Redaktor: Korrektor: Cildin

Zehin və Məntiq 

İkinci mərhələ: məchulun növü. 

Məchulu məluma çevirmək 

istəyindən  sonra  mütləq  məchulım  növü  aydmiaşmalıdır,  yoxsa 

onu məluma çevirmək mümkün deyil. Yəni məchulun hansı eknlə 

və hansı sahə Uə bağh olduğu aydınlaşdırılmalıdır. 

Üçüncü  mərhələ:  hərəkət. 

Yəni  zehnin  məsələni  həll 

etməkdən ötrü münasib məlumatlar seçmək üçün ana məlumatlar 

məkaruna daxil olması. Hər bir sahə ilə bağh məlumatlar beyində 

qrup  şəklində  toplandığmdan,  zehin  müvafiq  qrupa  daxü 

olmalıdır. 

Dördüncü  mərhələ:  axtarış. 

Bu  mərhələ  zehnin  ən  çətin 

keçdiyi  mərhələdir.  Çünki  məchul  üçün  hər  məlumatı  seçmək 

olmaz.  Saysız  zehni  məlumatlar  arasmdan  münasib  məlumat 

seçilməlidir.  Məchulla,  onu  həll  etmək  üçün  seçilən  məlumatlar 

arasmda  uyğunluq  olmalıdır.  Bu  uyğunluğu  düzgün  seçməmək, 

nəticənin  yanhş  olmasma  səbəb  olur.  Bəzən  zehin  bu  mərhələdə 

saatlar və günlər keçirir. Bəzən də bımu bir anda başa vurur. Bu da 

məchulun növündən, zehnin gücündən və s. amillərdən asılı olur. 

Beşinci  mərhələ:  qruplaşdırma. 

Zehnin  məlumatlar  məka- 

nmdan  xaric  olaraq,  həmin  məlumatları  qruplaşdırıb  nəticəyə 

çatması. 

Misal:  "Aləm  əzəhdir,  yoxsa  sonra  yaramb?"  Bu  məchul 

yuxarıda  dediyimiz  dörd  təfəkkür  formasmdan  dördüncüsü  ilə 

bağlıdır.  Yəni  təfəkkürün "əqli nəticə" formasıdır. Bu  suala uyğun 

olaraq, zehnin yuxarıdakı beş mərhələli hərəkətinə baxaq: 

Birinci  mərhələdə  bu  sual  bizim  üçün  məchuldursa,  onu 

məluma  çevirmək  istəyəcəyik.  Bımdan  sonra  ikinci  mərhələdə  bu 

suahn  hansı  elmə  aid  olduğımu  aydınlaşdırırıq  və  əqli  elmlərlə 

bağlı olduğunu görürük. Üçüncü mərhələdə sualımız əq- 

təəssübkeşlik  və  s.  üzündən  alim  kimi  göstərir.  Bu  da  sonrakı  mərhələlərin  icrasının 

qarşısını alır, yəni belə insan üçün məsələ həll olunmadan həll olunmuş kimi qəbul olunur 

(Diqqət). 

41 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

li  sual  olduğundan,  aydındır  ki,  zehnimizdə  əqli  elmlərlə  bağlı 

məlumatlar ön plana keçir və zehin bu məlumatlar məkanma daxil 

olur. Dördüncü mərhələdə zehnimiz bu sualı cavablandırmaq üçün 

daxil olduğu məlumatlar arasmda gəzərək axtarış aparır və "Aləm 

dəyişkəndir", "Bütün dəyişkənlər sonradan yaramr" - kimi münasib 

məlumatları seçərək oradan xaric olur. Nəhayət, beşinci mərhələdə 

zehnimiz  bu  iki  məlumatı  "Aləm  dəyişkəndirsə  və  bütün 

dəyişkənlər  sonradan  yaramr-  sa"  -  kimi  qruplaşdıraraq  "Deməli, 

aləm sonradan yaramb" - nəticəsini alır. 

Bir  daha  qeyd  edək  ki,  hər  hansı  bir  sahədəki  (təfəkkürün 

sahələri  başlığı) təfəkkür  dörd  formada  ola bilər.  Ya  hər  hansı  bir 

ümumi məfhumun yaradılması, ya həmin məfhumun mahiyyətinin 

düzgün ifadə edilib, ona tərif verilməsi, ya həmin məfhumun xarici 

nümunələri üzərində düzgün bölgü aparılması, ya da ağıl vasitəsi 

ilə bu məfhumla bağlı hər hansı bir hökmün ələ gətirilməsi zamam. 

Təfəkkürün bu formalarmdan birincisi "mücərrədləşdirmə", ikiacisi 

"tərif",  üçüncüsü  "bölgü",  dördüncü  isə  "əqli  nəticə"  adlamr. 

Bunlardan  birincisini  çıxmaq  şərti  ilə,  hər  birində  yuxarıda  qeyd 

edilən beş mərhələdən keçməmiş nəticə almaq obnaz. Çünki birinci 

təfəkkür  forması  olan  mücərrədləşdirmə  ümumi  xarakter  daşıyır, 

belə ki, zehin qarşılaşdığı bir neçə əşyadan, sadə təfəkkür sayəsində 

müəyyən bir məfhum ala büər. Bir az diqqət etməklə zehnin, qalan 

üç  təfəkkür  formasmda,  həqiqətən  də,  bu  mərhələləri  qət  edərək 

nəticəyə  çatmasım  hamunız  təsdiqləyə  bilərik.  Bu  haqda  gələcək 

bəhslərdə geniş damşılacaq. 

Sonda 

bir 

məsələyə 

aydmlıq 

gətirməklə 

bəhsimizi 

yekunlaşdırırıq.  O  da  bundan  ibarətdir  ki,  bir  qrup  insanlar  qeyd 

etdiyimiz  məsələdən  müstəsnadırlar.  Yəni  belə  insanlar  nəticəyə 

yetişmək üçün heç də bu "beş mərhələ"ni qət etmirlər, əksinə, onlar 

nəticəni birbaşa əldə edirlər. Belə şəxslər aşağıdakılardır: 

42 

---

Zehin və Məntiq 

a)

 

Peypmbdrbr (

3

) və imamlar (ə).

 

Çünki onlar ilahi ilhama,

 

vəhy idrakma, 

"lədıınni

 

malikdirlər. 

b)

 

Ariflər.

 

Onlar  AUah  dostları;  bütün  şirk  növlərindən  uzaq 

olan şəxslər; tövhidin ən ali məqamma yetişənlərdir.^® Ariflər, bəzi 

həqiqətləri 

“hüzuri  idrak''\a

 

dərk  edirlər,  yəni  həqiqətlərin  özünü 

dərk  edirlər;  haqqmda  damşdığımız  beş  mərhələ  mövzusu  isə 

"hüsuli"^^

 

idraklar qrupuna aiddir. "Hüsuli" idraka malik olanlar isə 

alim adlanırlar. 

c)

 

Güclü,  qeyri-adi  əqli  qüvvəyə  malik  olan  insanlar.

 

Belə  insanlar 

üçüncü və dördüncü mərhələyə ehtiyac duymurlar. Bu cür təfəkkür 

bəzən  hər  insanda  baş  verir  və  bumm,  bir  növ,  ilhama  yaxm 

olduğunu  söyləmək  olar.  Onun  ali  forması,  qeyd  efdiyimiz  kimi, 

öncə  peyğəmbərlərdə  (ə),  sonra  imamlarda  (ə),  daha  sonra  isə 

ariflərdə olur. 

SUALLAR: 

1.

 

Quranda  fəfəkkür  haqqmdakı  ayələrdə  hansı  təfəkkürdən 

söhbət  gedir;  aləmin  quruluşu  haqqmdakı  təfəkkürdən,  yoxsa, 

ümumiyyətlə, təfəkkürdən? 

2.

 

Təfəkkür nə üçün əhəmiyyətlidir? 

3.

 

Müxtəlif  mövzularda  olan  hər  bir  təfəkkürün  sxemdə 

gösfərilən  təfəkkürün  "bəyənilən"  üç  sahəsinə  aid  olduğunu 

göstərin. 

4.

 

İdeoloji və məchullu təfəkkürü necə başa düşürsünüz? 

5.

 

Təfəkkürə necə tərif verə bilərsiniz? 

6.

 

Kompüterin zehindən fərqi nədir? 

7.

 

Kompüterin  düşünmə  prosesinin  mexaniki  hərəkət  olması 

haqqmda nə bilirsiniz? 

Lədunni - Allah tərəfindən vasitəsiz olaraq verilən elm. 

Bu haqda kitabın ortalarında və xüsusi ilə də IV hissədə danışılacaq. 

Bax: III dərs 

43 

---