Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
ilqar Məmmədov lərin mürəkkəbləşməsinə təsir etmiş ən mühüm amillərdən biri hesab olunur. Təsərrüfat həyatında istehsalın güclənməsi, istehsal vasitələrinin təkmilləşməsi və
istehsal münasibətlərinin mürəkkəbləşməsi ailələrin, qəbilələrin, tayfaların bütöv bir iyerarxiyasının yaranmasına səbəb olan əsas amillərdən olmuşdur. İstehsalın təkmilləşməsi, mürəkkəbləşməsi sonradan ictimai əmək bölgüsünün, «maraqların bölünməsinin» güclənməsinə də gətirib çıxarmışdır. İcmaların inkişaf etməsi nəticəsində bir-biri ilə yaxın olan qəbilələri birləşdirən tayfalar, tayfa ittifaqları yaranmışdır. İctimai strukturun mürəkkəbləşməsi, böyüməsi isə təbii qüvvələrə, düşmən tayfaların aqressivliyinə qarşı dura bilmək imkanlarını artırmışdır. Bu səviyyəyə yüksəlmiş tayfaların qonşu tayfalarla mübarizədə onlara qalib gəlmək və onları özlərindən asılı etmək gücü də çoxalmışdır. Tanınmış hüquqşünas-alim V.M.Sırıx marksist nəzəriyyənin müddəalarından çıxış edərək yazır ki, dövlətin nə olduğunu bilməyən, lakin onu doğuran ictimai quruluş forması məhz qəbilə quruluşu olmuşdur. Onun fikrincə, qəbilə quruluşunda demokratik əsasa malik olan ictimai hakimiyyət aşağıdakı əlamətlərə malik idi: 1)
Ali hakimiyyət qəbilənin bütün müvafiq yaş həddinə çatmış üzvlərinin yığıncağına məxsus olmuşdur. Bu yığıncaqda həm kişilər, həm də qadınlar iştirak edirdilər. Qəbilə üzvləri ən mühüm məsələləri həll etmək üçün yığıncağa toplanırdılar. 2)
hansısa bir orqan, aparat və ya təşkilat yox idi. Hakimiyyət kollektiv xarakter daşıyırdı. 3)
Qəbilə üzvünə zərər yetirildikdə bu, bütün qəbiləyə vurulmuş zərər hesab olunurdu. Buna görə də zərər çəkmiş şəxsin müdafiəsinə bütün qəbilə qalxırdı. 4)
Qəbilə üzvləri arasındakı fərqlər təbii mənşəli olmuşdur. Kişilər ovçuluqla, balıqçılıqla məşğul olur, tarlada çalışır, qadınlar isə ev təsərrüfatı ilə məşğul olurdular.”' Сырых B.M. Теория государства и права. S.16-17. 84
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə hesab edir ki, cəmiyyətin inkişafının dövlətəqədərki dövründə icma üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bütün həyati məsələlər İcma üzvlərinin ümumi yığıncağında həll olunurdu. Yetkinlik yaşına çatmış hər bir şəxs ümumi yığıncaqda bütün məsələlərin müzakirəsində və qərarların qəbulunda iştirak edə bilərdi. Ümumi yığıncaq bir növ ictimai hakimiyyət orqanı olmaqla yanaşı, həm də məhkəmə orqanı funksiyasını həyata keçirirdi. Qəbul olunan qərarlar İsə icmanın bütün üzvləri tərəfindən qeyd-şərtsiz həyata keçirilməli idi. Beləliklə də, qəbilə və tayfa üzvlərinin yığıncağı bir növ ali suveren orqan kimi kollektiv iradəni ifadə edirdi. Tədqiqatçılar konsensusu, yekdillik prinsiplərinə uyğun qərarların qəbul edilməsini bu yığıncaqlar üçün xarakterik olan ümumi xüsusiyyətlər hesab edirlər. İcmanın idarə olunması isə ağsaqqallar şurası, kahinlər və başçılar (qəbilə başçısı, tayfa başçısı, hərbi başçı) tərəfindən həyata keçirilirdi. Ağsaqqalların hakimiyyəti onların həyat təcrübəsinə, şəxsi- mənəvi avtoritetlərinə, qəbilə üzvlərinin, icma üzvlərinin onlara olan inamına əsaslanırdı. Bu avtoritet fiziki gücün yox, şəxsin özünün, onun mənəvi gücünün avtoriteti idi. İcma üzvlərinin ağsaqqalların göstərişlərinə tabe olması icmadakı ümumi maraqlardan irəli gəlməklə təbii xarakterə malik idi. Ağsaqqallar göstərişlər verərkən, qərarlar qəbul edərkən ümumi razılığa əsaslanmağa çalışırdılar. Adətən, ağsaqqal statusunda olan şəxs icma üzvləri tərəfindən seçilməklə belə bir status əldə etmirdi. Belə şəxslər faktiki olaraq ağsaqqal olurdular, yəni öz xüsusi keyfiyyətlərinə görə icma üzvləri tərfindən ağsaqqal kimi qəbul olunurdular. Həmin xüsusi keyfiyyətlərə görə icma üzvləri onlardan çəkinir, onlara xüsusi hörmət və ehtiram göstərir, hətta həmin şəxsləri müqəddəsləşdirirdilər. İcma daxilində xüsusi bir məcburetmə aparatı, həmçinin də müharibələrin aparılması məqsədi ilə yaradılmış hər hansısa bir orqan yox idi. Silah götürə bilən kişi cinsinə mənsub bütün icma üzvləri hərbi münaqişələr zamanı silahlı qüvvəni təşkil edirdilər. 85
ilqar Məmmədov Müharibələrin aparılmasına hərbi başçılar rəhbərlik edirdilər. Hərbi başçılar icma üzvləri tərəfindən seçilir və müharibələr dövründə onların səlahiyyətləri nisbətən artırdı. Qəbilə, tayfa başçılarının seçilməsinin vahid bir qaydasının olmasını demək yanlış olardı. Belə ki, bəzi qəbilələrdə, tayfalarda başçılar icmanın üzvləri tərəfindən, bəzilərində isə ağsaqqallar şurası tərəfindən seçilirdi. Tayfa ittifaqlarının idarə olunmasında tayfa başçıları şurasının rolu böyük olmuşdur. Bu cür ittifaqlar öz daxilindən ittifaq başçısını, bəzən bir neçə başçını seçir və onlardan birinə hərbi başçı səlahiyyəti verilirdi. Nəzəriyyəçilərin fikrincə, ibtidai icma dövründə ağsaqqalların, başçıların hakimiyyəti onların bərabər olanlar arasında birinci olmaları ilə xarakterizə olunurdu. Bütün icma üzvləri kimi onlar da əmək fəaliyyətində iştirak edir, başqaları kimi təsərrüfat işləri ilə məşğul olur və hər bir icma üzvünün üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirirdilər. Yəni ibtidai icma dövrünün son mərhələlərinə qədər icma daxilində ancaq hakimiyyətin həyata keçirilməsində iştirak edən və əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmayan, digərlərindən üstün olan xüsusi səlahiyyətli bir qrup yox idi. İbtidai icma insanının dünyagörüşünün, təsəvvürlərinin formalaşmasında, həmçinin hərəkətlərinin idarə olunmasında kahinlər (büyücülər, şamanlar, müqəddəslər və s.) mühüm rol oynayırdılar. Onlar sirli hesab olunan hadisələri izah edir, xeyir və şər qüvvələri ilə əlaqə yaradır, icmanı şər qüvvələrin təsirindən qoruyur, insanların günah əməllərinə görə cəzalandırılmasında fəal iştirak edir, icma üzvlərinin fəaliyyətinin kollektiv üçün səmərəli olan isitqamətə yönəldilməsinə təsir göstərirdilər. Kahinlər, həm də adətlərin qoruyucusu hesab olunurdu. İcma daxilində, onun üzvləri arasında yaranan mübahisələr əksər hallarda mübahisəsi düşmüş tərəflərin özləri tərəfindən, ciddi qaydada rəhbər tutulan adətlərə uyğun həll edilirdi. Mübahisələrin həll edilməsində ağsaqqallar və kahinlər də mühüm rol oynayırdılar. Cəzanın ən sərt növlərindən biri icmadan qovulmaq olmuşdur. İcmadan qovulmuş fərd hər cür yardımdan məhrum olmaqla sərt və amansız təbiət qüvvələrinin, vəhşi heyvanların. 86
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|