Redaktor: Korrektor: Cildin

Zehin və Məntiq 

düm. Bağdad, Qahirə  və başqa müsəlman şəhərlərində  çoxlu ehni 

mərkəzlər,  laboratoriyalar,  kitabxanalar  və  rəsədxanalar  mövcud 

idi.  Halbuki  Avropada  ilk  kitabxana  bundan  400  il  sonra  Parisdə 

təsis edilmişdi". 

Jozef  Mak-Kap  orta  əsrlərdə  müsəbnanlarm  ebn  və  maarif 

sahəsindəki  tərəqqisini  belə  göstərirdi:  Nehru  müsəbnanlarm 

Əndəlusdakı  (İspaniya)  əzəmət  və  qüdrəti  haqqmda  belə  deyirdi: 

"Burada  əhalisi bir milyondan artıq olan müsəlman şəhəri var  idi. 

Həmin  şəhərdə  20  km.  uzunluğunda  olan  bir  bağ  salınmışdı. 

Şəhərdə 60 min saray və qəsr, 200 min kiçik ev, 80 min dükan, 3800 

məscid, 800 ümumi hamam mövcud idi". 

Əziz  oxucu,  zərmimizcə,  mövzunım  aydınlaşması  üçün  bu 

qədər  kifayətdir.  Müsəbnanlarm  təbabət,  əczaçılıq,  xəstəxana, 

kbnya, sənaye, riyaziyyat, coğrafiya, sənətkarlıq və digər sahələrdə 

geniş uğurları ilə tanış obnaq istəyənlər adı çəkilən kitaba müraciət 

edə bilərlər. 

İslamda məntiq və fəlsəfə müəllifləri 

Məntiq  və  fəlsəfəyə  dair  ağılları  heyran  qoyan  nəzəriyyələrlə 

çıxış edən əzəmətb İslam alimlərindən aşağıdakıları göstərmək olar: 

1.

 

"İkinci  müəllim"  ləqəbi  ilə  tanmmış  Əbu  Nəsr  Məhəmməd 

ibn Tərxan Farabi (870-949). Farabi, həmçinin İslam məntiqinin atası 

kimi tanınmışdır. O, Aristotel məntiqinə müxtəlif şərhlər yazmışdır. 

Farabi, Beytül-hikmət elmi mərkəzinin əvvəlcə şagirdi, sonra isə ən 

tanınmış müəllimlərindən olmuşdur. Onun ən mühüm məntiq əsəri 

"Övsəti-kəbir"dir. 

2.

 

Aristotel  (ona  "bəşərin  birinci  müəllimi"  ləqəbi  verilmişdir) 

fəlsəfəsinin  davamçısı  kimi  tanman,  "üçüncü  müəllim"  ləqəbi 

verilən,  zamanm  möcüzəsi,  çoxsaylı  əsərlərin  müəllifi,  bütün 

elmlərdə  öz  sözünü  deyən  İslam  filosofu  Əbu  Əh  ibn  Si-  na 

(980-1036). İbn Sma məntiqə aid müxtəlif kitablar yazmış 

51 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

dır.  Bxmlardan  "Məntiqi-Şəfa",  "Nicat",  "Daneşnameyi-Əlayi"  və 

"Məntiqi-İşarat"ı göstərmək olar. 

3.

 

Platon  fəlsəfəsinin  nümayəndəsi  Şeyx  İşraq  Əbülfəth  Şi- 

habəddin  Sührəverdi  (1154-1191).  O,  "İşraq"  fəlsəfi  məktəbinin 

yaradıcısıdır. 

"Mütarürat", 

"Müşariat", 

"Təlvihat" 

və 

"Hikmətül-İşraq" onun məntiq əsərlərindəndir. 

4.

 

Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Həsən Xacə Nəsirəddin Tusi 

(1200-1273).  O,  İbn  Smanm  "İşarat"  əsərinin  ən  gözəl  şərhçisidir. 

Onım  ən  mühüm  məntiq  kitabı  "Əsas  əl-İqtibas"-  dır.  Nəsirəddin 

Tusinin məntiqə aid digər kitabı isə "ət-Təcrid fi elmil-Məntiq"dir. 

5.

 

Fəlsəfədə son sözün sahibi, "Hikməti-mütəaliyyə" məktəbinin 

yaradıcısı.  Molla  Sədra  adı  ilə  məşhurlaşmış  Sədrül-  mütəəllihin 

Sədrəddin  Məhəmməd  ibn  İbrahim  Şirazi  (1572-  1640).  Onun 

məntiq kitablarmdan "Risalə  fit-təsəwür vət-təs- diq" və "Haşiyeyi 

Hikmətül-İşraq'T qeyd etmək olar. 

Avropada məntiq 

Avropada  renessans  dövrünə  kimi  ehn  mərkəzlərində  məntiq 

sahəsində  əsas  söz  sahibi  Aristotel  məntiqi  idi.  Amma  həmin 

dövrdən  etibarən  Fransis  Bekon  və  Rene  Dekart,  Aristotel 

məntiqinə  zidd  mövqe  tutdu.  İki-üç  əsr  keçmədi  ki,  araşdırmalar 

başlandı  və  Aristotel  məntiqi  ahnan  alimi  Ferge  vasitəsilə  "Yeni 

məntiq"  kimi  ərsəyə  gəldi.  Fergedən  sonra  Bertrand  Rassel  və 

Vaythed tərəfindən "Yeni məntiq"də üç cildh "Riyazi üsullar" adı ilə 

ən böyük addım atıldı. Bu kitab "Riyazi məntiq"də böyük çevrilişə 

səbəb  oldu.  Müasir  dövrdə  "Riyazi  məntiq"dən  başqa  "Dialektik 

məntiq"  və  "Praqmatik  məntiq" də  yaranmışdır.  Əsası  İbn  Sina və 

Nəsirəddin Tusi  tərəfindən  qoyulan "Modal məntiq"  qərb  alimləri 

tərəfindən 

inkişaf 

etdirildi. 

Bundan 

sonra, 

dövrümüzün 

azərbaycanh  alimi  Lütfi  Za-  də  və  başqaları  tərəfindən  də 

"Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi" yaradıldı. 

52 

---

Zehin və Məntiq 

SUALLAR: 

1.

 

Nə üçün məntiqin tarixi bəşər tarixi ilə e}midir? 

2.

 

Məntiqin şifahi və yazılı tarixi nə deməkdir? 

3.

 

Tarixi bəşər tarixi ilə eyni olan daha hansı elmi göstərmək 

olar? 

4.

 

Məntiqin ilk müəllifi kimdir? 

5.

 

Sofizm hansı məktəbdir? 

6.

 

İslam dininin elmlərə xidməti haqqmda nə bilirsiniz? 

7.

 

İslam 

aləmində 

məntiq 

müəlliflərindən 

kimləri 

tamyırsıruz? 

9.

 

Avropada məntiq nə zamandan yayılmağa başlandı? 

53 

---

3-

 

CU DƏRS 

İDRAK VƏ BİLİKLƏR 

SİSTEMİ 

İdrak və ət-Təkasur surəsi 

"Varlıq"  məfhumu  zehni  baxımdan  hər  şeydən aşkar,  həqiqəti 

isə  nəhayətsiz  dərəcədə  gizlidir.  Bu,  özünü  filosoflarm  varlıq 

haqqında  tədqiqatlarmda  da  dolğun  ifadə  edir.  "İdrak"  məfhumu 

da  varlıq  kimi  aşkardır.  İdrak,  yaxud  elm  cəhalət  müqabilində 

duran, aydm başa düşülən, amma həqiqəti isə, alimlərin nəzərincə, 

hələ də insana tam şəkildə məlum olmayan çox böyük sirlərdəndir. 

Allah-taala  Quranda  "ət-Təkasur"  surəsinin  3-7-ci  ayələrində 

idrakm, elmin  müxtəlif növ  və  dərəcələrinə  işarə  edərək  buyurur: 

"Xeyr! Siz (əmslldrinizin aqibətini) mütləq biləcəksiniz! Xeyr, xeyr! 

Siz  (əməllərinizin  aqibətini)  mütləq  biləcəksiniz!  Xeyr,  əgər 

(Qiyamət günü sizə nə ediləcəyini) tam yəqinliklə ("elmül-yəqin"lə) 

bilsəydiniz  (fani  dünya  malma  uymaz-  dtntz)!  Siz  o  Cəhənnəmi 

mütləq  görəcəksiniz!  Bəli,  siz  onu  mütləq  öz  gözünüzlə 

("elmül-yəqin"lə) görəcəksiniz!" 

Göründüyü kimi, burada əvvəlcə sadə, sonra da təkidlə bərabər 

gələn idrakdan söhbət gedir. Sonra isə "elmül-yəqin'Tə, daha sonra 

isə  "eynül-yəqin'Tə  olan  idrak  irəli  sürülür.  Məlumdur  ki,  bunlar 

müxtəlif adlarla gəldiyindən müxtəlif dərə 

55 

---