ŞAHİN ƏHMƏdov

 
168 
dəyişməsini  müəyyən  etmək  üçün,  nisbətən  təmiz 
sularda təşkil olunur. 
 
XX  əsrin  80  –ci  illərin  sonunda  sabiq 
SSRİ  –ni  əhatə  edən  və  bütün  daxili  dənizlərində 
monitorinq  şəbəkəsi  fəaliyyət  göstərirdi.  Onlardan  60 
–  70  stansiya  I  qrupa,  570  –  600  stansiya  II  qrupa  və 
1000 – 1100 stansiya III qrupa aid idi. 
Yer  hidrosferinin  vəziyyətinə  nəzarətin 
metod və vasitələri. 
 
Su  ölçən  stansiyalarda  su  səviyyəsinə 
nəzarət 
 
Məsafədən su ölçən məntəqələr səviyyəni 
özü-özünə  ölçənlərlə  təhciz  olunur  ki,  bunlar  da  su 
səviyyəsi  haqqında  fasiləsiz  məlumat  verir  və 
həmçinin onu radio- və elektrik rabitə ilə ötürür. 
 
Profiloqraf 
 
-  mexaniki  –  tross  üzərində  və  ya  ölçmə 
ştanqasında  olan  ölçmə  yükü  ilə  dərinliyi  ölçür. 
Nəticələri 
saatla 
təhciz 
olunmuş 
qeyd 
edən 
mexanizmə ötürməklə suyun dibində yerini dəyişir; 
 
-  hidrostatik  –  suyun  dibində  tross 
üzərində  yerini  dəyişə  bilən  təzyiq  ötürücü  vasitəsilə 
dərinliyi ölçür. 15 m -ə kimi dərinliyə hesablanıb; 
 
-  akustik  –  exolotun  tətbiqinə  hesablanıb 
(şək.6.9). 
 
Müşahidə  obyekti  ilə  qarşılıqlı  əlaqə 
üsuluna  görə  cihazlar  təmasda  olan  və  təmasda 
olmayan  növlərə  bölünür.  Təmasda  olanlar:  suyun 
sərfini  ölçmək  üçün  ultra  səs  sistem,  suyun  sərfini 

---

 
169 
ölçmək üçün  hərəkət edən  gəmidə kompleks cihazlar. 
Təmasda  olmayanlar:  yer  səthinin  aerokosmik 
tədqiqatları  üçün  cihazlar  (  radiasiya  termometrləri, 
qar  örtüyündə  su  ehtiyatlarını  təyin  etmək  üçün 
qamma-çəkici  cihazlar  ),  həmçinin  buzun  səth  axın 
sürətini  və  qalınlığının  radiolokasiya  ölçüləri  üçün 
cihazlar. 
                     
  
  
Şək.  6.9.  Profiloqraf  ilə  dərinliyin  ölçülməsi:  V.Ş.  –  vibratot-
şüalandırıcı,  V.Q.  –  vibrator-qəbuledici,  1  –  gedən  siqnal,  2  -  əks 
olunan siqnal, d – profiloqrafın dərinliyi.
 
 
 
Okean  cihazları  –  dəniz  mühitinin  xarakteristikalarının 
hidrofiziki,  hidrokimyəvi,  dəniz  geoloji,  hidrobioloji  və  digər 
ölçüləri  üçün  texniki  vasitələ;  dəniz  suyunun,  qruntunun, 
bitkilərinin  və  heyvanlarının  nümunəsini  götütmək  üçün 
qurğularr. 
 
Tətbiqinə görə aşağıdakılara bölünür: 
 
- dərinliyi təyin etmək üçün cihazlar (lotlar və exolotlar); 

---

 
170 
 
-  dəniz  suyunun  fiziki  xarakteristikalarının  təyini  üçün 
(termometrlər  və  səsin  suda  yayılmasının  sürətini  ölçən 
cihazlar); 
 
-  suyun  dinamikasının  əsas  parametrlərinin  (axınların 
sürət  və  istiqamətini)  ölçülməsi  üçün  –  hərf  çapedici  fırlanğıc 
(HÇF),  axının  və  temperaturun  avtomatik  rəqəm  ölçücüsü 
(TARÖ); 
 
- dalğaların elementinin təyini üçün (dalğaölçənlər); 
 
- səviyyənin tərəddüdü (futştok, mareoqraflar); 
 
- 
hidrokimyəvi 
ölçülər 
üçün 
(elektrosolomerlər, 
oksimetrlər, pH-metrlər, fotoelektrik kolorimetrlər və s.); 
 
- buzlaqların müşahidəsi üçün (buzlaqları ölçən reykalar, 
buzlaqların aeroçəkilişi üçün cihazlar və s.). 
 
İstifadə  üsullarına  görə  okean  cihazları  aşağıdakılara 
ayrılır: 
 
-  stasionar  –  sahildə  və  ya  açıq  dənizdə  daimi  (futştok, 
mareoqraflar,  termoqraflar)  və  ya  uzun  müddətli  (tellurik 
stansiyalar, seysmoqraflar) təhkim olunur; 
 
- avtonom – okeanların və dənizlərin açıq hissələrində bir 
neşə  saatdan  bir  neçə  aya  kimi  sərbəst  işləmək  üçün  təxsis 
edilmişdir (buy stansiyalar); 
 
- gəmi; 
 
- yedəkdə olanlar; 
 
- kompleksli. 
          
 
Şək.6.10.  Dəniz  dibinin  relyefini  exolot  zondlama  yolu  ilə 
təyin edirlər. 

---

 
171 
 
Yerin  hidrosferinin  müasir  monitorinq 
sisteminin ümumi sxemi şək. 6.11 –də verilmişdir. 
        
 
 
Şək. 6.11. Yerin hidrosferinin vəziyyətinin müşahidə 
(a), müşahidə materiallarının toplanması və emalı (b) sistemi 
 
2.3. Qurunun və geoloji mühitin monitorinqi. 
 
Torpaq  monitorinqinin  əsas  məsələləri  –  a)  Torpaq 
örtüyünün zaman və məkanca antropogen və təbii dəyişməsini 
təyin  edən  amil  və  proseslərin  öyrənilməsi;  b)  torpaqların 
xüsusiyyətlərinin 
və 
onların 
təbii 
münbitliyinin 
müəyyənləşdirilməsi  və  qiymətləndirilməsi;  c)  torpağın 
pestisid,  ağır  metallar  və  digər  inqridiyentlərlə  çirklənməsinə 
nəzarət;  ç)  torpağın  tərkib  və  xüsusiyyətlərinin,  həmçinin 

---

 
172 
torpaq 
örtüyünün 
dəyişməsinin 
tendensiya 
və 
proqnozlaşdırılmasının aydınlaşdırılması. 
 
Bu  məsələlər,  xüsusi  seçilmiş  sahələrdə  distansion 
tədqiqat 
metodlarından 
istifadə  etməklə,  stasionar  və 
yarımstasionar müşahidələrin köməyi ilə həll olunur. Müşahidə 
obyektləri  kimi,  bütün  əsas  torpaq-iqlim  zonalarında  yerləşən 
və  intensiv  antropogen  təsirlərə  məruz  qalan  tipik  landşaftlar 
seçilir. Paralel olaraq, fon ərazilər də tədqiq olunur. 
 
Hər  tərəfdə  monitorinq:  a)  xüsusən  toksiki  olan  ağır 
metallar  –  civə,  qurğuşun,  kadmium;  b)  xüsusən  toksiki  olan 
üzvü çirkləndiricilər – benz(a)piren, polixlorbifenid. 
 
Ümumi  monitorinq  –  lokal  tullantılar  zamanı  torpağa 
daxil  olan  toksikantlar  (sink,  nikel,  vanadium,  manqan  və  s.); 
kənd  təsərrüfatı  məhsullarında  toplanma  qabiliyyətinə  malik 
üzvü çirkləndiricilər. 
 
Torpağı  çirkləndirən  əsas  mənbələrə  uyğun  olaraq, 
iki müşahidə obyekti ayırırlar: 
 
1) 
kənd 
təsərrüfatı 
rayonlarının 
torpaqları  
(nümunələrin  götürülməsi  ildə  iki  dəfə  -  yazda,  qarın 
əriməsindən  sonra  və  vegrtasiya  dövründən  sonra).  Ağır 
metalların  torpağa  daxil  olma  intensivliyini  təyin  etmək  üçün, 
qar nümunəsinin götürülməsi hər il qışın sonunda aparılır. 
 
2) sənaye-energetik mərkəzlərin ətrafındakı torpaqlar 
( 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---