Redaks ġya heyəTĠ

73 

 

yaratmaq təklifıni irəli sürsə də, "Müsavat" buna razı olmadı və beləliklə, gələcək höku mət böhranlarının tə mə li 

qoyuldu.  Nəsib  bəy  Yusifbəylinin  baĢçılıq  etdiyi  yeni  hökumət  koalisiyasında  ermənilərin  və  rusların  yer  alması, 

"ittihad"çıların isə təcrid olunması sonuncuların bu kabineti ciddi tənqid etməsinə səbəb oldu. Tənqidin əsas hədəfləri 

daxili iĢlər nazirliyinin  fəaliyyəti, hökumətin kadr siyasəti, maarif sahəsində əyintilər, Qarabağ və qaçqınlar problemləri 

idi. 

1919  ildə  "Ġttihad"ın  parla mentdən  kənar  fəaliyyəti  də  geniĢləndi.  Göyçay,  ġa ma xı,  Cavad  qəza larında, 

Gəncədə,  Qa rabağda,  Dağıstanda  partiyanın  Ģöbə  və  komitələri  açılmıĢdı.  "Ġttihad"ın  nüfuzlu  dayaqlarından  birin ə 

çevrilmiĢ  Qarabağ  ko mitəsi  oraya  general-qubernator  təyin  olunmuĢ  Xosrov  paĢa  bəy  Sultanovun  köməkliyi  ilə 

yaradılmıĢdı.  Həmin vaxt "Müsavat"ın üzvü olan  bəzi Ģəxslər də b ilavasitə "Ġttihad"ın rəhbərliy inə cəlb olun muĢdu. 

1919  il aprelin  10-da "Ġttihad"ın I qurultayı çağırıldı. Pa rtiyanın s ədri  Q.Qarabəylinin n itqində bütün siyasi qüvvələr 

Azərbaycanın  müstəqilliy i  na minə  "fırqəba zlıq"dan  əl  çəkməyə   çağırılırd ılar.  Nitqdə  qeyd  olunurdu  ki,  "  "Ġttihad" 

bütün səylərin i  milli barıĢığın əldə olun masına, A zərbaycanın  müstəqilliy ini qəbul edən firqələrin  bu amal ətrafında 

birliyinə yönəlt məlidir və partiyanın ta ktiki xəttini məh z bu vəzifə müəyyən etmə lidir". Partiya  proqramının  qəbulunda 

"Ġslamın siyasi  kodeks kimi b izə verdiy i hazır təĢkilat formu lunu kənara ata bilmərik" deməklə  məramnamədə fırqə 

ideallarının  toxunulmaz qalacağı təsdiq olunmuĢdu. Bununla belə, bəzi  məsələlərdə, o cü mlədən torpaq  məsələsində 

dəyiĢikliklə r  ed ilmiĢ  və  torpaqlarm  b ir  his səsini  mülkədarlarda  sa xla maq  Ģ ərtilə,  qalanlarının  tədricən  əkinçilə r 

arasında  bölüĢdürülməsi  barədə  maddə  salın mıĢdı.  Quru ltayda  22  nəfərdən  ibarət  Mərkəzi  Ko mitə  seçilmiĢdi. 

Qurultayın  qəbul etdiyi qərarların  ço xunun həyata keçirilməməsinə baxmayaraq, partiyamn  tərkib i bundan sonra xeyli 

geniĢlənmiĢdi. "Ġttihad"ın I qurultayında hər 20 nəfərdən 1 nü mayəndə seçilmək Ģərtilə,  300 nəfər partiya ü zvü iĢtirak 

etmiĢdisə, 1920  ilin yanvarında keçirilən II qurultayında hər  100 ü zvdən 1 nü mayəndə seçilməklə  1000 nəfər  iĢtirak 

edirdi.  Qu rultay  19  maddədən  ibarət  qərarla r  toplusu  qəbul  etmiĢdi.  On ların  içə risində  Türkiyə  əra zisin in  müdafıə 

edilməsi  (Atatürk hökumət inin Antanta dövlətlərinin təcavüzündən müdafıə olun ması nəzə rdə tutulurdu), daĢnakların 

müsəlman lara  qarĢı  qəddarlıq larının  qarĢısını  almaq  üçün  qətiyyətli  tədbirlər  görülməsini  höku mətdən  tələb  etmək, 

əsgərlərin  təminatım  yaxĢılaĢdımıaq   və  onlarla  p is  rəftar  edənləri  cəzalandırmaq,  dö zülməz  dərəcəyə  çatmıĢ 

rüĢvətxorluğun və cinayətkarlığın  qarĢısını qətiyyətlə almaq, alıĢ-veriĢi sərbəstləĢdirmək, lazımi  miqdarda  məktəblər 

açmaq,  torpaqların  əhaliyə  verilməsi  üçün  ko missiya  yaratmaq,  Müəssislər  məclisin i  mart  ay ından  gec  olmayaraq 

toplamaq, höku mət qəzetlərin in bitərəfliyin i təmin etmək və s. barədə qərarlar var idi. Qu rultay partiyanın 32 nəfərdən 

ibarət Mərkə zi Ko mitəsini seçdi. Nəcə f bəy Vəzirov, Həbib bəy Mahmudbəyov, Mir Məhə mməd Mir Bağ ırzadə MK-

nın yeni tərkib inə seçilmiĢdilər. 

Qurultayda  səslənən  tələbləri  "Ġttihad"  fraksiyası  parla mentdə  də  hökumətin  qarĢısında  növbəti  dəfə  sorğu 

Ģəklində  qoyaraq,  N.Yusifbəyli  kab inetinin  istefasına  nail  oldu.  1919  il  avqustun  sonundan  N.Yusifbəyli  yeni 

kabinetin təĢkilinə baĢlayarkan "ittihad"çılara koa lisiyaya qatılmağ ı təklif etdi.  Ço x çətin və uzun sürən danıĢıqlardan 

sonra  kompro mis  variant  kimi  5-c i  höku mət  kabinəsində  daxili  iĢlər  na ziri  vəzifəsinə  Mə mməd  Həsən  Hacınskin in 

namizədliyi təsdiq olundu,  maarif və  dini et iqad naziri vəzifəsinə əvvəl  Hə mid  bəy ġahta xtinski, sonra is ə  (1920  il 

martın  5-dən)  "ittihad"çı  Nu rməmməd  ġahsuvarov  təyin  edildi.  Parlamentin  yeni  rəhbərliyin in  seçilməsi  zaman ı 

"Ġttihad"çı S.Qənizadə parlament sədrinin  müavini seçildi. "Ġttihad" yeni höku mət qarĢısında 11 bənddən - Den ikinə 

qarĢı  qəti  addımlar  atmaq.  və  A zərbaycan  ərazisin i  ona  rəğbət  bəsləyən  qüvvələrdən  təmizləmək,  əhalin in  madd i 

vəziyyətini ya xĢılaĢdırmaq, qanunsuz  əmə llərdə ya xalan mıĢ  mə murları  məh kə mə  məsuliyyətinə cəlb et mə k və s.-dən 

ibarət  tələblə r  qoydu.  Lakin  bəzi  iĢlərin  görülməsinə  ba xmayaraq,  yeni  kabinetin  də  ömrü  u zun  olmadı.  Mü xalif 

qüvvələr yenə də bir-birlərinə güzəĢtə getmədilər. "Ġttihad"ın ö z nü mayəndələrini kab inetdən geri çağırması, sonra isə 

sosialistlərin  və  "Əhrar"ın  koalisiyadan  çıxması  höku mət in  istefası  ilə  nəticə ləndi.  Sovet  ordusunun  Azərbaycana 

yaxınlaĢ ması  və  bolĢeviklərin  mövqeyinin   güclən məsi  ilə  əlaqədar  yeni  kabinetin  formalaĢdırılması  "Ġttihad"ın  və 

"Müsavat"ın razılığ ı ilə sol yönlü M.H.Hacınskiyə tapĢırıld ı. Lakin M.H.Hacınskinin  bolĢeviklərlə koalisiya yaratmaq 

səyləri  nəticəsiz  qaldı  və  o,  aprelin  22-də,  yəni  bolĢevik  iĢğalından  bir  neçə  gün  əvvəl  istefa  verdi.  Apre lin  27-də 

M.H.Hacınski,  Q.Qarabəyli və sosialistlər  fraksiyasnın nümayəndələri çıxıĢ edərək, bolĢeviklərin parlamentə təqdim 

etdiyi ult imatu mu dəstəkləyib, hakimiyyəti Sovetlərə  təhvil vermə k tə rəfdarı o lduqlarını bildird ilər.  Onlar, hə mç inin 

parlament  üzvlərini  inandırmağa  çalıĢırdılar  ki,  Qırmızı  ordu  Bakıya  girmədən  Türkiyəyə  kö məyə  getmək 

niyyətindədir. Müsəlman dünyasının azadlıq mübarizəsini ö zlərinin əsas proqram məqsədlərindən sayan ―ittihadçı‖'la r 

bolĢeviklərə  müttəfiq  kimi  baxırdılar  və  bu  səhv  baxıĢın  nəticəsi  olaraq,  bolĢevizm  iĢğalını  bu  məqsədə  doğru 

yönəlmiĢ bir addım kimi qarĢıladılar. 

BolĢeviklərə böyük umid bəsləyən və "Müsavat"la daim  mübarizədə olan "Ġttihad"ın fəaliyyəti Azərbaycanda 

sovet hakimiyyəti bərqərar olduqdan sonra dayandırıldı. Pa rtiyanın b ir ço x üzvü mühacirətə getdi. A zərbaycan Dövlət  

Siyasi Ġdarəsin in 1920  illərə aid sənədlərindən birində göstərilir ki, "Ġttihad"ın bəzi üzv ləri d indar kəndlilər arasında 

sovet  rejiminə  qarĢı  təĢviqat  aparmaqla  g izli  fəa liyyət  göstərməkdə  davam  edirdilər.  1929  ildə  474  "ittihad"çı  qəza  

orqanları tə rəfındən həbs edilmiĢ, onların 

 

 

 

 

 

 

 

 

---