Redaks ġya heyəTĠ

90 

 

Rusiyanın köçürmə siyasətində Cənubi Qafqaz,  xüsusən də onun ta qədimdən azərbaycanlıların məskunlaĢdığı 

ġimali Azərbaycan ərazisi  mühüm yer tuturdu. Təbriz ko mendantı,  mənĢəcə ermən i olan  Q.Lazarev  1829  il dekabrın 

24-də general Ġ.Paskeviçə hesabatında bildirirdi ki, üç ay yarım ərzində Ġrandan 8 mindən yu xan erməni ailəsi (40 min 

nəfər) Arazı  keçərək, Rusiyanın yeni tutduğu torpaqlarda - Ġrəvan,  Na xç ıvan və Qarabağda  məskunlaĢdırılmıĢlar.  Elə 

həmin  va xt  14  min  e rməni  ailəsi  (84600  nə fər)  Türkiyəni  tərk  edərə k,  Rusiya  əra zisinə  (əsasən,  Cənubi  Qa fqaza ) 

köçmüĢdülər.  Ġ.Paskev için  təĢəbbüsü  ilə  ermənilərin  arzuların ı  yerinə  yetirən  I  Nikolay  keçmiĢ  Ġrəvan  və  Naxçıvan 

xanlıqlarının ərazisində Erməni vilayəti yaradılması haqqında fərman  verdi və  1829  ilin  aprelindən 1832  ilin  mayına 

qədər  bu  ərazidə  əhalinin   ka me ral  siyahıya  alınması  aparıldı.  Ġ.Paskeviçin  bu  iĢin  yekunlaĢdırılmasını  həvalə  etdiy i 

mü lki  müĢavir  Ġ.ġopen  toplanmıĢ  materiallar  əsasında"Rusiya  Ġmperiyasına  birləĢdirilən  dövrdə  Ermən i  vilayətinin 

vəziyyəti" adlı  iri həc mli kitab yazaraq,  1852 il-də çap etdirdi.  Rusiyaya qatılan za man Ġrəvan və Na xçıvan  xanhqlan 

ərazisində  üç  Ģəhər  (Ġrəvan,  Naxçıvan,  Ordubad)  və  1111  kənd  vardı.  Həmin  kəndlərdən  752-si  məskunlaĢdırılmıĢ, 

359-u  isə müharibələr nəticəsində xaraba qalmıĢdı. Kitabda verilmiĢ statistik  mə lumat lara görə,  Rusiyanın iĢğal etdiyi 

zaman  keçmiĢ  Ġrəvan və Naxçıvan  xanlıq larının ərazisində  20502 ailə (107900 nəfər) olmuĢdur.  Onların  da  16078-i 

(81749 nəfə r) a zə rbaycanlı, 4424-ü (25151 nəfər) isə erməni a iləsi idi. 

1828-29  illərdə  Rusiyanın A zərbaycan torpaqlarında yenicə yaratdığ ı  Ermən i vilayətinə  Ġrandan 6946 ermən i 

ailəsi (35558 nəfər), Türkiyədən isə 3 il ərzində 3682 ermən i a iləsi (21666 nəfər) köçürülmüĢdü. Hə min illərdə Ġran və 

Türkiyədən  Ermən i  vilayətinə  10628  erməni  ailəsi  (57224  nəfər)  köçürülmüĢdü.  Ümu miyyətlə  isə,  zorakı  köçürmə 

siyasəti nəticəsində Ermən i vilayətində azərbaycanlı əhali ilə e rməni əha lisin in sayı, demə k ola r  ki, bərabərləĢdirildi. 

Be lə  ki,  köçürmədən  sonra  bu  ərazidə  16078  a zə rbaycanlı  a iləsi  (81749  nəfər)  və  15059  e rməni  ailəsi  (82377) 

yaĢayırdı.  Bu,  ermənilərin  Cənubi  Qafqaza  ilk  axını  idi.  Rus  tədqiqatçısı,  "Zaqafqaziyada  rus  iĢinə  yeni  təhlükə" 

kitabının  müə llifı  N.ġavrovun  qeyd  etdiyi  kimi,  bu  a xın  sonralar  bir  əsrə  ya xın  müddətdə  ardıc ıl  ola raq  dava m 

etmiĢdir.  O  yazırd ı  ki,  20  əsrin  əvvəllərində  Cənubi  Qafqazda  yaĢayan  bir  milyon  üç  yüz  min  ermən inin  bir 

milyonundan ço xu yerli əhali olmayıb, Rusiya hakimiyyət orqanları tərəfindən bura köçürülənlə r idi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

91 

 

 

19 əsrdə ölkənin  mə rkə zi rayonlarındakı rusların da ġimali Azərbaycana köçürülməsi Rusiyanın zorakı köçürmə 

siyasətinin baĢlıca tərkib hissələrindən biri  id i.  19 əsrin 30-40-cı  illərində Cənubi Qafqazda salınmıĢ 34 rus kəndindən 

30-u  Azə rbaycan  ərazisində  id i.  90-c ı  illə rdə  Bakı  quberniyasında  21,  Yelizavetpol  quberniyasında  isə  14  rus  kəndi 

salınmıĢdı.  1899-1905  illərdə  bu  quberniyalarda  28  yeni  rus  kəndi  meydana  gəlmiĢdi.  1907  ilin  əvvəlində  köçürmə 

siyasətini  həyata  keçirmə k  üçün  Qafqazda,  hətta,  vahid  köçürmə  idarəsi  də  yaradılmıĢdı.  1908-12  illərdə  Qafqaza 

köçürülən 8326 rus ailəsinin 4  minindən çoxu Azərbaycan ərazisində yerləĢdirilmiĢdi.  Çar hakimiyyəti orqanları yerli 

kəndlilərin  ən  məhsuldar  torpaqlannı  zorla  zəbt  et məklə,  buraya  köçürülənlər  üçün torpaq  fondu  yaradırdı.    20  əsrin 

əvvəllərində ermən ilərdən və ruslardan əlavə, A zərbaycana 17226 nəfər polyak, 456 nəfər latıĢ, 2724 nəfər moldavan, 

82043 nəfər yunan və s. xalq ların da nü mayəndələri köçürülmüĢdü. 

Çar  Rusiyasınm  yeritdiyi  qəddar  köçürmə  və  ayrı-seçkilik  siyasətinə baxmayaraq,  Azərbaycan  xalqının  artım 

sürəti sayəsində azərbaycanlıların say tərkibini onların doğma torpaqlarında əsaslı surətdə azaltınaq mü mkün olmadı. Belə 

ki,  1916  il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, hətta keçmiĢ Ġrəvan quberniyasına daxil olan qəzalarda belə əhalinin əsas 

hissəsini yenə də azərbaycanlılar təĢkil edird ilər. 

Bu ə ra zilərdə ki a zərbaycanlı əhalin in say tərkibin in a za lmasında kəskin  dəyiĢikliklər 1918-20 illə rdən-bədnam 

"DaĢnaksutyun" partiyasının yaratdığı Ararat  Respublikası  zaman ından baĢlanırdı.  Bu  illər ərzində həmin ərazilərdə 

erməni-daĢnak quldur birləĢ mə lərinin a zərbaycanlılara  qarĢı həyata keçirdiyi soyqırımıları nəticəsində keç miĢ Ġrəvan 

quberniyası ərazisində yüzlərlə A zərbaycan kəndi yerlə-yeksan edildi, yüz  min lərlə azərbaycanlı  isə həmin ərazilərdə 

qətlə yetirildi və ya oradan qovuldu. 1920 ildə  Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə kommunist və 

bolĢevik qiyafəsinə girmiĢ daĢnakların əl-qolu daha da açıldı. Bo lĢevik  rejimi və Mərkəzi Sovet höku məti tərəfındən 

himayə  olunan  və  hər  cür  kö mə k  a lan  e rmənilər  Zəngəzuru   ələ   keçirdilər.  Na xç ıvan  və  Qarabağı  Azərbaycandan 

qoparmağa çalıĢdılar.  70  illik Sovet hakimiyyəti dövründə Mərkəzin ko məyi ilə ermənilər, bir tərəfdən öz ərazilərin i 

Azərbaycan  torpaqları  hesabına  daim  geniĢləndirir,  d igər  tərəfdən  isə,  bütün  vasitələrdən  istifadə  edərək, 

azərbaycanlıları tutduqları ə razilərdən sıxıĢdırıb ç ıxa raraq, ya lnız ermənilərdən ibarət "türksüz  Ermən istan" yaratmaq 

siyasəti yeritdilə r.  70  il ə rzində Mə rkə zin himayəsi  ilə   Ermənistanda bu siyas ət ardıcıl surətdə və dönmədən dava m 

etdirildi. 

Ermənilərin  Azərbaycana qarĢı yeni ə ra zi  iddia ları  1941-45 illər  müharibəsindən sonra yenidən baĢ qaldırdı. 

1945 ilin noyabrında Ermənistan SSR  rəhbərliyi heç bir əsaslı səbəb göstərmədən Ġttifaq höku məti qarĢısında Dağlıq  

Qarabağın  Ermənistanla birləĢdirilməsi  məsələsini irəli sürdü. Ġstədiyinə nail ola bilməyən  Ermənistan rəhbərliyi bu 

dəfə  baĢqa  bir  hiyləyə  əl  atdı:  guya  "xa ricdən  gələn  erməniləri  yerləĢdirmə k  üçün  onların  torpaqları  çat mır"; 

Azərbaycan  SSR-in  Kür-Ara z  ovalığında  is ə  pamb ıqçılığ ı  inkiĢaf  etdirmə k  üçün  iĢçi  qüvvəsi  çatıĢmır;  Ermən istan 

SSR-də  yaĢayan  azərbaycanlı  əhalinin  Kür-Ara z  ovalığ ına  köçürülməsi  bu  məsələlərin  hər  ikisinin  həllinə  imkan  

verərdi. Azə rbaycan rəhbərliyi ilə  gizli surətdə ra zılaĢdırılmıĢ bu tə klif  SSRĠ rəhbərlyi və Ģə xsən Ġ.Stalin qarĢısında 

qaldırıldı  və  ermənilər  istədiklərinə  nail  o ldular.  1947  il  dekabrın  23-də  SSRĠ  Nazirlər  Sovetinin  sədri  Ġ.Stalin  

"Ermən istan  SSR-də  yaĢayan  kolxo zçuların  və  digər  a zərbaycanlı  əhalin in  Azə rbaycan  SSR-in  Kür-Ara z  ovalığına  

köçürülməsi haqqında" qərar imzalad ı. Qə- 

 

 

 

---