Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
116 izah edir ki, din, əxlaq, hüquq kimi mənəvi xarakterlər hissi şüurda əks oluna bilməz. «Belə ki, hissi şüurda mütləq zərurət, ədəbi, sonsuz, içəri olana sonluluq, dalğınlıq, özü-özündə dışarılıq görünüşü verilir. Ona görə də yeni zamanda allahı bilavasitə bilməyin mümkünlüyünü qəbul etmək istəsələr də bu zaman yalnız allah vardır – o bizdən kənarda mövcuddur və duyğu üçün bu və ya başqa xassələrə malikdir deməklə məhdudlaşırlar» (18, səh.269-270). Ruhun fenomenologiyası şüur, özünüdərk və ağıl kimi mərhələlərdən keçərkən bunlarda şüur da üç mərhələli inkişafdan keçir. Hissi şüur, qavrayışlı şüur və düşünən şüur kimi qruplaşdırılan bu üç mərhələdən ikincisi qavrayışla şüur hissi şüurdan bir sonrakı mərhələni təşkil edir. Hissi şüurdan fərqli olaraq qavrayışlı şüurda şeylərin mahiyyəti şüurun təsir obyektinə çevrilir. Qavrayışda təkcələr ən ümumi olana münasibətdə ortaya çıxır, lakin təkcə ilə ümuminin vəhdəti məsələsinə hələ də rast gəlmək mümkün olmur. Duyğular vasitəsilə dağınıq halda əldə edilən məlumatların qavrayışda yeni bir biçimdə toplanması və bunların arasında əlaqələrin axtarılması «mən»in özünə doğru dərinləşməsinə səbəb olur. Hegel qavrayışı mənlik şüuru kimi izah edir və burada təcrübənin və müşahidənin roluna xüsusilə böyük əhəmiyyət verir. Hegelə görə Kant fəlsəfəsində şüurun ruhu dərk etdiyi pilləsi əslində qavrayışlı şüurdan başqa bir şey deyildir. Şüur burada «mən»ə dərinləşdiyi zaman əslində obyektə, predmetə doğru 117 dərinləşir. Təkcəliyi bərtərəfləşdirən şüur şeyi ideal bir formada müəyyənləşdirir və bunun nəticəsində «mən» predmetin daxili meyarlarına nüfuz edir. Lakin, təkcə ilə ən ümumi olan birlik təşkil edə bilmir və bu da onların qarışmasına səbəb olur. Təkcə şeylərin müşahidəsi nəticəsində ziddiyyətlərlə qarşılaşır, bu da qavrayışın ziddiyyətlərdən ibarət olmasına gətirib çıxarır. Bu ziddiyyətlərin həll olunması üçün şüurun yeni bir pilləyə ehtiyacı vardır. Bu mərhələ, bu pillə şüurun inkişafında son mərhələ olan düşünən şüurdur. Burada artıq obyekt subyektə çevrilir, şüur özü-özünü predmetə çevirir, özü üçün mövcud olur. Hegelə görə düşüncədə şüur predmetdən öz-özünə dönüş mərhələsini həyata keçirir, öz təəssüratını özü üzərində canlandırır, yəni, özünə refleksiya prosesini həyata keçirir. Burada predmet artıq «mən» kimi müəyyənləşir, artıq düşünən şüura çevrilir. Bu zaman şüur yeni bir mərhələyə münçər olur və artıq mənlik şüuruna çevrlir. Bu isə şüurda özünüdərk məsələsini qarşıya qoyur. Özünüdərk şüurunun təməlini təşkil edən, onun bünövrəsini yaradan bir anlayışdır. Özünüdərkdə artıq reallıq mövcud deyildir, burada azadlıq mücərrəd bir mahiyyət kəsb edir. «Mən» = «mən» deyimində mütləq idrak və azadlıq prinsipi ifadə olunur. Azadlıq və idrak budur ki, mən «mən» = «mən» formasına yüksəlirəm, mən hər şeyi mənə məxsus bir şey kimi «mən» kimi dərk edirəm, hər bir obyekti mən 118 sistemdə bir həlqə olaraq özüm kimi başa düşürəm - qısa deyilərsə eyni bir şüurda mən həm «mən»ə həm də dünyaya malik oluram, dünyada özümü, özümü isə dünyada yenidən tapıram, öz şüurumda olan obyektivliyə malik oluram (18, səh.275). Hegel özünüdərk anlayışını belə xarakterizə edirdi. Ruhun fenomenologiyasında şüurdan sonrakı mərhələni yaradan özünüdərk anlayışının təsnifatını verərkən onun istək, tanıyan özünüdərk, ən ümumi özünüdərk kimi Hegel tərəfindən sıralanırdı. Bütün bunlar özünüdərkin yəni mənlik şüurunun inkişaf mərhələlərini yaradan anlayışlardır və özünüdərkin məqsədinə doğru getdiyi yolda təzahür edilir. Eyni zamanda bu anlayışlar ruhun fenomenologiyasından psixologiyaya keçid mərhələsini təşkil edir. Ruhun fəal xarakterini ortaya çıxaran istək anlayışı özünüdərk prosesinin yaranmasına səbəb olur. Burada ruhun fəallığı «mən» lə predmetin arasında ziddiyyətin yaranmasına bais olur. Lakin, özünüdərk prosesi mütləq bir fəaliyyətdir, bu isə onun varlıq olmaması deməkdir. Özünüdərk və ya mənlik şüuru bu səbəbdən də ziddiyyətin öhdəsindən gəlməyi bacarır, yəni, predmeti əhatə dairəsinə almağa nail olur. Şeylərdə çatışmayan, bitərəf qalan yalnız onun zahirində idi, mənlik şüuru isə onun daxilini əhatə edir. Hegel bu mövzuya «Ruhun fenomenologiyası» əsərində də toxunmuş, lakin burada fərqli bir yöndən izah etmiş, insanlara deyil, heyvanlara müncər etmişdi. 119 Özünüdərk anlayışının ikinci mərhələsi tanıyan özünüdərk bir özünüdərkin başqa bir özünüdərklə münasibətini xarakterizə edir. Burada təkcə ilə ən ümumi olanın birləşməsi prosesi başlayır. Bu proses onların bir-birini tanıması ilə xarakterizə olunur. Obyektiv mahiyyətə malik oan «mən» başqa bir «mən»ə çevrilir. Hegelə görə insanın digər insanlara qarşı qeyri-münasibət göstərməsi ruhun təbiət şeylərini özünə ram etməsi istəyində yaranır. Ağa ilə kölə münasibətlərinin hökm sürdüyü bir zamanda azadlığın olmaması təbii bir haldır. Əgər ağa köləni əsarətdə saxlayırsa, deməli, özünü başqasında görmək hissindən də mərhumdur. Bu da ağanın özünün də tam azad olmasından aşkara çıxan bir prosesdir. Bu isə Konfutszının özünə vəfa görmədiyin işin başqasına da vəfa görmə fikri ilə eyniyyət təşkil edirdi. Əsl azadlıq isə insanın özünü başqasında da azad hiss etməsidir, azadlıq eyniyyət təşkil etməli və hamı üçün eyni mahiyyətə malik olmalıdır. İnsanın özünü ağanın əsarətindən azad etməsi yalnız mübarizə nəticəsində təzahür edə bilər. Köləlikdən azad ola bilən insan özünü maddi varlıq kimi, ruhi varlıq kimi başa düşür. İnsan özünü ruhi varlıq kimi hiss etdiyi zamansa ədalətsizlik ortadan qalxır. Hegelə görə əgər hansısa bir insan özünün azadlığını əldə etmək üçün risk eləmirsə, öz həyatını azadlığı naminə təhlükəyə atmırsa o insan kölə olmağa layiqdir, başqa sözlə köləliyə məhkum edilmişdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|