Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Əxlaqi-Nasiri”, “Şərhül-İşarət”
385 davranış qaydalarını qorumaq üçün, yenə də həmin əsərə üsünlük verirlər. Tusinin necə müdrik insan, hansı xasiyyə- tə malik olduğunu və səmimi qəlbli olmasını dərk etmək üçün “Əxlaqi-Nasiri” əsərini oxumaq kifayətdir. 20
ldən bir qədər çox “Əlamut” qalasında saxlanılan zaman, bütün mənəvi sarsıntılara və fiziki sıxıntılara baxmayaraq Tusi daxilində olan intelektual potensialını səfərbər edib özünün bir neçə ölməz əsərlərini yazır: - “Əxlaqi-Nasiri”, “Şərhül-İşarət” (Əbu Əli ibn Sinanın “İşarət” adlı fəlsəfi risaləsinə şərhlər), “Təhrir Məcəsti” (Almagest) və “Təhrir Öqlidis”. “Əlamut” qalasından çıxmaq hüququndan məhrum olan alim həmin əsərlərin sayəsinə tez bir zamanda Qafqaz, İran, Yaxın Şərq, Orta Asiya, Hindistan və başqa ölkələrdə kamil bir şəxsiyyət kimi məşhurlaşır. 12. Hər şeydən əvvəl Tusi böyük bir alim kimi tanınır. Lakin unutmaq lazım deyil ki, o, Hülaku xanın sarayında təcrübəli və bacarıqlı siyasətçi kimi də özünü göstərmişdir. Monqol hökmdarı eyni vaxt həm Bağdad şəhərinin sərhədinə, həm də Şərqi Anadoluya yaxınlaşanda o, dəqiq bilmirdi ki, işğalçılıq yürüşünü hansı istiqamətdə davam etdirsin. Dünyada baş verən tarixi prosesləri diqqətlə izləyən Azərbaycan alimi yaxşı bilirdi ki, Xristian dünyası Roma papalarının təhriki ilə 1096-cı ildən başlayaraq İslam
386 dünyasına qarşı düz yeddi dəfə izdihamlı səlib yürüşü təşkil etmişdilər. Səlcuq türkləri İslamı müdafiə etməkdən ötrü, bütün bu dini müharibələrdə müsəlmanların avanqardında döyüşərək, işğalçı səlibçiləri darmadağın emişdilər. Bundan əlavə Anadoluda məskunlaşan türk tayfaları qərbdə, Xristian dünyası ilə “Elxanilər” dövləti arasında baryer rolunu oynayaraq, güclü müdafiə xətti təşkil edirdilər. Səlcuq türkəlrinin məhvi Bizans imperiyasının və səlibçi- lərin güclənməsinə gətirib çıxaracaqdı. Bütün bu amilləri diqqətlə nəzərə alan Tusi, Bağdad xəlifəsinin xeyli zəiflədiyini və Abbasi Xilafətinin müsəlmanları kifayət qədər təcavüzkarlardan müdafiə etməyə qadir olmadığını görüb Hülaku xanın qoşunlarını Bağdada yönəldir. Bağdad səfərində monqol hökmdarını müşayiət edən Tusi minlərlə günahsız adamları, o cümlədən də alimləri və ziyalıları mənasız qırğından qurtarmışdı. Həmin tarixi proseslərdə alim bir çox düzgün siyasət yeritmiş və Hülaku xanı öz təsiri altında saxlamışdı. Elə astronomik rəsəd- xananın, Xubilay xanın təkidi ilə Pekində yox, məhz alimin israrı ilə Marağada tikilməsi Tusinin uzaqgörən siyasətin- dən xəbər verir. 12. Bilindiyi kimi Marağada inşa olunan rəsədxana iriliyinə və orada görülən astronomik müşahidələrə görə Yaxın Şərqdə çox möhtəşəm bir rəsədxana olmuşdu. XIII
387 əsrin 60-cı illərinə qədər dünyada beş dənə astronomik alət mövcud olduğu halda, orada daha beş alət ixtira edilmiş və bununla da astronomların işini xeyli yüngülləşdirmişdi. İş ondadır ki, Tusinin başçılığı altında ixtira edilmiş astrono- mik alətlər, öz dövrünə görə və ən azı 200 illik bir dövr ərzində, rəsədxanalarda işlədilən bütün astronomik alətlərin ən dəqiqi sayılırdı. Pekin rəsədxanası istismara veriləndən sonra Göy cisimlərinin müşahidəsi bilavasitə Marağa rəsədxanasından gətirilən astronomik cihazlarla – Fırlanan kvadrant və Armilyar cihaz – aparılırdı. Çindəki Pekin, Səmərqənddəki Uluqbəy, Danimarkadakı Tixo Brage və Hindisandakı Caypur rəsədxanaları istismara verilərkən, bilavasitə Marağa rəsədxanasında ixtira edilmiş cihaz və alətlərdən istifadə olunmuş və onların təkmilləşdirməsi üzrə böyük işlər aparılmışdır. Rəsədxanaların təkmilləşdirilməsinə qədər Marağa rəsədxanasında aparılan müşahidələrin dəqiqliyi, bir çox Avropa və Asiya rəsədxanaları üçün ideal olmuş, yalnız XVI əsrin sonunda Tixo Brage tərəfindən aparılan müşahidələrin dəqiqliyi onları arxada qoymuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Marağada 400 min əlyazmadan ibarət olan möhtəşəm bir kitabxana yaradılmışdır. 14. Bir çoxları bildirirlər ki, Kolumb İtaliyada olarkən Toskanellinin bütün məsləhətlərinə diqqətlə qulaq asmış və
388 onun verdiyi göstərişlərinə tam əməl etmişdir. Lakin bir neçə əsaslar var ki, Kolumb florensiyalı alimin dediklərinə tam əməl etməsin. Müəyyən fikirləri ilə razılaşa bilərdi, ancaq bəzi şeylərdə o, fikrindən dönmürdü. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi Toskanellinin fikrinə görə, Yer kürəsinin ölçüsü indiki ölçüyə nisbətən çox az (onlardan biri yunan alimi Eratosfenə görə Yer kürəsinin ölçüsü 43625 km) verirdi. Kolumb Toskanelliyə inansaydı, elə onda bir çox alimlərin hesab elədikləri kimi o, Atlantik okeanını qərb istiqamətində üzməklə birbaşa Şərqi Asiyaya tərəf üz tutardı. Öz sirrini və məqsədi-məramını gizlətməkdən ötrü, Kolumb hamıya bəyan edir ki, kəşf etdiyi torpaq Şərqi Asiya ərazisidir. Halbuki o, Tusinin hesablamalarına əsa- sən, qarşısındakı torpağın Köhnə Dünyaya məlum olmayan ərazi olduğunu bilirdi. Lakin öz istədiklərini həyata keçirməkdən ötrü, İspaniya monarxlarını bir neçə illiyə aldatmağa çalışan Kolumb, dünya ictimaiyyəti qarşısında özünü bir neçə əsirliyə aldatmış oldu. Ölənə qədər o, əsl həqiqəti söyləmir və elə bilir ki, dünyasını dəyişəndən sonra bir neçə il keçmiş onun tərəfdarları həmin həqiqəti üzə çıxararaq, Kolumbun hansı kəşfləri həyata keçirdiyini dünya ictimaiyyətinə bəyan edəcəklər. Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|