Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
108 ünsürlərinə də rast gəlinir, uşağın ailə mühitindən məktəb mühitinə cəlb olunması prosesi onun cəmiyyətdə ilk çıxışı kimi izah olunur. Hegelə görə gənc insanın ruhu hər zaman yaşadığı mühitlə əkslik, ziddiyyət təşkil edir. Gəncin şüurunda yaranmış ideya dünyanı dəyişdirməyə, inqilab etməyə meyl edir. Hər bir fərdin həyatına cinsi yetkinlik dövrünün başlaması artıq uşaqlıq dövrünün bitdiyini və gənclik dövrünün başladığına bir işarə hesab oluna bilər. Uşaqlıq dövründən fərqli olaraq gənc daima öz ətraf mühiti ilə ziddiyyət içərisində yaşayır. «Onun idealında olan substansional ən ümuminin mahiyyətcə dünyada artıq öz inkişafını tapdığını və gerçəkləşdiyini gəncin xəyalçı ruhu anlamaq durumunda deyil. Bu ən ümuminin gerçəkləşməsi onun üçün öz idealından geri qalmış görünür» (18, səh. 137). Gəncin təfəkküründə yaranmış bu ideya dünya ilə ziddiyyətin əsasını təşkil edir, onun uşaqlıq dövründəki «dünya ilə harmoniya» fikrindən alıb uzaqlara doğru götürməyə başlayır. Hegelə görə gəncin şüurunda yaranmış bu ziddiyyətin, bu əksliyin qarşısını almaq üçün onun mükəmməl bir təhsilə ehtiyacı vardır. Yalnız bundan sonra gənc özünün yaratdığı ideal təsəvvürlərdən xilas ola bilər və özünü inqilaba olan meylindən azad edər. Bunun üçün gəncin şüurunda ruh düşgünlüyünü vacib bir qüvvə kimi ortaya çıxartmaq lazımdır. Öz idealını gerçəkləşdirməyə can atan gəncin fəaliyyət zamanı xırdalıqlarla qarşılaşması hadisəsi ruh düşgünlüyünü 109 bir proses kimi ortaya çıxarır, lakin təbii cəhətdən zəif olan insanlarda ömrü boyu davam edir. Hegel belə qənaətə gəlir ki, fərd gənclik dövründən başlayaraq, dünyanı bitgin bir şəkildə qavramağa başlamalıdır. Hegelə görə dünyanı qavramağa başlayan gənc artıq yaşlı insan olur. Dünyanı dərk edən yaşlı insan artıq öz idealının mənasız olduğunu anlayır, idealının məhvi ilə bağlı fərddə yaranmış kədər duyğusu yaş ötdükcə itib-batır. Hegel belə qənaətə gəlir ki, ayrı- ayrı fərdlərin fəaliyyəti üçün geniş bir məkan var və bu məkanda inkişafa aparan hər cür fəalliyyətə qadağa qoyulmamalı, əksinə hüdudsuz bir şərait yaradılmalıdır. Özünün yaratdığı dialektik sistemə görə yaşlı nəsil mükəmməl bir dünyagörüşünə sahibdir, gerçəklikdəki bütün predmetlərlə onun qarşılıqlı təsiri məqsədəuyğun bir tərzdə aparılır. Onu da qeyd etmək yaxşı olardı ki, Hegel yaşlı insan dedikdə orta yaşlı və yuxarı yaşlı insanları nəzərdə tuturdu. Bütün bunlarla birlikdə yaşlı nəsildə dünyanı dəyişdirmək, onu yenidən qurmaq, yəni, inqilab etmək kimi fikirləri yoxdur. Hegelə görə bunun əsas səbəbi yaşlı nəslin fəaliyyət dairəsinin daha da genişlənməsi ilə yaradıcılıq imkanlarının ən ali səviyyəyə çatmasıdır. Yaşlı insan qocaldığı zaman onun həyatı maraqsız olmağa başlayır, bir zamanlar onun yaratdığı idealı artıq həyata keçməyib, gələcəkdə keçməsinə, mövcud olmasına isə heç bir ümid yoxdur. Lakin o həyatda topladığı təcrübəni gənc nəslə öyrətməyə 110 artıq dərəcədə həvəslidir, çünki o, artıq bir müdrik kimi təkmilləşmiş həyatını yaşayır. Gənc fərdlər təlim-tərbiyə prosesində öyrəndiyi hələ azdır, onların müdrik və yaşlı insanın nəsihətinə hər zaman ehtiyacları vardır və bu ehtiyac ödənilməsi verilmiş təlim-tərbiyənin heç bir əhəmiyyəti olmaz, elə buna görə yaşlı nəslin müdrik insanları gənclərin həyatına ağıllı müdaxilə etməli, yaddaşlarına hopmuş təcrübəni gənc nəslə ötürməlidir. Hegel yaş dövrlərinin sonunda insanın «canlı təkcəliyin abstrakt inkarı» olan ölüm hadisəsinin yaranmasının labütlüyünü vurğulayır. «Canlı varlığın təbiətdə üç forması vardır: hissetmə, qıcıqlanma və özünü törətmə» (17, səh.399). Özünü törətmədən sonra canlı varlıq təkcə olduğundan sonsuz bir güc olan ümumi varlığın iradəsinə tabe olur. Çünki insan həyatı ziddiyyətlərdən ibarətdir, ölüm isə bu ziddiyyətləri aradan qaldırır. Hegel xalis təbii ruhun axırıncı formalarının yuxu və oyaqlıq olduğunu göstərir. Yuxu ruhun neytral və heyvani bir halıdır, bu zaman ruhi fəaliyyətin nəticəsində yalançı və saxta təsəvvürlər formalaşır. Yalnız nadir hallarda yuxunun gerçək həyatla bağlantısı ola bilər, çünki təfəkkür və düşünmək yalnız insana aid olan bir xüsusiyyətdir. Oyaqlıq zamanında isə ruh predmetlə ya əksilik, ya da vəhdət təşkil etməlidir. Oyaqlıq durumunda insan özünü mən kimi qavrayır, başqa sözlə desək təfəkkür fəaliyyətə keçir. Ruhun oyaq vəziyyətində konkretlik, 111 aydınlıq, şüur fəaliyyəti kimi proseslər vaş verir, bu proseslərə yuxu halında rast gəlmək olmur. Yuxu ilə oyaqlıq arasındakı oxşar cəhət isə orqanizminin üzvi həyat deyilən vəziyyətində ortaya çıxır. Üzvi həyata – həzm sistemi, qan dövranı, tər ifrazı və tənəffüsü aid edən Hegel bu proseslərin yuxuda da davam etdiyini söyləyir. Hegelə görə üzvi həyatda baş verən proseslər orqanizmin bütün ömrü boyu davam edir və bu proseslərin öz dövrünü başa vurması ölüm hadisəsini ortaya çıxarar. Bu isə həm yuxunun həm də oyaqlığın inkarı deməkdir. Düyğu insan və heyvan ruhlarında eyni əhəmiyyət kəsb edir. Duyğu hiss üzvüləri vasitəsilə baş versə belə Hegel hiss orqanlarını ideallaşdırmaq kimi qeyri-adi bir fikir irəli sürür. Lamisədən başqa bütün hiss üzvləri perdmetlə birbaşa təmasda olmasını da elə bununla izah edir. Hegel duyğu ilə əlaqədar olaraq «hiss edən ruh» anlayışını da ortaya çıxarır, onun mahiyyətini təhlil edir. Hiss edən ruh duyan ruh insanın şüuraltı «mən»i ilə xarakterizə olunur. Mahiyyətcə abstrakt olan hissi ruh «düha», «dəlilik» və «vərdiş» formalarında təzahür edir. Düha insanda «mən»in yaranmasında bir mərhələ təşkil edir, buradakı «mən» anlayışı ibtidai bir səviyyədə «mən» hələ hissi həyatını yaşayır. Müasir dövrdə canlı maqnetizm deyə adlandırılan hadisəyə Hegel «heyvani maqnetizm» adını verir və qeyd edir ki, dühada passiv həyat keçirən «mən» özünü «heyvani maqnetizm» hadisəsi zamanı biruzə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|