Redaks ġya heyəTĠ

69 

 

 

 

qoymaq fikrində idiksə də, bu giin fərdimizin köksünü 

qabardan  istiqlal  şüarı  olmasına  görə,  "İstiqlal"  muzesi 

olmasını əhəmiyyətli görurüz". 

Muzeydə  Azərbaycanın  a zadlıq  və  istiqlalına  dair  sənəd 

və  materia llar,  tarixi  və   maddi  mədəniyyət  örnəkləri,  a rxeo loji 

tapıntılar, silah lar, nu mizmatika nü munələri, rəs m əsərləri,  xalça 

və  xa lça  mə mulat ı,  bədii  t ikmələ r,  dulus  və  mis  qablar,  bəzə k 

əĢyaları və d igər sənət əsərləri, Quran i-Kərimin nadir nüs xələri, 

mü xtəlif əlyazmalar və s. toplanmıĢdı. Muzeyin  açılıĢına hazırlıq 

görülərkən 1919 il noyabrın 6-da tərtib o lunmuĢ bir sənəddə (onu 

həm  mu zeyin  yaradıc ıları  olan  s ənətĢünaslar  Hüseyn  bəy 

Mirzəcamalov  və  Məhəmməd  Ağaoğlu,  həm  də  A zərbaycan 

Parla menti sədrin in  müavinlə ri  Həsən bəy Ağayev, Sultanməc id 

Qənizadə  və  Parla mentin  rəyasət  heyətinin  digər  məsul 

əməkdaĢları  imzalamıĢlar)  mu zeyin  əsasnaməsi,  uçot-mühafizə 

üzrə  təlimat,  fond-satınalma  ko missiyası  haqqında  müddəalar 

yığcam Ģəkildə əks olun muĢdu. Sənəddə göstərilirdi ki,  mu zeyə 

verilən hər bir əĢya milli sərvətdir, əĢya sahiblərinin a ilə  üzv ləri 

gələcəkdə  onlan  tələb  edə  bilmə zlər.  Muzeyə  hədiyyə  olun muĢ 

əĢyalar  geri  qaytarılmır.  Sənədin  3-cü  bəndində  deyilirdi: 

"Ġstiqlal  mu zey i  milli  b ir  müəssisə  olduğu  üçün  muzeydə 

mövcud bütün əĢya milli mal hesab edilir. Heç kəs və heç bir müəssisə o Ģeylərə sahib ola bilməz". 

Muzeyin  təĢkili  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı  bütün  xərc lər  Azə rbaycan  Parla menti  rəyasət  heyətinin  hesabına  idi. 

Aprel  işğalından  (1920) sonra "Ġstiqlal"  mu zeyin in  eksponatları  yeni  təĢkil  olun muĢ  Azərbaycan  Dövlot  Muzeyinə 

verild i.  Sonra lar  eksponatlann  bir  hiss əsi  (o  cü mlədən,  Azə rbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin   bayrağı,  "Ġstiqla l 

bəyannaməsi"nin əsli, Azə rbaycan Parla mentin in materia llan və s.) Moskvadakı Ġnqilab mu zeyinə aparıld ı. 

Əd.:  Bayramov  A.,  Azərbaycanda  muzey  iĢinin  tarixindən,  "Mədəni-maarif  iĢi"  jurnalı,  B.,  2000,  № 4/5;  Бахшиева  А.,  Из  истории  

образавания и  деятельности  и Азербаиджане»Музэкскурс»а  , "Azərbaycan Tarixi Müzeyi  - 80" toplusunda,  B.,  2001;  Джахангирова  С.,  О 

трех печатях из фонда новой истории Музея Истории Азербаиджана yenə orada. 

 

ĠS TĠQLALIN  BĠRĠNCĠ  ĠLDÖNÜMÜ,  A zərbaycanın  is t iq la l ın ın   elan  o lu n ma s ın ın   b ir in c i 

ild ö n ü - mü  - A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin elan olun masının b irinci ildönümü  münasibətilə  keçirilən bayram 

tədbirləri.  1919  il  mayın  27-28-də  istiqla liyyətin  birinc i  ildönümü  münasibətilə  Ba kıda  və  bölgələrdə  təntənəli 

mə rasimlər və kütləvi tədbirlər keçirild i. Azə rbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Pa rla menti  28  mayı bayra m günü elan etmiĢ 

və bayramın keçirilməsi üçün ko missiya yaratmıĢdı. 

Mayın 28-də  çıxan qə zetlər yaĢıl və q ırmızı rənglərlə  haĢiyələnmiĢdi. Gündüz saat 11-də Parla mentin təntənəli 

iclası, saat 1-də isə Hürriyyət meydanında (keç miĢ 26-la r, indiki Sahil bağı) əsgərlərin rəsm-keç idi oldu. Rəsm-keç idi 

Nazirlə r  ġu rasının  sədri  və  hərbi  nazir  qəbul  etdi.  Zü lfüqar  və  Üzey ir  Hac ıbəyli  qardaĢların ın  truppası  mü xtə lif 

libaslarda  mütəhərrik  tarixi  dəstələr  təĢkil  edərək,  küçələrdə  böyük  tamaĢalar  və  nü mayiĢlər  göstərdilər.  Belə  ki, 

may ın 27-də səhər saat 9-da Hacıbəyli qardaĢları truppasının artistləri bəzəkli avtomobildə, süvari  musiqi dəstəsinin 

müĢayiəti  ilə  Azərbaycan  milli  marĢlarını  o xuya-o xuya,  tarixi  qəhrəmanlar  Çingiz  xan,  Əmir  Tey mur,  ġah  Abbas, 

Ağa Məhəmməd ġah  Qacar,  ġey x ġamil, həmçinin  Bakı, ġəki, ġirvan,  Gəncə,  Quba, Qarabağ xan larının  libaslarında 

hökumət teatrından çıxıb, Ģəhər küçələrindən keçərək Parlamenti təbrik etmək üçün onun qarĢısına gəlmiĢ, daha sonra 

Ģəhərin  məhəllələrin i  gəzə-gəzə  teatra  qayıtmıĢdılar.  Kəndlərdən  tərəkəmə  köçləri  gəlib,  at  çapa-çapa  Ģəhər 

küçələrindən  keçmiĢdilər.  MütəĢəkkil  dəstələr  Parlamentin  qarĢısından  keçmiĢ,  tanınmıĢ  natiqlər  orada  nitqlər 

söyləmiĢdilər. 

Mayın 28-də Hö ku mət teatrında Üzeyir bəy Hacıbəylinin " Leyli və Məcnun" operası və Ġsa bəy AĢurbəylinin 

"Azərbaycan"  faciəsi  tamaĢaya  qoyulmuĢdu.  ġeyxülisla m  hə min  gün  camaatın  məscidlərə  dəvət  olunması,  duala r 

oxun ması, moizə və n itqlər söylənilməsi, 500 nəfərlik ehsan verilməsi barədə qəzalara teleq ram göndərmiĢdi. 

Bakıda bağlar, bulvar və b. yerlər çıraqban edilmiĢ, milli bayraq və xahlarla bəzədilmiĢdi. Küçələrdə və gəmilərdə 

iĢıqlarla  "Ġstiqlal"  sözü  yazılmıĢdı.  Qız  qalası  ü zərində  elektrik  iĢığı  ilə  böyük  tarixi  panno  qurulmuĢ  və  Ģüarlar 

yazılmıĢdı.  21  topdan Ģadyanahq  atəĢi  açılmıĢdı.  Ġstiqlalm  b irinci  ildönü mü  bayramı  ço x  böyük  təntənə  və  əzəmətlə 

qeyd olunmuĢ, xalqm Ģüurunda dərin iz buraxmıĢdı. 

Əd:. Süleymanov M., Müsəlman dünyasında ilk xalq cümhuriyyəti, B., 1999. 

 

ĠġÇĠLƏ R  MƏSƏLƏS ĠNƏ  DAĠR  XÜS US Ġ  MÜġ AVĠRƏNĠN  TƏġ KĠLĠ  HAQQINDA  QANUN  - əməy in 

mühafızəsi, fəhlələr və sahibkarlar arasında  münasibətlərin  tənzimlən məsi haqqında Azərbaycan Xalq   Cümhuriyyəti 

Parlamentinin 1919 il martın 10-da qəbul etdiyi sənəd (ətraflı məlu mat üçün bax Fəhlə məsələsinə dair məşvərət şurası). 

---

70 

 

ĠTALĠYA-AZƏRBAYCAN  SAZĠġLƏRĠ  -  Azərbaycan  və  Ġtaliya  dövlətləri  arasında  iqtisadi-siyasi 

əlaqələri geniĢləndirmək  məqsədilə bağlan mıĢ saziĢlər.  1919  ilin payızından etibaron, ağqvardiyaçı rus generallarının  

məğ-lubiyyəti  ilə   əlaqədar  beynəlxa lq  və ziyyət  yeni  yaran mıĢ  müstəqil  respublika ların  xeyrinə  dəyiĢməyə  baĢladı. 

Azərbaycan  Höku mət i  ö lkənin  müstəqilliyinin   dünyamn  böyük  dövlətləri  tərəfındən  ta mn ması  məsələsinin  həllini 

sürətləndirmək məqsədilə BeĢlər ġurasına, o cü mlədən Ġtaliyaya müraciət etdi. 

Ġtaliyanın A zərbaycanda güclü iqtisadi marağı var  id i.  Lakin o,  mandatlığa götürmək  istədiyi əraziləri  xarici 

təcavüzdən  qorumaq  iqtidarında  deyildi.  Gə ləcə kdə  Rusiya  və  Türkiyə  ilə  qarĢılaĢmaq  qorxusu  Ġtaliyanı  bu  iĢdən 

çəkindirdi. 

Azərbaycan  Höku məti  Ġtaliya  ilə  iqtisadi-siyasi  əlaqələri  gücləndirmə k  məqsədilə   general  Ġbrahim  ağa 

Usubovun baĢçılığ ı ilə Ro maya nü mayəndə heyəti göndərdi. Heyət "hərbi missiya" adlanırdı və əsasən, hərbi, iqtisadi 

məsələ lərlə bağlı iĢlər aparmalı idi. 

Ġtaliya  höku məti  1920  il  yanvarın  17-də  A zərbaycanı  de-fakto  tanıması  haqda  qərarını  general  Ġ.Usubova 

təqdim etdi və ölkə mizlə  daimi ə laqə sa xla maq fikrində olduğunu bildirdi. 

General  Ġ.Usubov  Ro mada  sənayeçi-senator  S.E.Konti  ilə  görüĢdü.  GörüĢdən  məqsəd  Azərbaycan  ordusu 

üçün  Ġtaliyadan paltar  və silah  alın ması  id i.1920  ilin  fevralında  S.E.Kontinin  baĢçılığı  ilə  35  nəfərdən  ibarət  Ġtaliya 

nümayəndə  heyəti  Azərbaycana  gəldi.  Ġtaliya  Azərbaycandan  neft,  Azərbaycan  isə  oradan  ordu üçün silah  və  hərbi 

geyimlər almaq niyyətində idi. Ġmza lan mıĢ saziĢ ə əsasən, Ġtaliyadan 6 ədəd sürətli  kater,  12 ədəd  mina düzən ciha za 

malik kater, 6 sualtı qayıq, 92 dəniz artilleriyası, piyada qoĢunlar üçün 135 min mərmiyə malik 34 top, 12 hidroplan, 4 

aeroplan, 5 tank, 20 zireh li  maĢın,  10  min cüt uzunboğaz çəkmə,  70  min cüt ayaqqabı, 40  min dəst Ģinel alın malı  idi. 

Azərbaycan isə Ġtaliyaya hər ay 500  min pud neft, ya xud  ma zut göndərməli  idi. Azə rbaycan neftin hər tonu üçün 35 

dollar, ma zutun hər tonu üçün isə 25 dollar a lma lı idi. Ġta liya höku mət inin və  ayrı-ayrı firma ların nü mayəndələri 1920 

ilin  əvvəlində  Azərbaycandan  neft və  neft  məhsulları,  pa mbıq,  yun,  ipək  və  digər  məhsullar  a lmaq  barədə  saziĢlə r 

imzalamıĢdılar. Lakin  Aprel işğalı (1920) Ġtaliya-A zərbaycan saziĢlərinin reallaĢdırılmasma imkan verməd i. 

ĠTALĠYANIN  AZƏRBAYCANDA  DĠPLOMATĠK  NÜMAYƏNDƏLĠYĠ  -  Ġtaliyanın  Azərbaycan 

Cü mhuriyyətində  siyasi  agentliyi.  1920  il  martın  10-da  Azərbaycanda  fəaliyyətini  dayandırmıĢ  Ġtaliya  hərbi 

missiyasını  əvəz  etmiĢdir.  Ġtaliya  höku məti  bu  ö lkən in  Cənubi  Qafqazdakı  hərb i  missiyasının  rəisi  po lkovnik 

M.K.Qabbam Azə rbaycanda siyasi agent təyin etmiĢdi. Daimi iqa mətgahı Tiflisdə yerləĢməli idi. Podpolkovnik Enriko 

Ġnsom  onun  Bakıda  nü mayəndəsi  idi.  Ġtaliyanın  A zərbaycana  iqtisadi  marağı  güclü  olduğu  üçün  böyük  dövlətlər 

içərisindən  Bakıda,  birinci  olaraq,  E.Ġnsom  baĢda  olmaqla  Ġtaliya  diplo matik  nümayəndəliyi  fəaliyyətə  baĢlamıĢdı. 

Konsul isə L.Qrikurov idi. 

Əd.: Азербаиджанская Демократическая Республика   (1918-1920). Внешняя политика, Б., B., 1998. 

 

"ĠTTĠFAQ" - A zərbaycan milli sosialist-inqilabçı (eser) təĢkilatı.  1905 ilin oktyabrında Bakıda yaradılmıĢdı. 

TəĢəbbüsçüləri sosialist-inqilabçılar part iyası Ba kı  ko mitəsinin üzvləri  S.Rayetski və  V.Rize l  idi. TəĢkilat ın baĢçıları 

R.ġərifzadə,  M.Cuvarlinski,  R.Məlikov  olmuĢlar.  "Ġttifaq"ın  üzvləri  sırasında  P.Montinlə  birlikdə  qətlə  yetirilmiĢ 

fəhlə Əli Hac ı Yaqub oğlunun, eləcə də ġ.Poladov, tələbə Mehdiyevin də adla rı çəkilir. 

Mətbu orqanı olmayan Azərbaycan eserləri "Qafqaz sözü", "Kaspi" və digər qəzetlərin səhifələrində məqalə lər 

dərc  etdirirdilər.  TəĢkilatın  liderləri  kütlələrin  maarifləndirilməsini  və  xalqın  azadlığını  Özlərinin  əsas  məqsədləri  elan 

edirdilər.  Azərbaycanlılara  qarĢı  soyqrımları  za manı  "ittifaq"çılar  eserlərlə  və  digər  partiyalarla  birlikdə  hakimiyyət 

nümayəndələrinin təxribatına qarĢı çıxıĢ etmiĢdilər. Siyasi Ģəraitin və erməni-müsəlman  münasibətlərinin gərginləĢdiyi 

1905 ilin oktyabrında "ittifaq"çılar sol blok taktikası tərəfdarları olaraq, eserlərin Bakı ko mitəsi, sosial-demokratlar və er-

məni "spesifikləri" ilə birgə qaragüruhçulara və digər təxribatçılara qarĢı yaradılmıĢ "Ġnqilabi koalisiya ittifaq‖ına daxil 

oldular. 1905  ilin avqustunda yaranmıĢ eyni vəziyyətdə "Ġttifaq" azərbaycanlıları və erməniləri birliyə çağıraraq, hakim 

dairələrin  təxribatlarına  uyma mağa  və  qırğınları  dayandırmağa  çağırırdı.  Taktiki  üsullarında  "ittifaq"çılar  terrorun  və 

anar-xist mübarizəsinin tərəfdarı idilə r. 

Sovet  tarixĢünaslığında  "Ġttifaq"ın  kütlələr  arasında  dayağı  olmadığına  görə  1906  ilin  sonuna  doğru  tarix 

səhnəsindən  çıxdığı  bildirilirdi.  La kin  son  dövrlərdə  aĢkar  olunmuĢ sənədlərə  görə,  onların  fəa liyyəti  1911  ilə  qədər 

davam etmiĢdi.  1907 ildə Sosialist İnqilabçılar Partiyasının Bakı komitəsi ilə birgə yaydıqları vərəqələrdə "ittifaq"çılar 

azərbaycanlıların  a zadlıq  hərəkatına  qoĢulmağa  və  fəhlə ləri  tətillə rə  çağırırdılar.  Hə min  ilin  yayında  eserlərin 

Bibiheybət  Ģöbəsi  "Ġttifaq"  təĢkilatına  üzvlərin   cəlb  olunmasım  bərpa  edərək,  ö z  mətbu  orqanların ı  onla rın   arasında 

yayırdı. 

Polis 1908  ildə də eserlərin A zərbaycan dilində çağırıĢların ı çap et mə k üçün  mətbəə Ģrift lərini aĢkar et miĢdi. 

Azərbaycan eser təĢkilatın ın  mövcudluğu barədə 1911 ilə a id bəzi  mə lu matlar da var.  1917  ildə bərpa olun muĢ eser 

təĢkilatlarının  milli Ģöbələri a ktiv fəaliyyətə baĢlamıĢdılar.  Bu va xtdan etibarən onlar sol - "Əkinçi" və sağ - "Xalqçı" 

qa-nadlarına bölün müĢdülər. 

Əd.:  Əfəndiyev  S.M.,  Azərbaycan  proletariatının  inqilabı  hərəkatı  tarixindən,  B.,  1957;  Лопач  З.А.,  Деятельность  эсеров  в 

Азербаиджане и борьба большеков против них (1903-1914).  Автореф. Канд.дисс., Б., 1981. 

"ĠTTĠFAQĠ-MÜS LĠMĠN",  Müsəlman  Konstit u s io n   P a rt iy as ı - Rusiya  imperiyasının  milli-müstəmləkə 

zülmü  altında olan türk-müsəlman xalqlarırın azad lığ ı uğrunda mübarizə aparan siyasi partiya. Əsası Rusiya mü- 

 

 

 

 

 

---