ŞAHİN ƏHMƏdov

 
160 
 
Qaz- və buxar formalı qarışıqların analizi 
üçün hava nümunəsinin seçilməsi havanın xüsusi bərk 
və  ya  maye  uducularla  sorulması  hesabına  həyat 
keçirilir  ki,  bu 
uducularda 
qaz  qarışığı 
ya 
kondensasiyaya və ya adsorbsiyaya uğrayır. 
 
Son 
illər 
mikroqarışıqları 
konsentrləşdirmək üçün, həll olan hemosorbentlərdən, 
pərdəli polimer sorbentlərdən (polisorblar, porapaklar, 
tenake və s.) istifadə olunur. Bu sorbentlər çirklənmiş 
havadan  ən  müxtəlif  kimyəvi  maddələri  tutmağa 
imkan  verir.  Polimer  sorbentlərin  ən  əsas  üstünlüyü 
onların  hidrofobluğu  (havanın  rütubəti  tutucuda 
konsentrləşmir  və  analizə  mane  olmur)  və  uzun 
müddət  ərzində  nümunənin  ilkin  tərkibinin  dəyişməz 
saxlamasıdır. 
 
Atmosfer havasının qaz- və buxar formalı 
qarışıqlarının 
konsentrasiyasının 
nəzarəti 
qazanalizatorların  köməyilə  həyata  keçirilir.  Belə 
qazanalizatorlar ondakı zərərli qazların miqdarının ani 
və fasiləsiz nəzarətini həyata keçirməyə imkan verir. 
 
Toksiki  maddələrin  ekspres-təyini  üçün 
sadələşdirilmiş  universal  qazanalizatorlardan  istifadə 
edilir  (UQ-2,  QX-2  və  s.).  Belə    qazanalizatorlar 
analizin  xətt-kolaristik  metoduna  əsaslanmışdır.  Bərk 
maddə (uducu) ilə doldurulmuş indikator borularından 
havanın  sorulması  zamanı  indikator  tozunun  rənginin 
dəyişməsi  baş  verir.  Rənglənmiş  təbəqənin  uzunluğu 
tədqiq  olunan  maddənin 
l
mq /
  şkalası  ilə  ölçülən 
konsentrasiyasına  mütənasibdir.  UQ-2  universal  qaz 

---

 
161 
analizatoru 
16 
müxtlif 
qaz 
və 
buxarın 
konsentrasiyasını 
təyin 
etməyə 
imkan 
verir. 
Ölçmələrin xətası 
%
10

-dir. 
 
Konsentrasiyanın  DOAC-4P  cihazı  ilə 
nəzarəti  tamamilə  avtomatlaşdırılmışdır  (  şək.  6.7  ). 
Hal-hazırda  bu,  dünyada  baxılan  qazanalizatorlardan 
ən  dəqiqidir.  DOAC-4P  köməyi  ilə  real  zamanda  və 
böyük  dəqiqliklə  bir  çox  yüksək  toksikli  qazların, 
məsələn  xlorun,  civə  buxarının,  kükürd  hidridlərinin, 
ftorhidrogenin konsentrasiyasını çox böyük dəqiqliklə 
ölçmək  mümkündür.  Bundan  əlavə  cihaz  azot 
oksidlərinin, kükürdün,    
 
 
Şək. 6.7. DOAC-4P cihazı 
 
karbohidrogenlərin,  formaldeqidin,  ozonun  və 
atmosferi  çirkləndirən  bir  çox  digər  qazların 
konsentrasiyasını da ölçə bilər. 
 
Bu  növ  analizatorların  köməyi  ilə 
atmosferdə xeyli qaz təyin olunur: amiak, azot oksidi, 
azot-2  oksid,  azot  turşusu,  kükürd  -2oksid,  ozon, 

---

 
162 
formaldeqid, 
benzol, 
toluol, 
fenol, 
etilbenzol, 
benzaldeqid və s. 
2.2. Hidrosferin monitorinqi. 
 
Hidrologiya  –  Yer  hidrosferini,  onun  xüsusiyyətlərini, 
onda baş verən prosesləri öyrənən elm. 
 
Hidrometriya 
– 
hidrologiyanın, 
təbii 
suların 
xarakteristikalarının  təyini  və  nəzarətinin  metod və  cihazlarını 
işləyib hazırlayan bölməsi. 
 
Hidrometeorologiya  –  planetin  atmosfer  və  hidrosfer 
rejiminə aid olan prosesləri öyrənir. 
 
Hidrometeoroloji 
stansiya 
– 
uyğun 
müşahidə 
məntəqələrində  su  mühitinin  vəziyyəti  və  keyfiyyətinə 
müşahidə sistemini həyata keçirir: 
-  suyun səviyyəsi, sututarının dərinliyi; 
-  su axınlarının sürəti; 
-  suyun temperaturu; 
-  suyun rəngi və onun dəyişməsi; 
-  minerallaşma dərəcəsi; 
-  biokütlənin mövcudluğu və vəziyyəti. 
Hal-hazırda yer kürəsində quruda 9 minə yaxın stansiya 
fəaliyyət  göstərir.  Bu  stansiyalar  havanın  rütubəti,  buludluq, 
düşən atmosfer  yağıntılarının  miqdarı üzrə  müşahidələr aparır. 
Onlardan 
350–si 
avtomatlaşdırılıb 
və 
ya 
qismən 
avtomatlaşdırılıb.  700  -ə  yaxın  dəniz  gəmiləri  Dünya  okenı 
sularının müxtəlif parametrləri (temperatur, suların duzluğu və 
minaral  tərkibi,  axınların  istiqaməti)  üzrə  müşahidə  aparırlar. 
Bu  məlumatlar  kosmik  təyyarələrdən  aparılan  müşahidələrlə 
(sutkada  10  min  məlumata  yaxın)  tamamlanır.  300  -ə  yaxın 
lövbərlənmiş  buy  və  ya  platformalardan,  avtomatik  dəniz 
stansiyaları  kimi  işləyən  və  600  -ə  yaxın  okean  axınları  ilə 
hərəkət edən buylardan da məlumat verilir (şək.2.8). 
 
Quru sularının çirklənməsinin monitorinqi. 

---

 
163 
Stasionar müşahidə məntəqələri – hal-hazırda 
60  minə  yaxın  su  ölçən  məntəqə  və  stansiyalar 
fəaliyyət göstərir.  İxtisaslaşdırılmış  məntəqələr  1) 
çirklənmiş 
su 
obyektlərində; 
2) 
elmi-tədqiqat 
məsələlərin həlli üçün zəif çirklənmiş rayonlarda (fon 
monitorinqi). 
Müvəqqəti 
ekspedisiya 
məntəqələri. 
Müşahidə  məntəqələri  reprezentativ  tələbatları  təmin 
etməli  və  çayların  məsrəfi,  sututarlarda  suyun 
səviyyəsi  və  digər  hidroloji  məlumatlara  malik 
olmalıdır. 
Çaylarda,  göllərdə  və  su  anbarlarındakı 
müşahidə  məntəqələri, adətən çirkab suların tillandığı 
zonalarda  yerləşdirilir.Məntəqələr  seçilən  zaman  əsas 
obyektlər şəhərlərin  
 
Şək.6.8.  Daim lövbərlənmiş müasir dəniz buyu.  
və  məskumlaşmış  iri  məntəqələrin  çirkab  və 
leysan sularının tullandığı yerlərdir. 

---