Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi düşmən qəbilələrin qurbanına çevrilirdi, icma üzvlərinin səhv hesab edilən hərəkətlərə yol verməməsi və ya belə hərəkətlərdən çəkinməsi üçün bir çox hallarda sadəcə ictimai məzəmmət və ya ağsaqqalların məzəmməti kifayət edirdi. Hər bir qəbilə, tayfa öz üzvlərini düşmənlərdən mühafizə edir və hər hansısa bir fərdin başqa icmanın üzvü ilə münaqişəsi baş verdikdə qəbilələr bir-birinə qarşı durmalı olurdu.
Tayfalar daxilində ictimai özünüidarəetmə sistemi bir neçə yarımsistemlərdən-özünüidarəetməni həyata keçirən qəbilələrdən ibarət idi. Belə bir sistemin qurulması nəticəsində həyati məsələlərlə bağlı qərarlar, demək olar ki, bütün icma üzvlərinin (müvafiq yaş həddinə çatmış) iştirakı ilə qəbul olunurdu. A.İ.Kov- lerin sözləri ilə desək, qeyd olunanlar bəşəriyyətin «qızıl dövrü» adlandırılan ibtidai icma dövrünü idealizə etməyə xidmət etmir. Belə ki, dövlətin yaranmasına qədərki dövrdə icmalar daxilində ümumi idarəçiliyin bütün üzvlərin iştirakı ilə həyata keçrilməsi sərt və amansız bir mühitlə mübarizədə insan birliklərinin qorunub saxlanması məqsədinə xidmət edirdi. Təbii ki, həmin icmalarda müasir mənada başa düşdüyümüz azadlıq yox idi və icma daxilində azad fərdlərin bərabərliyinin təmin edilməsindən söhbət gedə bilməzdi. Fərdin həyatının bütün sahələri, hər bir əhəmiyyətli sayılan hərəkəti bir çox hallarda sakral («sakral» sözü latın mənşəli olub dini rituallara aid edilən, müqəddəs hesab edilən mənasını verir) xarakterə malik olan normalar vasitəsilə, özü də çox ciddi şəkildə tənzimlənirdi. Bu cür total kolllek- tivçilik hər bir icma üzvünün həyatının digər üzvlərin nəzarəti altında olması ilə tamamlanırdı. İbtidai icma quruluşunun dövlətin formalaşmasına yaxın mərhələsində, politogenezin inkişaf etməyə başladığı dövrdə hərbi yürüşlərin, köçlərin intensivləşməsi hərbi başçıların hakimiyyətinin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə, tədqiqatçıların bir çoxu ibtidai-icma dövrünün son mərhələsini başçılıq dövrü kimi xarakterizə edirlər. Bu dövr icma və yaxud qəbilə demokratiyasının zəifləməsi dövrüdür, icmaların böyüməsi, tayfa birliklərinin, ittifaqlarının formalaşması qəbilə və tayfa üzvlərinin özünü
ilqar Məmmədov idarəetmə işində çətinliklər yaratmışdır. Qəbilə icmaları daxilində liderlik ilk növbədə ağsaqqalara məxsus İdisə, ərazi üzrə ictimai təşkilatlanmanın inkişafı nəticəsində liderliyə iddia edənlərin sayı bu təşkilatlanmaya daxil olan qəbilə, tayfa ağsaqqalarının, başçılarının, kahinlərin hesabına daha da artmışdır. Əmlak bərabərsizliyinin meydana gəlməsi ilə varlanmış şəxslər də həmin qrupa daxil olmuşdular. Beləliklə, tədricən formalaşan sosial iyerarxiya sosial liderliyin və maddi zənginliyin iyerarxiyasına çevrilirdi. Hakimiyyət sahəsində bir tərəfdən qəbilə və Icmadaxill əlaqələr, sosial normalara əsaslanan ictimai özünüidarəetmə orqanları, digər tərəfdən isə hərbi təşkilatlanmanın başında duran başçılar özünə yer alırdı. Böyüməkdə olan icmaların-tayfaların, tayfa ittifaqlarının bir-biri ilə mübarizəsi ictimai hakimiyyətin başçılığa (çhifedom) uyğun təşkilatlanmasına təkan verən amillərdən biri idi. Başçıların əlində olan məcburetmə vasitələrinin təkmilləşməsi tədricən ictimai təşkilatlanmanın yeni qaydalarını yaratmışdır. Bunun nəticəsində ibtidai icma dövrünün son mərhələlərində İsveç alimi E.Annersin «əmr hüququ» adlandırdığı yeni norma tipi yaranmışdır. Mülkiyyətin və təbii resursların, yəni suyun və torpağın bölgüsü üzərində nəzarəti ələ keçirən başçıların, onların ətrafında cəmləşən ibtidai aristokratiyanın məhkəmə funksiyalarını mənimsəməsi bu qüvvələrin hakimiyyətinin güclənməsi demək idi. Xatırladaq ki, bütün insan birliklərində olduğu klml, İbtidai icmalarda da insanlar normativ tənzimləyicilərə tabe idilər. Tədqiqatçıların fikrincə, ibtidai icma dövründə insanların həyatı cəmiyyətin inkişafının sonrakı mərhələləri ilə müqayisədə daha çox və daha ciddi qaydada sosial normalara bağlı olmuşdur. Ümumiyyətlə, ibtidai icma insanının şüuruna hakim olan təsəvvürlər, bütövlükdə düşüncə tərzinin özü normativ xarakterə malik idi. Tədqiqatçıların bir qismi belə hesab edir ki, ibtidai icma dövründə sosial normalara və bu normaların əsasında duran təsəvvürlərə xas olan cəhətlərdən biri də sinkretizmdir. Yəni həmin dövrdə davranış qaydaları sosial tənzimlənmənin müxtəlif normalarına diferensiasiya olunmadığına görə onları mononor- 88
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi malar kimi xarakterizə etmək lazımdır. Bu səbəbdəndir ki, sosionormativ sahəyə aid olan ənənələrdə, adətlərdə, miflərdə və rituallarda instiktiv və idraki, təbii və sosial, real və mistik olan tərəflər bir yerə cəmləşmişdir. Mononorma ideyasını tarixçi- alimlərdən A.İ.Perşits və V.P.Alekseyev irəli sürmüş və sonradan hüquqşünas-alimlərdən bir çoxu bu ideyanı qəbul etmişdir.”' Həmin mövqedən çıxış edən alimlərin fikrincə, mononormalar davranışın diferensiasiya olunmamış ümumi qaydalarını ifadə etdiyindən ibtidai icma dövründə hüquqi, mənəvi, dini xarakterli normalar ayrıca olaraq fərqlənməmiş, bütün bu sahələrin tənzimlənməsi ümumi normalar vasitəsi ilə həyata keçirilmiş və bu cür sinkretiklik ictimai şüurda, dünyagörüşünün özündəki sinkretikliyi əks etdirmişdir, icma üzvlərinin hüquq və vəzifələri də mononormalar vasitəsilə ifadə olunurdu. Hüquqşünas-alimlərin heç də hamısı mononorma ideyası ilə razı deyil. Məsələn, T.V.Kaşanina hesab edir ki, mononorma alimlərin fantaziyasının nəticəsi, elmi uydurmasıdır. Əslində, davranış qaydaları bu cür ola bilməzdi və o dövrdə də insanların davranışı mononormalar tərəfindən deyil, müxtəlif sosial normalar vasitəsilə tənzimlənirdi.^ Bu iki əks mövqelərin arasında orta mövqe tutan tədqiqatçılar da var. Məsələn, R.-M.Z.Zumbulidze yazır ki, ibtidai icmaların demək olar ki, hamısında insanların qarşısında duran normativ tələblər nəsildən-nəslə ötürülən ənənəvi davranış stereotipi formasını qazanmışdır. Bunu izah etmək üçün mononorma konstruksiyası tamamilə inkar olunmamalıdır. Onu yalnız nəzəri abstraksiya kimi qəbul etmək də olmaz. Belə ki, həmin konstruksiyadan çıxış edərək indinin özündə də daxilən dini, mənəvi və hüquqi sahələrə bölünən vahid normaları aşkarlaya bilərik. Məsələn, «öldürmə», «oğurluq etmə», «yalan söyləmə» kimi imperativlər özündə dini xarakterli tələbi, mənəvi maksimanı və ' В а X:
Алексеев В.П., Першнц А.И. История первобытного общества. М, 2004, з. 195.
Кашаннна Т.В. Происхождение государства и права. 8.210.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|