130
yaşayan onurğalıların əksəriyyəti amin azotunu sidik cövhəri şəklində xaric edilir.
Bunlara urotelik orqanizmlər deyilir. Suda yaşayan heyvanların əksəriyyəti
(xüsusən balıqlar) amin azotunu ammonyak şəklində xaric edilir. Bunlara
ammoniotelik orqanizimlər deyilir.
Orqanizmdə qida rasionunda zülallar çox olduqda aminturşuların
toxumadaxili parçalanması yüksəlir. Orqanizmdən sidik vasitəsilə xaric olunur.
Azotun 6%-ə qədərini ammonium duzları, 90%-ə yaxını isə sidik cövhəri təşkil
edir. Ammonyakın sidik cövhərinə çevrilməsi onu orqanizm üçün zərərsiz hala
salır və asanlıqla ifraz edilir.
Əvəllər elə güman edilirdi ki, sidik cövhəri böyrəklərdə əmələ gəlir.
Sonralar aydınlaşdırıldı ki, normal halda qaraciyər toxumasında sidik cövhərinin
miqdarı qandakına nisbətən çox olur.
Sidik cövhərinin əmələ gəlməsi haqqında ilk nəzəriyyəni M. V. Nenski irəli
sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə görə heyvan orqanizmində sidik cövhəri karbon qazı
və ammonyakdan əmələ gəlir.
XX əsrin əvvəllərində bu nəzəryyə öz əhəmiyyətini itirdi. 1932-ci ildə
Krebsin qaraciyərdə apardığı təcrübələrdən aydın oldu ki, arginin, ornitin və
sitrulin sidik cövhərinin sintezini sürətləndirir. Ornitin əvvəlcə CO
2
və NH
3
ilə
birləşərək sitrulinə çevrilir. Alınan sitrullin yenidən bir molekul ammonyakla
reduksiyaya girib argininin əmələ gətirir. Arginin isə arginaza fermentinin təsiri ilə
parçalanıb sidik cövhəri və ornitinə çevrilir. Ornitin karbon qazı və ammonyakla
reaksiyaya girməklə sidik cövhərinin sintezində iştirakını davam etdirir. Beləliklə
sikl davam edir, bu proses “ornitin dövranı” adlanır.
Orqanizmdə müxtəlif aminturşuların aminləşməsi və ya transaminləşməsi
məhsulları olan α ketoturşular ya oksidləşmə yolu ilə CO
2
və H
2
O-ya çevrilir ya da
müxtəlif biosintez proseslərinə sərf edilir. α-ketoturşular oksidləşdirici karboksil-
sizləşmə yolu ilə üzvi turşulara çevrilir.
OH ONH
4
NH
2
NH
2
2NH
3
+ C
═
═
O → C O
O
H
2
C O
═
O
H
2
C O
═
OH ONH
4
ONH
4
NH
2
Ammonium Ammonium Sidik
karbonat karbamid cövh
ə
ri
R
─
CH
2
──
C COOH
2
2
1 O
R
─
CH
2
─
COOH
║
─
CO
2
O
α-ketoturşu üzvi turşu
131
Əmələ gələn üzvi turşular β oksidləşmə yolu ilə parçalanaraq sirkə turşusuna
o da öz növbəsində CO
2
və suya parçalanır. Aminturşu molekullarının azotsuz
hissələri karbohidrat və yağların biosintezində də iştirak edə bilir. Aclıq halı
keçirən bəzi heyvanlar üzərində (diabet xəstəliyi olan heyvanlar) aparılan
təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bəzi aminturşular qlikonegenezi
(aminturşulardan karbohidratların sintezini) sürətləndirir və qaraciyərdə qlikogenin
miqdarını artırır. Aminturşuların digər qrupu isə orqanizmdə keton cisimlərin
əmələ gəlməsini sürətləndirir. Bu xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq aminturşular iki
qrupa bölünür. Birincilər qlikonegenezi sürətləndirir-qlikoplastik, ketogenezi
sürətləndirənlər isə-ketoplastik aminturşular adlanır. Aminturşulardan qlisin,
alanin, serin, treonin, valin qlütamin və asparagin turşuları, histidin, arginin,
prolin-qlikoplastik, leysin tirozin və fenilalanin isə-lipoplastik xassəyə malikdir.
İzoleysin və hidroksiprolin zəif şəkildə hər iki xassə göstərir.
Aminturşuların qlükoplastik və ketoplastik xassələr göstərməsi, onların
tərkibində olan funksional qruplardan və onların miqdarından asılı olaraq dəyişir.
3. Aminturşuların biosintezi: Aminturşular əvvəlcə bitkilərdə qeyri-üzvi
maddələrdən sintez olunur. Bitki hüceyrələrində aminturşuların sintezi üçün ilkin
material kimi ammonyakdan nitrat turşusunun duzlarından və xloroplastlarda
fotosintez yolu ilə sintez edilən karbohidratlardan istifadə edilir. Heyvani toxuma-
larda aminturşuların bir qismi sintez olunur (əvəzedilən aminturşular). Bir hissəsi
isə orqanizmdə sintez olunmur (əvəzedilməyən aminturşular).
Aminturşuların ilk sintezi ketoturşuların reduksiya olunmaqla aminləşmə
yolu ilə və doymamış turşuların birbaşa aminləşməsi ilə baş verir.
Doymamış turşuların birbaşa aminləşməsi – bitkilər və bakteriyalar üçün
xarakterikdir.
Reduksiya olunmaqla aminləşmə və oksidləşməklə aminsizləşmə proses-
lərində aminturşuların sintez proseslərinin başlıca yollarıdır. Bunlar aşağıdakı
reaksiyalarla baş verir.
1) Ketoturşulara ammonyakın birbaşa birləşməsi nəticəsində iminturşuların
alınması.
COOH COOH
│
│
CH + NH
3
Aspartat: ammiak-liaza
CH−NH
2
║
│
CH CH
2
│
│
COOH COOH
Fumar Asparagin
Turşusu turşusu
Dostları ilə paylaş: |