sakartvelo”, tatarların Rumıniyada “Əməl”, Şimali qafqazlıların 
Polşada  “Severnıy  Kavkaz”,  tatarların  Almaniyada  “Yaş  Tür-
küstan”  dərgisi  yayımlanırdı.  Milli  mətbuatla  yanaşı  SSRİ-dən 
olan  mühacirlərin  kollektiv  əməyi  ilə  bağımsız  milli  dövlətlərin 
yenidən  təsisini  hədəf  götürən  “Prometey”  təşkilatının  eyni  adlı 
dərgisi də nəşr olunurdu. 
  Mühacirətin  Avropadakı  fəaliyyətinin  keyfiyyətini  ifadə 
edən örnək hadisələrdən biri, 1934-cü ildə Berlində nəşrə başlayan 
“Qurtuluş”  dərgisidir.  M.  B.  Məmmədzadə  yazırdı:  “Sovet 
hökuməti  artıq  dəli  olmaq  dərəcəsinə  gəlirdi  .  O,  “Istiqlalın” 
çıxmasından (Avropada Azərbaycan mühacirlərinin dərc etdirdiyi 
qəzet - X. I. ) üç il sonra, onun Türkiyəyə girməsinin yasaq elan 
edilməsinə müvəffəq olmuşdu. Türkiyədə nəşrlərimizin oxunması 
naminə  ...Qurtuluş  məcmuəsini  çıxarmaq  məcburiyyəti  hasil 
olmuşdur" [1]. 
  Berlinin Carlottenburq - 2 ünvanında dərc edilən “Qurtuluş” 
dərgisinin  yaradıcısı  və  məsul  müdiri  Almaniyada  yaxşı  tanınan 
Hilal Münşi idi. 
  H.  Münşi  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  1919-cu  ildə 
Avropaya təhsil almağa göndərdiyi 100-ə yaxın tələbədən biri idi. 
1920-ci il aprel devrimindən sonra o da bolşevik rejimi bərqərar 
olan  Azərbaycana  dönməkdən  imtina  edərək,  Almaniyada 
mübarizə aparmağa qərar verdi. 
  H.  Münşi  məşhur  Azərbaycan  diplomatı  və  yazıçısı  Y.  V. 
Çəmənzəminlinin bacısı oğlu idi. O, alman dilini çox gözəl bilirdi 
və Berlində rəsmi çevrələrdə yaxşı tanınırdı. 1942-ci ildə M. Ə. 
Rəsulzadənin  Almaniya  Xarici  İşlər  Nazirliyinin  rəhbərləri  ilə 
görüşünü  təşkil  edən  də  H.  Münşi  olmuşdu.  Alman  tarixçisi  P. 
Mühlen: “1930-cu illərdə “Prometey”ə yaxın “Qurtuluş” dərgisini 
yayımlayan azərbaycanlı Hilal Munşidən ayrıca bəhs etməyin” [2] 
məqsədə uyğunluğunu vurğulayır. 

---

 
 
303 
  H.  Münşidən  bəhs  etmək  üçün,  heç  şübhəsiz,  ilk  növbədə 
“Qurtuluş”  dşrgisini  öyrənmək,  bu  dərginin  mühacirlərimizin 
həyatında, eləcə də ən yeni tariximizdəki yerinə işıq salmaq tələb 
olunur. Azərbaycan mühacirləri mühacirətdə 30-dan artıq qəzet və 
jurnal dərc etdirib. “Qurtuluş” dərgisi dərc edilən bu çeşidli mətbuat 
nümunələri arasında həm dövriliyi (aylıq dərgi idi və fasiləsiz çap 
olunurdu), həm də mövzu polifonikliyi və faydalılığı ilə seçilir. 
  Adından da bəlli olduğu kimi dərgi Azərbaycanın sovetlərin 
basqısından qurtulmasını hədəf götürmüşdü və bütün mühacirləri 
bu yolda səfərbər etməyə çalışırdı. “Qurtuluş”un almanca əlavəsi 
də çıxırdı ki, bu da alman ictimaiyyətini Azərbaycan milli istiqlal 
mübarizəsi ilə tanış edirdi” [3]. 
  Yayımlandığı  beş  il  ərzində  “Qurtuluş”da  dərc  olunan 
məqalələri  hədəflərinə  və  xarakterinə  görə  bir  neçə  istiqamətdə 
ümumiləşdirmək olar.  
  Birinci  istiqamət  –  Azərbaycan  mühacirlərini  və  alman 
oxucularını  SSRİ-də  baş  verən  hadisələrlə  tanış  etmək. 
İnformasiya təminatını hədəf götürən belə yazılarda ən çox
 
sovet 
rejiminin  törətdiyi  cinayətlərə-terror,  edam,  kütləvi  həbs  və 
sürgünləri  ehtiva  edən  məsələlərə  yer  ayrılırdı.  “Qurtuluş”un 
səhifələrində  həbs  olunan,  yaxud  terrorun  qurbanı  olan  adamlar 
haqqında məlumatlara tez-tez təsadüf edilir. 
  Ikinci  istiqamət  -  Tariximizin,  mədəniyyətimizin  problem-
lərinə həsr olunan məsələlərdə öz əksini  tapır. Mühacirlər 1920-
ci ildə baş  verən aprel devrimini doğuran səbəbləri eninə-boyuna 
təhlil  edərək  mürəkkəb,  ziddiyyətli  məqamlara  cavab  tapmağa, 
qürbətdə baş alıb gedən qarşılıqlı ittihamlara aydınlıq gətirməyə 
çalışırdılar.  Bu  mövzuda  dərc  olunan  təhlillərin  çağdaş  tarixşü-
naslığımız üçün maraq doğuracağı şübhəsizdir. Məsələn, 1920-ci 
ilin  aprel  çevrilişi  ərəfəsində  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 
rəhbərlərinin vəziyyəti xilas etmək üçün müvəqqəti diktatura ya-
ratmaq  istəkləri  mübahisə  doğurur.  XI  ordunun  hücum  təhlükə-
sinin gerçəkləşdiyi ərəfədə belə bir fikrin ümumiyyətlə olmadığını 
iddia  edənlər  də  yox  deyil.  Kifayət  qədər  mürəkkəb  bir 

---