74
b) xalq, tayfa, qəbilə adları
3.Tarixi şəxsiyyət və ifaçının adı ilə bağlı muğam və şöbə adları.
4. Müxtəlif adlar
Say adı ilə bağlı olan muğam və şöbələr bunlardır:
1. Yegah
2. Dügah
3. Segah
4. Çahargah
5. Pəncgah
6. 6.Şeşgah
7. Həftgah
Müasir ifaçılıq adlarını çəkdiyimiz muğamlardan yalnız beşi ifa olunur.
“Yegah”- “Rast” muğamının ikinci adıdır. Fars dilində işlədilən “Yegah”
(birinci) sözünün mənası, ərəb dilində işlədilən “Rast” (düz, doğru, dürüst) ilə uyğun
gəlir. Keçmişdə və hal-hazırda türk musiqisində “Rast”a bəzən “Yegah” da deytrlər.
“Dügah” - fars kəlməsidir, tərcüməsi –iki mövqe, məkan, vəziyyət, məcazi
mənası-2 vaxt deməkdir. Məsələn: axşam-səhər, gecə-gündüz və s.
“Segah” - üç mövqe, məkan, vəziyyət deməkdir. Forma etibarilə
“Segah”muğamına baxsaq, onun 3 böyük hissədən ibarət olduğunu görərik. Bu hissələr
“Zabul”, “Segah” və “Hissar-müxalif”dən ibarətdir.
“Çahargah”- qədim musiqi alimlərinin fikrincə göy gurultusu ilə əlaqədardır.
Məhz təbiətin bu hadisəsi ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Üzeyir Hacıbəyov
“Çahargah” muğamının dinləyicidə coşğunluq və ehtiras hissi oyatdığını qeyd edir.
“Çahargah” muğamı Yaxın Şərq xalqları musiqisində ən çox şöhrət qazanmış
muğamlardan biri, onların musiqisinə, mənsub muğam köküdür.
“Pəncgah” – “Rast” muğamının zil pərdəsidir. Bu hissənin ahəngi çox gərgin və
ciddidir. “Pəncgah” şöbəsinin “Rast” dəstgahında tutduğu mövqe çox əhəmiyyətli
olduğundan, “Rast” dəstgahı çox zaman “Rast-Pəncgah” adlandırılır. Iran musiqisində
75
də “Rast-Pəncgah” adlı muğamın olmasını fransız alimi Jan Dürinq özünün “İran
musiqisinin ənənələri və mənşəyi” adlı elmi kitabında bir daha təsdiq edir.
“Şeşgah” və “Həftgah” – muğam və şöbə adı kimi heç bir mənbədə qeyd
olunmayıb. Lakin Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Musiqi lüğəti” kitabında bu adlar diatonik
səs düzümünün 6-cı və 7-ci səsi kimi şərh olunur. Burada maraqlı bir sual meydana
gəlir. Necə olur ki, eyni kökə mənsub olan bu say adlarının bir qismi muğam və şöbə
adı, digər qismi isə səs düzümünün pərdələri kimi adlansın?
Tarixdən məlumdur ki, keçmiş zamanlarda insanlar “7” rəqəmini ilahi rəqəm
sayırdılar. Məsələn: ”göy qurşağının 7 rəngi”, “göyün 7 qatı”, “kainatın 7 möcüzəsi”,
“həftənin 7 günü” və s. buna misal ola bilər. Üzeyir Hacıbəyli “Azərbaycan xalq
musiqisinin əsasları” kitabında yazır: “Ərəb, İran və Avropa musiqişünaslarına, görə,
qədim yunanlar yeddi səma cisimlərindən har birinin Pifaqor tərəfindən icad edilmiş 7
tondan birinə müvafiq olduğunu zənn edirlərmiş”. Beləliklə, buradan belə nəticəyə
gəlmək olar ki, keçmiş zamanlarda muğam musiqisi 7 əsas avazatdan ibarət olmuş və
yuxarıda adları çəkilmiş ardıcıllıqda adlandırılmışdır.
Sonralar isə hər inkişafda olduğu da inkişaf edərək, zaman ötdükcə, yeni şöbələr,
guşələr zənginləşmiş və nəhayət, bu dövrdə öz intişarını tapmışdır. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, “Yegah”, “Dügah”, “Segah”, “Çahargah” bütöv muğam “Pəncgah” isə şöbə
kimi səslənir. Say adları ilə bağlı olan daha bir faktı göstərmək olar. Ərəb musiqisində
yegah, dügah, segah, çahargah, pəncgah, şeşgah və həftgah səs düzümünün pərdələri
kimi adlandırılır. Bu faktı ərəb musiqişünası Fərruk Ammarın yazılarında aydın görmək
olar.
Bir çox muğam və şöbə adlarının yaranma tarixi öz yerləri və məkanları ilə
əlaqədardır. Qarabağ şikəstəsi, Şirvan şikəstəsi, Salyan şikəstəsi, Şikəsteyi-fars,
Arazbarı, Bayatı-şiraz, Bayatı-İsfahan, Bayatı-kürd, Ərak, Əfşarı, Ovşarı, Əşiran, Zabul,
Heyrat-Kabili, Osmanlı, Katar, Hicaz, Nəva-Nişapur, Hissar, Xavəran, Mavərənnəhr,
Pəhlivi, Tehrani, Azərbaycan, Xarəzmiyyə, Mahur-hindi və bir çoxlarını buna misal
gös-tərmək olar. Bu muğam və şöbələrin hər birinin adı, onların hara aid olduğunu bizə
76
bir daha sübut edir. Məsələn: ”Çahargah”muğamında ifa olunan “Hissar” Hindistanda,
Dehli şəhərinin yaxınlığında yerləşən kiçik bir kənd adıdır. ”Hissar” daha bir ölkədə,
İranın Xorasan əyalətində yer adıdır. Qədim Midiya dövlətində bu yerə “Hissar-təpə”
deyirdilər. Lakin bir sıra musiqişünas və ifaçılar bu şöbəni “Hissar” deyil, “Hasar” və
ya-xud “Həsar” adlandırırlar.
“Hasar” – “çəpər” deməkdir, çəpərin isə muğama heç bir dəxli yoxdur. Bu cür
fərziyyə düzgün sayıla bilməz. Çünki bütün muğam və şöbə adları hələ qədim
zamanlarda ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Şərqin böyük musiqişünasları Məraği, Urməvi,
Fərabi və başqaları söz traktatlarını məhz ərəb əlifbası ilə yazmışlar. Ərəb əlifbası ilə
“Hissar” sözünün yazılışında isə biz birinci hecada “A” hərfinə rast gəlmirik. Bu bir
daha şöbənin “Hasar”deyil, ”Hissar” olduğunu sübut edir.
Başqa bir misal çəkək: Rast muğamında “Mayə”nin bir oktava yuxarı
səslənməsinə “Ərak” deyilir. Əfrasiyab Bədəlbəyli “Musiqi lüğəti” kitabında bu şöbənin
adı haqda belə yazır: “Bu muğam şöbəsinin “Ərak” yoxsa “İrak” adlandırılmasında
hansı sözün daha düzgün olduğu məsələsi muğam ifaçıları və musiqişünaslar arasında
çox vaxt mübahisəyə səbəb olur. Muğamatın şöbə və guşılərindən bir çoxunun adı,
bilindiyi kimi, coğrafi adlarla əlaqədardır. Həm də belə hallarda muğam adları çox vaxt
ölkə, məmləkət adı ilə yox, məhz şəhər adları ilə adlanır. Belə olan sürətdə, hamıya
məlum olan “İraq” ölkəsi olduğu kimi, həm də Şiraz, İsfahan, Nəhəvənd şəhərlərinin
qonşuluğunda “Ərak” adlı şəhərin də olduğunu nəzərə alsaq, muğamın ifaçılar və
musiqişünaslar tərəfindən “İraq” deyil “Ərak” adlandırılması tamamilə düzgün sayıla
bilər.
“Mahur – Hindi” dəstgahı Azərbaycan musiqisində xüsusi yer tutur. Bu
muğamın adından onun hara mənsub olduğunu dərhal görə bilərik. “Mahur”
Hindistanda kişik bir şəhər adıdır. Tarixdən bildiyimiz kimi, Hindistan vaxtilə
müsəlman hökmdarlarının hakimiyyəti altında olmuşdur. Bu dövrdə Hindistanda böyük
dəyişikliklər əmələ gəlir. Yaxın Şərq ölkələrinin mədəniyyəti və incəsənəti hind
mədəniyyətinə böyük təsir göstərir. Şərq ölkələrinin muğam sənəti də hind musiqisinə
Yüklə Dostları ilə paylaş: |