Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Təhrir Öqlidis”
- (“Şəklül qita”)
- “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et sphericis lidev v. unae cur tabulus sinuum”
- “Astronomiyanın əsasları”
- “Mühəmməd Əlbəttaninin ulduzlar elmi”
- “Şəklül qita”
- “Beytül hükəması”
377 neçə əsrlər boyu astronomiya elminə dair yaradılan ən unikal əsər sayılır. 3. Tusinin həndəsə sahəsində yazdığı əsəri “Təhrir Öqlidis” (birinci redaktə 1248-ci ildə yazılmışdır) əsəri XVI əsrdə Avropada o qədər məşhur olmuşdur ki, 1594-cü ildə Romada ərəb dilində, sonralar isə latın dilinə tərcümə olunaraq, 1657-ci ildə Londonda nəşr edilmişdir. İsaak Nyutonun sevimli müəllimlərindən biri Con Vallis “Təhrir
rələr oxumaqla Tusinin İngiltərədə məşhur olmasında böyük rol oynamışdır. Azərbaycanlı alim öz əsərində paral- lel xətlər, nisbətlər və ədədlər nəzəriyyəsi, həndəsə aksiomatikası kimi riyaziyyatın əsas və bünövrəli məsələlərindən dərin yaradıcılıqla bəhs etməklə yanaşı, bir çox yeni teoremlər və onların yeni-yeni isbatlarını vermiş, bəzi teoremləri ümumiləşdirmişdir. O, bir teoremin bir neçə isbatını vermiş, riyaziyyata yeni-yeni anlayışlar daxil etmiş və köhnə anlayışların düzgün dərk edilməsinə imkan yaratmışdır. Yeni həndəsələrin, qeyri-evklid həndəsələrinin yaranmasında paralel xətlər nəzəriyyəsi olduqca böyük rol oynamışdır. Paralel xətlər nəzəriyyəsinin inkişafında isə Tusinin əhəmiyyəti çox böyük olmuşdur. 4. Eylerin əlavələrinə qədərki triqonometriya elmi Şərq alimlərinin elmi məhsuludur və bu işdə Tusi, Qiyasəddin
378 Kaşani olmaqla Azərbaycanın payı çox böyükdür. Triqo- nometriya tarixində ilk dəfə mükəmməl bir əsər (“Şəklül qita”) yazan və triqonometriyanı sərbəst riyazi fənn halına çatdıran Tusi olmuşdur. Əsərin qədim nüsxəsi 1891-ci ildə İstanbulda tapılandan sonra, Avropa tarixçilərinin Regio- montanı triqonometriyanın banisi kimi qələmə verilməsi şübhə altına alınır. Bu işdə alman alimləri Henrix Zuter və Braunmühl öz prinsipiallığını nümayiş elətdirirlər. 1461- 1468-ci illərdə İtaliyada qədim əlyazmaların yunan dilində latın dilinə tərcüməsi ilə məşğul olan Regiomontanı orijinal əsərlərin tərcüməçisi kimi tanımaq olar. Ona dünya şöhrəti gətirən “Joannis Reqio Montanus. De triaquius pianis et sphericis lidev v. unae cur tabulus sinuum” əsərinin Regiomontan tərəfindən müstəqil şəkildə yazılması inandırıcı sayılmır.
ki, 1537-ci ildə Nurenberqdə latın dilində Əlfərqaninin “Astronomiyanın əsasları” kitabı nəşr olunmuşdur və bu əsərin əlyazması Melanxton tərəfindən Regiomontanın əlyazmaları içərisindən tapılmışdır. Elə həmin ildə Regio- montanın əlavələri ilə birlikdə latın dilində Nürenberqdə Əlbəttaninin “Mühəmməd Əlbəttaninin ulduzlar elmi” adlı əsəri işıq üzü görmüşdü. Ərəb dilində yazılan əsərlərin latın dilində nəşr olunması ondan xəbər verir ki,
379 Regiomontan həqiqən ərəb dilini bilirmiş və bunun sayə- sində o, Tusinin “Şəklül qita” əsərindən istifadə edərək, triqonometriyaya aid özünün “məşhur” əsərini yazmışdır. Fransız riyaziyyat tarixçisi Montüklo, bu məsələyə dair öz qələmindən belə bir mükəmməl əsərin çıxmasına şübhə ilə yanaşmışdı. 5. Erkən orta əsrlərdə coğrafiya elminin bir çox alimləri Yer kürəsini meridianlara böləndə sıfırıncı meridianını vahid yerdə göstərmək istəmirdilər. Tusi düşünülmüş şəkil- də sıfırıncı meridianı Qrinviçdən 34 0 -35 0 qərb istiqamətin- də göstərir. Ona görə ki, həmin xətt Braziliyanın şərq hissəsində yerləşən San-Roka burnundan keçir. Artıq həmin meridianın sayəsində Xristofor Kolumb səyahətə yollanar- kən təxminən bilirdi ki, Avropa ilə Yeni Dünya (Amerika qitəsi) arasındakı məsafə nə qədərdir. Tusinin belə bir qənaətə haradan gəlməsi, təsadüf sayılmır. Ona görə ki, əvvəlcədən onun əlində Piri Rəisin İstanbulda tapdığı xəritə olur.
Maraqlı odur ki, Əbu Reyhan Biruni Avropa alimləri arasında ən ideal Şərq alimi kimi tanınmışdı. Məhz bu səbəbdən çox guman ki, portuqal dəniz səyyahları Atlantik okeanının qərb hissəsində iri bir torpaq ərazisini axtarar- kən, Biruninin təyin etdiyi sıfırıncı meridiandan kənara çıxmır və nəticədə uğur qazana bilmirdilər. Çünki onun
380 göstərdiyi başlanğıc meridianı Braziliya sahillərindən təx- minən 1100 km. şərq hissədə qalırdı. Portuqallardan fərqli olaraq Kolumb məşhur Azərbaycan alimi Tusinin idrakına üstünlük vermişdi. 6. Marağa rəsədxanasında aparılan astronomik müşahi- dələrin, elmi tədqiqatların və araşdırmaların, astronomik cihazların və alətlərin ixtirası, elmi nailiyyətlərin əldə olunması, tədris proqramlarının çoxsahəli olması, buraya cəlb olunan alimlərin və tələbələrin sayının çoxluğu, yazılan elmi əsərlərin bolluğu miqyasına görə Bağdadın
və dünyanın başqa elmi ocaqlarını çox-çox geridə qoyurdu. Əsas arqument ondan ibarətdir ki, astronomik müşahidələ- rin aparılması üçün yaradılan həmin rəsədxanada astrono- miya və riyaziyyatla yanaşı tarix, coğrafiya, həndəsə, botanika, fəlsəfə, mineralogiya, fizika, kimya, təbabət, astrologiya, optika, ədəbiyyat, estetika, hətta musiqişünas- lıq sahəsi də dərindən öyrənilib ədəbiyyat vəsaitləri kimi təhsil almağa can atan adamlar arasında geniş təbliğ olunurdu. Hər sahə üzrə də peşəkar mütəxəssislər yetişdiri- lirdi. O da məlumdur ki, Tusinin rəhbərliyi altında yüzdən artıq alim işləmişdi. Bütün bunları nəzərə alaraq mən bildirmək istəyirəm ki, Marağa rəsədxanasının nəznində, həqiqi mənada Tusinin təşəbbüsü ilə dünyanın ən böyük Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|