Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
103 B 12 vitamini 0,002-0,005 Cədvəldə göstərilən məlumatların biokimyəvi mahiyyəti çox mürəkkəbdir. Onlar orqanizmdə baş verən çoxtərəfli maddələr mübadiləsinin vəziyyətindən və orqanizmin yaşama mühitinin vəziyyətindən xeyli dərəcədə asılıdır və orta hesabla bu prosesləru əks etdirir. Antik nəzəriyyəyə görə (Aristotel və Qalenin fikirlərinə görə), orqanizmin qidalanması, fasiləsiz olaraq qida maddələrindən naməlum mürəkkəb proseslər nəticəsində (qıcqırmaya oxşar) əmələ gələn qanın hesabına baş verir. Belə ki, qaraciyərdə qan tənzimlənir və o, orqan və toxumaların qidalanmasına işlədilir. Beləliklə, akademik Uqolevin (1991) fıkirləri ilə desək, müasir terminolo- giyanı tətbiq etməklə qidalanmanı ilk dəfə qidalı maddələrin digər substansiyalara transformasiyası prosesi kimi baxmışlar. Sonuncular isə enerji mənbəyi və tikinti komponentləri (orqanizm üçün) rolunu oynamışlar. Müasir tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsi, əsasən biologiya və təbabətlə bağlı müxtəlif elm sahələrində müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən geniş işıqlandırıl- mışdır. Bu nəzəriyyə bir sıra elm və texnologiyaların inkişafında böyük rol oyna- mışdır. Onun yenicə yarandığı ilk günlərdən məlum olmuşdur ki, qan dövranı və həzm üçün təklif olunan antik dövrün sxemləri əsassızdır və onlar dəyişdirilməli- dir. Bütün bunlar nəzərə alınaraq, XIX əsrin sonlarından və XX əsrin əvvəllərin- dən etibarən klassik tarazlaşdırılmış qida nəzəriyyəsi tam mənada formalaşmışdır. Onun əsas postulatlarını aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar: XVI Qidalanma orqanizmin molekulyar tərkibini saxlamaqla, onun enerji və plastiki xərclərini tələb olunan səviyyədə ödəyir; XVII Qidalanma üçün ideal vəziyyət o haldır ki, qəbul olunan (idaxil olan) qida maddələri onun sərfinə maksimum dəqiqliklə uyğun gəlir; 104 XVIII Qida maddələrinin qana daxil olması qida strukturlarının dağılması və qida maddələrinin (nutriyentlərin) sorulması nəticəsində orqanizmin energetik və plastiki tələbatı zərurəti əsasında baş verir; XIX Fizioloji əhəmiyyətinə görə qida, biri digərindən fərqlənən bir sıra kom- ponentlərdən - nutriyentlərdən, ballast maddələrindən və zəhərli maddələrdən təşkil olunmuşdur; XX Qida məhsulunun əhəmiyyəti (dəyəri) onda olan aminturşuar, monoşəkərlər, yağ turşuları, vitaminlər və bir sıra duzların miqdarı və nisbəti ılə təyin olunur; XXI Qidanın həzm edilib tullantılar şəklində ifraz edilməsi orqanizmin özü tərəfindən həyata keçirilir. Beləliklə, tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinin əsasını o təşkil edir ki, qidalanma orqanizmin molekulyar tərkibinin müəyyən fizioloji interval səviyyə- sində saxlanmasına xidmət edir. Bu nəzəriyyənin əhəmiyyəti həm də ondan ibarət olmuşdur ki, ideal qidanın, kifayət qədər minimum rasionun necə olmasını, qidanın çatışmayan xüsusiyyətlərini və bunun nəticəsində orqanizmin fəaliyyət funksiyalarının həyatla nə dərəcədə uyğunluğunu öyrənməyə imkanlar açmışdır. Bunların da nəticəsində 10-a qədər amin turşuların əvəzolunmazlığı, bir sıra vitaminlərin kəşfı və s. bu kimi elmi məsələlər dərindən öyrənilmiş və onların tətbiqi əsaslandırılımışdır. Tarazlaşdırılımış qidalanma nəzəriyyəsinin müddəaları əsas götürülməklə XX əsrdə müxtəlif ölkələrdə rafınadlaşdırılmış qida məhsulları yaradılmış, kliniki təcrübədə parenteral (damar daxili) qidalanmanı tətbiq etmək mümkün olmuşdur və nəhayət, onu qeyd etmək yerinə düşər ki, bu nəzəriyyə müasir qida texnologiyalarının yaradılması və inkişafına böyük təkan vermişdir, qida ehtiyatlarının qorunması və istifadəsi, qidalanma ilə bağlı tədbirlərin işlənib hazırlanmasmda mühüm rol oynamışdır. Başqa sözlə, o qidalanma sahəsində yeni ideya və proqnozların inkişafının da əsasını qoymuşdur. Məsələn, kosmonavtların qidalanması ilə bağlı elmi fıkirlərin əsası da bu nəzəriyyə ilə əlaqə- dardır. Süni - yeni formalı qida məhsullarının müasir istehsalı da klassik tarazlaş- dırılmış qidalanma nəzəriyyəsinin inkişafı və tətbiqi sayəsində mümkün olmuşdur. 105 Bütün bunlara baxmayaraq, son 10-15 il ərzində aparılan elmi tədqiqatlar klassik nəzəriyyənin də çatışmayan cəhətlərini meydana çıxarmışdır. Bununla belə, klassik nəzəriyyə hələlik təcrübə üçün qüvvədədir və onun qanunauyğunluqları qida məhsulları istehsalı və qidalanma ilə əlaqədar bütün sahələrdə geniş tətbiq olunmaqdadır. Beləliklə, klassik qidalanma nəzəriyyələri insan orqanizminin rasional qidalanmasını onun qəbul etdiyi müxtəlif qidalarda əsas qida maddələrinin fızioloji tələbatlara tam uyğun gəlməsi məsələsi ilə şərtləndirir. Gündəlik qidaların tərkibində zülal, yağ və karbohidratların, vitamin, su və mineral elementlərin zəruri miqdarlarının olması orqanizmin düzgün böyümə və inkişafında əsas bioloji tələbatı hesab olunur. İnsan fəaliyyəti üçün qidanın energetik əhəmiyyəti daha vacibdir. Göstərdik ki, 1 qram zülalın tam yanması (oksidləşməsi) zamanı 4 kkal və ya 17,16 kcoul, 1 qram yağın oksidləşməsi zamanı 9 kkal və ya 37,9 kcoul, 1 qram şəkərin yanması zamanı isə təxminən 3,75-4,0 kkal (15,7-17,16 kcoul) enerji (istilik) ayrılır. Qeyd edildiyi kimi, orqanizmin vahid zaman müddətində (dəqiqə, saat və ya sutka) enerji məsrəfı qiymətləri kalorimetrik və hesablama metodları ilə təyin olunur. Xatırladaq ki, kalorimetrik metod orqanizmin istənilən enerji məsrəfləri zamanı ayırdığı istiliyin ölçülməsinə əsaslanır. Bu məqsədlə, sınaq edilən adam kameraya salınır, verilmiş müddət ərzində onun bədəninin konveksiya etdiyi istiliyin təsirindən kameraya daxil olan və kameradan çıxan borulardakı suyun temperatura fərqi ölçülür və bu göstərici əsasında orqanizmin vahid zaman ərzində enerji sərfinin kkalori və ya k/coul ilə ifadə olunmuş qiyməti hesablanır. Orqanizmin enerji məsrəfıni təyin etmək üçün tətbiq edilən Duqlas Xoluen və Şaternikov - Molçanov üsulları isə qeyd edildiyi kimi, orqanizm tərəfındən mənimsənilən oksigenin və azad edilən karbon qazının miqdarlarıınn, yəni qazlar mübadiləsinin intensivliyinin müəyyən edilməsinə əsas- lanır. İnsanın gündəlik qəbul etdiyi qidaların kalorilik əmsallarının fızioloji norma hüdudlarında olması rasional qidalanmanı xarakterizə edən başlıca şərtlərdəndir. Rasional qidalanmanın ən başlıca şərti, qida rasionunun kaloriliyinin orqaniz- min sutkalıq enerji sərfinə uyğun gəlməsidir. Bu uyğunluğun, müvafiqliyin dəyiş- məsi və ya pozulması orqanizmdə müxtəlif pozğunluqlara səbəb olur. Əgər qidanın kaloriliyi mütəmadi olaraq azalma ilə xarakterizə olunarsa, bu mütləq bədən küt- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|