Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
- Pyjıan Hop6ep.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi dövrlərdən onun ayrılmaz atributu olmuşdur."' T.V.Kaşaninanın fikrincə, hüququn «uşaqlıq dövrü» ibtidai icmanın hələ tam dağılmadığı dövrdən başlayır. O, «uşaqlıq dövründə» olan hüququ arxaik hüquq adlandırır. T.V.Kaşanina yazır ki, arxaik hüququn əsas xüsusiyyəti onun lokal, yerli xaratkerə malik oiması ilə bağlıdır. Yəni bu hüquq kənd, icma, tayfa, xalq hüququ idi. Arxaik hüquq «aşağıdan», xalqın özü tərəfindən formalaşdırılmışdır. Odur ki, arxaik hüququn normaları daha çox adət xaraterli olmuş, yəni bir çox nəsillərin təcrübəsindən keçərək tarixən formalaşan davranış qaydaları kimi təzahür etmişdir. Məhz buna görə də, arxaik hüququn bir alternativ adı da «adət hüququdur». Bu cür adətlər müəyyən dövrdən sonra başçılar, kahinlər və s. «orqanlar» tərəfindən mühafizə olunmağa başlamış və bunun nəticəsində onlar «adi adətlərdən» hüquqi adətlərə çevrilmişdir. Nəticədə də adət hüququ meydana
gəlmişdir.2
Arxaik hüququn «adət hüququndan» başqa «ənənəvi hüquq», «primitiv hüquq» kimi sinonimləri də var. Həmin yanaşmanın tərəfdarları adət hüququnu hüququn müstəqil tarixi tipi hesab edirlər. Bu hüququn «arxaik hüquq», «protohüquq», «ibtidai hüquq» adlandırılması isə onun müasir hüquqdan fərqləndiyini vurğulamaq məqsədi güdür. Qərb hüquqşünaslarının və etnoqraflarının da bir çoxu belə hesab edir ki, hüquqi tənzimetmə cəmiyyətin olduğu hər bir yerdə var və onun mövcudluğu birbaşa cəmiyyətlə bağlıdır. Məsələn, fransız alimləri R.Pento və M.Qravitsinin fikrincə, «hər bir insan cəmiyyəti hüquqla şərtlənir və heç bir cəmiyyət müəyyən hüquq qaydası olmadan mövcud ola bilməz».^ Tədqiqatçılar hüquqi xarakterli normaların dövlətin yaranmasından əvvəl də mövcud olduğunu əsaslandırmaq məqsədi ilə adət hüququnun normalarını digər normativ tənzimləyicilərdən 'Алексеев C.C. Право: опыт коллективного исследования. S.
185 .
^Кашанпиа Т.В. Происхождение государства и права. S.212. Кашанина Т.В. Происхождение государства и права. S.16.
111
ilqar Məmmədov fərqləndirən cəhətləri aydınlaşdırmağa çalışırlar. Hüquq normalarının digər normativ tənzimləyicilərdən fərqləndirilməsi üçün normanın pozulması aktı ilə normanı pozan şəxsə sanksiya tətbiq edilməsi arasında əlaqə məsələsinə xüsusi diqqət verilir. Misal üçün göstərilir ki, dövlətəqədərki cəmiyyətlərdə qanunlar, məcəllələr olmasa da, məlum idi ki, bir şəxs başqa bir şəxsə zərər vurarkən əməlinin xarakteri və zərərin həcmi, ağırlıq dərəcəsi nəzərə alınmaqla ona hansı sanksiyalar (hamı tərəfindən məzəmmət, qəbilədən qovulma, ölüm cəzası və s.) tətbiq ediləcəkdir. Lap qədim dövrlərdən hüquqi xarakterli adətlər
məhz bu
əsasda formalaşmışdır. Y.İ.Semyonovanın fikrincə, «adət hüququnun əsasında bir insan qrupunun başqa bir qrupa yetirdiyi zərər anlayışı durur».'' ilk dövlətlərin hüquqi xarakterli münasibətlər sahəsinə müdaxiləsi, əksər hallarda, səthi və sporadik xarakter daşıyırdı. Dövlətin hüquq qaydasını təmin etməsi də, daha çox hüquqi xarakterli adətlərin normativ materiallarına əsaslanırdı. Mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət orqanlarının, dövlətçiliyin təməl strukturunun yaradılması çox güman ki, əvvəl-əvvəl hüquqi xarakterli adətlərin cəmiyyətdəki mövqeyinə və roluna zəif təsir göstərirdi. Lakin dövlət ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi sahəsinə daha dərindən müdaxilə etdikcə məhkəmə, cəza, sanksiya və s. institutlar mexanizminə də tam şəkildə yiyələnməyə marağı artırdı. Adətlərin dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılması dövlətin adət hüququ vasitəsi ilə ictimai münasibətləri tənzimlənməsinə xidmət edirdi. Dövlətlərin bir çoxunda sanksiyalaşdırılmış adətlər tədricən sistemləşdirilir və yazıya alınır, sonra yeni tələblərə və şəraitə uyğunlaşdırılırdı. Babilistanda Hammurapi qanunları. Qədim Romada XII Cədvəl Qanunu, franklarda «Salik Hüququ» və s. bilavasitə dövlətin iştirakı olmadan formalaşmış və sonradan dövlət tərəfindən kompilyasiya edilmiş normalardan təşkil olunmuşdur. İngiltərədə isə bu proses daha da irəli getmiş və adətlər 1 Обычай в праве. Сборник. / Зумбулидзе Р.-М.З. Обычное право как источник гражданского права./ 8.15. 112
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi əsasında ümumi hüquq adlandırılan xüsusi bir sistem yaradılmış və bu sistem həmin ölkənin sonrakı inkişaf dövrlərində də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Adət hüququ şifahi hüquq kimi yaranmışdır. Bu hüquq xalq şüurunun ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan hamı tərəfindən başa düşülən səviyyədə idi. Adət hüququnun normaları insanların inamına və vərdişə əsaslandığından könüllü həyata keçirilirdi və şifahi olaraq nəsildən-nəslə ötürülərək qorunub saxlanırdı. Lakin buna baxmayaraq, normaların təmin edilməsi üçün məcburiyyət tədbirlərindən də istifadə edilirdi. Ümumiyyətlə, adət hüququ sistemləşdirilməmiş hüquq forması idi. Dövlətlərin ərazisinin genişlənməsi, əhalinin sayının çoxalması «şifahi hüququn» cəmiyyətə təsir imkanlarını məhdudlaşdırmış və dövlət tərəfindən normaların tətbiq olunmasını çətinləşdirmişdir. Belə ki, normaların şifahiliyi və şifahi ünsiyyətin özü həm coğrafi, həm də sosial baxımdan fərdlərin bir-birinə yaxın olmasını tələb edir. Odur ki, dövlətin ərazisi genişləndikçə, əhalinin sayı artıqca və ictimai münasibətlər mürəkkəbləşdikcə «şifahi hüququn» bütün dövlət ərazisində effektiv işləməsi də çətinləşirdi. Yazı mədəniyyətinin yaranması və bunun nəticəsində hüquqi adətlərin yazıya alınması geniş bir ərazidə yaşayan çoxlu insanlardan təşkil olunan cəmiyyətdə hüquqi yaddaşın güclənməsinə, hüquq
yaradıcılığının təkmillləşməsinə, normaların sistemləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Yazılı hüququn sosial təsirinin effektivliyini xarakterizə edərkən fransız alimi Norber Rulan yazır: «Həqiqətən də şifahi ünsiyyətlə müqayisədə yazı zaman üzərində daha dərindən və daha asan hökm etməyə imkan yaradır. O, özünün anonimliyinə görə hakimiyyət üçün daha sərfəli alətə çevrilir və mürəkkəb, güclü tərzdə iyerarxiyalaşmış cəmiyyətlərə asan uyğunlaşır».^ S.S.Alekseyev yazır ki, hüququn əsl tarixinin başlamasından əvvəlki mərhələlərdə hüquqi tənzimetmə, bütövlükdə sosial tən- 71 .
Pyjıan Hop6ep. lOpHnHnecKaa anxporıoaorHfl. MocKBa, 2000, s.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|