Redaks ġya heyəTĠ
Yüklə 7,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Biz ermənilərlə bütün miibahisələrə son qoyduq, onlar
- ĠS GƏNDƏROV
- ĠS LAMÇILIQ
- "ĠS MAĠLĠYYƏ"
57
58
59
60
61
sərhədləri məsələsinə dair erməni milli Ģurası ilə apardıqları danıĢıqların nəticələri barədə məruzə etmiĢdir. Xoyski mə ruzəsini Erməni federasiyasının yaradılması üçün onlara siyasi mərkə z la zım o lduğunu, Aleksandropolun (Gü mrü) Türkiyəyə keçməsindən sonra belə mərkəzin yaln ız Ġrəvan ola biləcəyi haqqında mə lumat verdikdən sonra Ġrəvamn ermənilə rə güzəĢtə gedilməsinin zəruri olduğunu bildirmiĢdir. Xəlil bəy Xasmə mmədov, Mə mməd Yusif Cəfə rov, Əkbər ağa ġey xülislamov, Məhəmməd Məhərrəmov bu məsələ ü zrə çıxıĢ edərək, Ġrəvanın ermənilərə güzəĢtini tarixi zərurət, labüd bədbəxtlik adlandırdılar. Bu məsələ üzrə səsvermə nəticəsində 28 ġura ü zvündən 16-sı Ġrəvanın güzəĢt edilməsin in lehinə, 1 nəfər ə leyhinə səs vermiĢ, 3 nəfər bit- ərəf qalmıĢdır (protokolda belə göstərilmiĢdir). Beləliklə, Azərbaycan Milli ġurası Ġrəvanın Ermənistana güzəĢtə gedilməsi haqqında qərar qəbul etmiĢdir. Azərbaycan Cü m- huriyyəti Hökumətinin baĢ naziri Fətəli xan Xoyski mayın 29- da xarici iĢlər naziri Məmməd Həsən Hacınskiyə yazırdı: "Biz
keçirilən iclasında həmin məsələyə yenidən baxılaraq, bu qərara protest elan edildi. Onu ġuranın Ġrəvandan olan 3 üzvü imzalamıĢdı. Milli ġura protesti müzakirə olun madan iclas protokoluna əlavə et məyi qərara a ldı. Ġrəvanın ermənilərə güzəĢt olunması haqqında qərarın qəbul edilməsi, onun əsaslandırılması üçün gətirilən bütün dəlillərə baxmayaraq, siyasi cəhətdən tama milə səhv addım idi. Erməni höku məti Tifiisdən Ġrəvana köçdükdən sonra Ġrəvanda və Azərbaycanın digər tarixi torpaqla rında a zərbaycanlılara qarĢı soyqırımı törətdi. Ġrəvan azərbaycanlıları həm daĢnak (1918-20), həm də Sovet (1920-91) höku mət inin məqsədyönlü qırğın və deportasiya siyasətinə məru z qaldı, Ġrəvanda azərbaycanlılara mə xsus maddi mədəniyyət abidələri dağıdıldı, onla rın erməniləĢdirilməsi tədbirləri həyata keç irild i. 1980 illə rin sonlarından baĢlayaraq azərbaycanlılar Ġrəvan Ģəhərindən tama milə ç ıxa rıldı.
Həyat və fəaliyyəti (sənəd və materiallar).B.,1998; Азербаиджанкой Ресбулики Дакумерты и материалы. 1918-1920 гг., Б., 1998; Köçərli T. Qarabağ, B., 2002.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinin xüsusi qərarına (ba x Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilmiĢ tələbələrdən biri. ġamaxı realnı məktəbini b itirmiĢdir (1918). Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini kimya sahəsində davam etdirmək üçün Berlin Universitetinə (Alman iya) göndərilmiĢdir. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xa ricdə dövlət hesabına təhsil alan a zərbaycanlı tə ləbələrin vəziyyətini öyrənən 62
Sonrakı taleyi barədə məlu mat aĢkar o lunmamıĢdır.
isla m (ərəb dilində "itt ihad", yəni "birlik", "həmrəy lik" və isla m sözlə rindən) adlanırdı. Antiisla m mövqedə duran siyasi və ideoloji qüvvələr onun mütərəqqi mah iyyətini təhrif edərək, mü rtəce damğa vurmuĢ, panislamizm ideya-siyasi cərəyanı kimi təqdim et miĢlər. Ġsla mın meydana gəlməsi bəĢər tarixində mütərəqqi hadisə oldu. Dünyanın bir sıra ölkəlorində onun yayılması və hakim mövqeyə keçməsi ilə islam ölkələri və onları b irləĢdirən islam mədəniyyəti təĢəkkül tapdı. Səlib yürüĢləri Böyük Coğrafı kəĢflər və müstəmləkə iĢğallarının baĢlanması nəticəsində müsəlman ölkələrinin siyasi və sosial- iqtisadi inkiĢafın ın ləngiməsi, Qərb dövlətlərin in müstəmləkəsinə çevrilməsi üçün əlveriĢli Ģərait yaratdı. Lakin tədricən müsəlman ö lkələrin-də milli oyanıĢ baĢlandı. 19 əsrdən müstəmlo kə rejimlərinə qarĢı milli azadlıq hərəkatı geniĢləndi. Ġttihadi-islam ideyası bu mübarizənin ideoloji cəhətdən əsaslandırılmasında, böyük dövlətlərin, xüsusilə Rusiya imperiyasının din i-milli ayrı-seçkilik siyasətinə qarĢı müsəlman xalq lanrın həmrəyliyində mühü m ro l oynadı. Ġttihadi-islam ideya-siyasi cərəyanının banisi böyük A zərbaycan mütəfəkkiri Sey id Cə maləddin Əfqani (1839-97) id i. Əfqaninin ideya- siyasi baxıĢlan q ısa müddətdə islam ö lkələrində ö zünə xey li tərəfdar tap mıĢ, geniĢ kütlələrin siyasi fəaliyyət proqramına çevrilmiĢ, müstəmləkəçilər dairəsində əks reaksiya yaratmıĢdı. Ġttihadi-islam nəzəriyyəsi Rusiya müsəlman ları içərisində də geniĢ yayılmıĢdı. 1897 ildə birinci ü mu mrusiya əhali siyahıyalın masınm ye kunlarına görə, Rusiyada pravoslavlardan (87,1 milyon, yaxud 76%) sonra, ən çoxsaylı konfessiya müsəlmanlar (13,9 milyon, yaxud 11,9%) idi. A zərbaycanda Əh məd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, A xund Yusif Talıbzadə, M irzə Əbdürrəhim Talıbov və baĢqaları ittihadi-islam ideyasının üstünlüklərini qeyd etmiĢdilər. Ə.Ağayevə görə "ittihadi-islam" ideyası üçün islamda əlveriĢli zəmin olmasına baxmayaraq, o, Əfqaninin zühuru ilə dünya üzü görmüĢdü. Ə.Ağayev və Ə.Hüseynzadə ümu mislam reallığı ilə yanaĢı, bilavasitə Azərbaycan gərçəkliy ini ö zündə əks etdirən baxıĢla rı ilə itt ihadi-isla mı yeni orjinal müddəala rla zənginləĢdirmiĢlə r. A zərbaycanda ittihadi-isla m ideyasına osaslanan siyasi partiya və təĢkilatlar da təĢəkkül tapmıĢdı. Ona görə də Rusiyada islam birliyi ideyasına, onun hər cür təzahürünə qarĢı panislamizm damğası vurulur, əleyhinə amansız mübarizə aparılırdı. Pravoslav əhaliyə daha geniĢ hüquqlar verilməklə bərabər, müsəlmanlar arasında xristianlığın zorla yayılması, müsəlmanların hüquqlarının tapdanması kimi vasitələrdən də istifadə edilirdi. Təsadüfı deyildir ki, Rusiyanın daxili iĢlər naziri P.Stolıp in 1911 il yanvarın 15-də Nazirlər ġurasına "Müsəlman əhalisi arasında panislamizm və panturanizm təsirinə ə ks təsir tədbirləri haqqında" məru zə təqdim et miĢdi. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qurulduqdan sonra (1918, 28 may) ölkədə islama qarĢı ayrı-seçkiliyə son qoyuldu, islamçılıq dövlət bayrağında (yaĢıl rəng) və ideologiyasmda rəs mən təsbit olundu. Bununla yanaĢı, Azərbaycan Milli ġurasının 1918 il mayın 28-də qəbul etdiyi İstiqlal bəyannaməsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin " millət, mə zhəb... fərq i gözlə mədən qələ mrovunda yaĢayan bütün vətəndaĢlarına hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin elədiyi", Cü mhuriyyət "ərazisi daxilində yaĢayan bircümlə millətlərə sərbəstanə inkiĢafları üçün geniĢ meydan buraxdığ ı" gostərilirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xarici siyasətində bilavasitə dövlət maraqları üstünlük təĢkil edir, həm islam, həm də xristian dövlətlərlə sülh, dostluq və əməkdaĢlıq münasibətləri qurulmasına önəm verilirdi. Bo lĢevik Rusiyasımn hərbi müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycanda Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsindən sonra qurulan sovet hökuməti (1920, 28 aprel) ateizmi öz rəsmi ideologiyasının tərkib hissəsi eları etdi. Ġslamçılığın hər hansı bir Ģəkildə təzähürünə qarĢı mübarizə aparmaq üçün panislanizm uydurması yenidən bərpa olundu. 1920-30 illə rin repressiyaları za man ı pantürkizmlə yanaĢı, panislanizm də A zərbaycanın mütərəqqi ziyalılarını məhv et mək üçün əsas "ittiham"lardan birinə çevrilmiĢdi. Bir ço x ölkələrdə müsəlman xalqların ın dirçəliĢi və birliy inə qarĢı mürtəce "panislamizm" baxıĢın ın mü xtəlif formalarından indi də istifadə olunur.
böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti, B., 2000; Mustafaycv Q., XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi, R., 1973 Аршаруни А., Габидуллин Ч., Очерки панисламизма и пантюркизма в России, М., 1931, Стенографический отчет заседания отделения Советского и Зарубежного Востока совместю с обшеством историков-марксиситов по вопросу обсуждения доклада научного сотрудника Аз. ГНИИ Хулуфлу «Панисламизм как идеология». ГААР., ф. 387, оп. 1, д. 269,
indiki Azərbaycan Milli Elmlə r A kademiyası Rəyasət Heyətinin yerləĢdiyi binanın ilkin adı. Ne ft sənayeçisi Musa Nağıyev binanı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti üçün tikdirmiĢ, həyatdan vaxtsız getmiĢ oğlu Ağa Ġs mayılın xatirəsinə onu "Ġsmailiyyə" adlandırmıĢdı. Binanın özülü mü lki mühəndis, milliyyətcə polyak olan Ġ.K.PloĢkonun layihəsi əsasında 1908 il dekabnn 21-də qoyulmuĢ, tikintisi is ə 1913 ilin əvvəlində baĢa çatdırılmıĢdır. Venesiya qotikası üslubunda ucaldılmıĢ, yerli inĢaat materiallarından istifadə olunmaq la, milli ornament və xəttatlıq nü munələri ilə bəzədilmiĢ bina Bakı Ģəhərin in memarlıq görüntüsünü yaradan on möhtəĢəm tikililərdən birid ir. "Ġsmailiyyə" memarlıq incisi o lmaqla bərabər, Azərbaycanın istiqla l tarixinə müstəqillik uğrunda mübarizənin əsas qərargahlarından biri, milli məfkurənin forma laĢdığı mə rkə z kimi da xil o lmuĢdur. 1918 ilin martında erməni-daĢnak quldurlarının törətdiyi soyqırımı nəticəsində təkcə azərbaycanlıların ö zlə ri qətlə yetirilmir, daha planlı və məqsədyönlü Ģəkildə
Yüklə 7,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|