Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
124 baxış keçirir və bu zaman yaddaşın üç növünü bir- birindən fərqləndirir: ad saxlayan yaddaş, bərpaedici yaddaş, mexaniki yaddaş. Adından da göründüyü kimi ad saxlayan yaddaş adın mahiyyətini onunla əlaqədar olan təsəvvürləri özündə əks etdirir. Bərpaedici yaddaşa predmeti seyrsiz və obrazsız dərk edir, insan bu zaman əsasən adlar vasitəsilə düşünür, təsəvvür adlarda ortaya çıxır, adlar bərpaedilənin mənası anlamına gəlir. Mexaniki yaddaşa heç bir anlama malik olmayan sözlərin adların yaddaşda mexaniki bir surətdə özünə yer tapması prosesidir. Mexaniki yaddaşın bir növ praktikaya ehtiyacı vardır və qocalara nisbətən cavanlarda çox güclü bir əhəmiyyətə malikdir. Hegelə görə gənclik dövründəki insanlar öz istedadlarını yaddaşla birləşdirməyi bacara bilsələr onlar böyük nailiyyətləri əldə edə bilərlər. Nəzəri ruhun sonuncu pilləsində yer alan təfəkkür seyr vasitəsilə ona məxsus olan predmeti dərk edir. Bilmək, tanımaq qabiliyyətlərini özündə əks etdirən intelligensiya təfəkküründə özü-özünü özü üçün idrak obyektinə çevirir. «İdrakda təfəkkürün formalarının fəaliyyəti onların tənqidi ilə eyni zamanda baş verməlidir. Təfəkkür formaları özü- özünü araşdırır, öz hüdudlarını özü müəyyən etməli və özünün yetərsizliyini aşkar etməlidir. O zaman bu, artıq təfəkkürün ondan sonra gözdən keçirəcəyimiz dialektik fəaliyyət olaraq və burada biz hələ onun barəsində yalnız onu qeyd etməliyik ki, dialektikaya təfəkkürün fəaliyyətinə gətirilmiş bir şey kimi deyil, 125 onun özünə xas olan bir özəllik kimi baxılmalıdır» (17, səh.144). Göründüyü kimi Hegel «Fəlsəfə elmləri ensiklopediyası»nın paraqraf qırxında təfəkkürü bu sözlərlə ifadə edir və təfəkkürün dialektk fəaliyyətindən bəhs edəcəyinə söz verir. Təfəkkürün dialektik fəaliyyəti üç pilləli bir fəaliyyətdir: dərrakə, mühakimə və əqli nəticə. Hegel dərrakənin izahını verərkən Kantın bu haqda olan fikirlərini təkzib edir, düşüncə ilə dərrakə arasındakı fərqləndirilməyə etiraz edir. Təfəkkürün ikinci forması olan mühakimə predmetin təkcəliyində birləşən ümumi cəhətləri müzakirə obyektinə çevirir. Yalnız təfəkkürün son mərhələsində anlayış olduğu kimi qavranılır, burada varlıq özü üçün mövcud olur, obyektlə azad əlaqəyə girir. Praktiki ruhun inkişafı da üç mərhələdən ibarət bir mahiyyətə malikdir, bu mərhələlər praktiki hiss, istək və zorakılıq, xoşbəxtlik formalarında təzahür edir. Bilavasitə təkcə məzmununa malik olan praktiki hissdə iradə yalnız özünə nəzərən azad mahiyyətə malikdir. İradənin obyektiv ruh olması üçün ilk öncə öz anlayışını azadlıqla eyniləşdirməlidir. Həzz, sevinc, kədər, peşmanlıq, utancaqlıq, məmnunluq, razılıq - bunlar praktiki hissin müxtəlif formalarıdır. Praktiki hissin predmeti formasında allah, hüquq, əxlaq, mənəviyyat, qanun və s. kimi anlayışlar də təzahür edə bilər. Praktiki ruhun ikinci forması olan istək və zorakılıq iradəli intelligensiyanın inkişafının son 126 mərhələsidir. Hegel istək anlayışının ehtirasdan və şəhvətdən fərqli və üstün xarakterə malik olduğunu izah edir. Şəhvət subyektivlik və obyektivlik arasında əkslik mərhələsində olduğundan təkcə kimi təzahür edir. İstəksə bunun tam əksinə olaraq tam kimi çıxış edir və ən ümumini təmsil edir. Ehtiras isə mahiyyət etibarilə nə xeyirə, nə də şərə aid edilə bilməz, burada bütün həyatı maraqların – istedadının, xarakterinin, öz ruhunun, həzzinin ifadəsi öz əksini tapır. Hegelin nöqteyi nəzərincə öz istəkləri ilə silahlanmış insan hələ azad insan demək deyildir. Çünki, istəkləri təkcə mahiyyətinə malik olan praktiki hisslər yaradır. Subyektin istəyi, məqsədi eqoizimlə qarışdırılmamalıdır. Eqoizm özünün şəxsi maraqlarını, istəklərini obyektiv mahiyyətdən üstün tutur, bir növ özünə aludə olur. Praktiki ruhun son inkişaf mərhələsi olan xoşbəxtlik azad ruha keçid mərhələsini hazırlayır. Xoşbəxtliyin əsas məzmunu onun təsəvvürdə gerçəkləşəcək bir şəkildə mövcud olmasıdır, təsəvvürün mücərrəd xarakterinə malik olan ən ümumidir. Xüsusi istəklərin bu ən ümumiyə tabe edilməsi burdakı inkişafın əsas mahiyyətidir. Yalnız bu ən ümumilik refleksiyanın ən ümumiliyi olduğu üçün istəklərin xüsusi olması ucbatından xarici bir mahiyyət kəsb edir. Hegelin nəzərincə praktiki ruhun inkişafında əsas məqsəd xüsusi məzmunlu istəklərin xoşbəxtliyə ram edilməsidir. Ümumiyyətlə praktiki ruhu fərdin 127 subyektiv xarakterlərə malik olan psixi prosesləri kimi nəzərdən keçirir. Hegelə görə nəzəri və praktiki ruhun vəhdət formasına gəlməsindən azad iradə yaranır. Gerçək bir mahiyyətə malik olan bu azad iradə azad ruhun yaranmasına səbəb olur. Azad ruh, gerçək olan bir ruhdur, azadlıq ruhun əsl mahiyyətidir. Hegelə görə azadlıq ideyası Afrikada və Şərq ölkələrində heç bir zaman olmamışdır, gələcəkdə də olmayacaq, yunanlar və romalılarda isə azadlıq yalnız xarakteri, təhsili və fəlsəfəsi ilə seçilən insanlarda təzahür edir. Allah sevgisini də özündə birləşdirən azadlıq ideyası yalnız xristianların mənəviyyatında özünə yuva tapa bilmişdir. Hegelin nöqteyi-nəzərindən baxarsaq kölə müdrik həbsxanada zəncirlərlə təcrid olunsa belə azad olaraq qalır. İnsanın xoşbəxtliyi əldə etməsi və azad ruh kimi formalaşması cəmiyyətdən kənar mövcud ola bilməz. Subyektiv ruhun inkişafının son mərhələsi olan azadlıq ruhun və ürəyin prinsipi, anlayışı kimi də izah olunur. «Hegel azadlığı əsl daxili ziddiyyət hesab edirdi. Onun fikirincə azadlıq odur ki, insan yalnız özündən asılı olsun.»(34, səh.455.) Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|