Elm və təhsil
- 143 -
Elmi kadrların yetişdirilməsində
təhsilin rolu
Elmin əsas funksiyası heç də sadəcə olaraq
insanın mənəvi-intellektual maraqlarına deyil, onun
dünyanı məqsədyönlü surətdə dəyişdirmək, öz əmə-
li fəaliyyətini elmi əsaslar üzərində qurmaq məqsə-
dinə xidmət etməkdir.
Bütün əməli fəaliyyət sahələri ancaq elmi
əsaslarla təşkil olunduqda səmərə verir. Buna görə
də ixtisasından asılı olmadan bütün fəaliyyət sahə-
lərində çalışan insanlar həmin sahənin elmi əsas-
larını öyrənmək məcburiyyətindədirlər. İxtisaslaş-
mış ali təhsil məhz hər bir fəaliyyət sahəsinin elmi
əsaslarının öyrənilməsinə xidmət edir.
Beləliklə ali təhsilin məqsədi konkret fəaliy-
yət sahələri üzrə əməli bilik və vərdişlərlə yanaşı
həmin sahənin elmi əsaslarını da mənimsədilməsini
təmin etməkdir. Başqa sözlə elmi əsaslar ali təh-
silin mühüm tərkib hissəsidir.
Bəs elmi əsaslar nədir ?
Çox vaxt elmi əsaslar elmlə qarışıq salınır.
Əlbəttə elmi fəaliyyət üçün də elmi əsaslar la-
zımdır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi elmi
ə
saslar təkcə elmin deyil, müvafiq fəaliyyət sahə-
sinin də tərkibinə daxildir. Yəni ali təhsil alan şəxs
elm adamı olmasa da müvafiq fəaliyyət sahəsinin
elmi əsaslarına yiyələnmiş olmalıdır.
Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri
- 144 -
Magistratura daha konkret bir sahə üzrə elmin
əsaslarını daha dərindən öyrətməklə yanaşı, həmin
dar ixtisas sahəsi üzrə ya elmi nəzəri tədqiqat apar-
maq, ya da elmi tətbiqi biliklərə yiyələnmək üçün-
dür. Hər iki halda elmi dünya görüşünün genişlən-
dirilməsi, ümumelmi tədqiqat metodlarının mənim-
sənilməsi nəzərdə tutulur. Beləliklə əsas ali təhsil
pilləsində müəyyən sahə üzrə əməli biliklər və vər-
dişlər sistemi ilə yanaşı ümumi elmi biliklər siste-
mi, başqa sözlə, ixtisas sahəsinin elmi əsasları da
mənimsədilir. Lakin hələ elmi yaradıcılıq vərdişləri
aşılanmır və elmi praktik biliyin əməli fəaliyyətə
tətbiqi sahəsində də ancaq məlum biliklər öyrədilir.
Magistratura pilləsində isə dar ixtisas sahəsinə aid
olan spesifik, diferensial elmi biliklər öyrədilir ki,
bu da elmin ön cəbhəsinə daha yaxın olmaqla ya
elmi tətbiqi yaradıcılıq üçün, ya da elmi-nəzəri ax-
tarışlar üçün müəyyən baza yaradır.
Fərdi yanaşma və yaradıcılıq tələb edən dife-
rensiallaşmış ixtisas sahələrindən fərqli olaraq daha
geniş fəaliyyət sahəsində çalışmaq üçün lazım olan
bilik və vərdişlərə daha çox sayda insan yiyələnir.
Başqa sözlə, müəyyən geniş sahə üzrə ən ümumi və
zəruri biliklərin mənimsənilməsi sonralar ixtisaslaş-
mış mütəxəssis olmaq və ya daha konkret bir prob-
lem üzrə ixtisaslaşaraq elmi tədqiqatlar aparmaq
üçün ilkin zəruri şərtdir. Magistratura və doktoran-
turaya daxil olmaq üçün əvvəlcə ali təhsil almaq tə-
Elm və təhsil
- 145 -
ləbi də bununla əlaqədardır. Beləliklə elmi biliklərin
əsaslarına yiyələnmək təkcə elm adamı olmaq üçün
deyil, bütün fəaliyyət sahələrində çalışmaq üçün,
praktik işçi olmaq üçün də zəruridir.
Elmi biliklər, elmin əsasları müasir dövrdə
bütün fəaliyyət sahələrinin strukturuna daxildirsə,
bəs onda elm digər fəaliyyət sahələrindən nə ilə
fərqlənir? Ümumiyyətlə elm əməli fəaliyyət sahə-
lərindən ayrımı mövcud olmalıdır ?
Digər tərəfdən, bütün ali məktəblərdə elmin
əsasları öyrədilirsə və gələcək elm adamları da
məhz bu təhsil alanlar sırasından çıxmalıdırsa, el-
min ictimai təşkilatlanma forması təhsil sahəsindən
kənardamı olmalıdır?
Keçmişdə elm və əməli fəaliyyətlər sahələri
ayrı olduqlarına görə, əməli işlə məşğul olan adam-
lara əməli bilik və vərdişlər kifayət etdiyinə görə
alimlər ancaq fundamental sahələr və ya fənlər üzrə
ixtisaslaşırdı. Yəni bilavasitə əməli fəaliyyətlə bağlı
olmayan riyaziyyat, fizika, kimya və s. fənlər – elm
sahələri hesab olunurdu. Müəllimlik, mühəndislik,
həkimlik və s. isə əməli fəaliyyət sahələri və ya peşə
hesab olunurdu. Sovet ali təhsil sistemi də əsasən bu
prinsip üzərində qurulmuşdu. «Universitetlər» adla-
nan təhsil müəssisələrində hər bir fənn bir fakultə
idi və birbaşa deyilməsə də belə nəzərdə tutulurdu
ki, burada elm adamları hazırlanır. Hətta həmin
Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri
- 146 -
fənlər üzrə müəllimlər belə başqa ali məktəblərdə –
pedaqoji institutlarda hazırlanırdı.
İkinci dünya müharibəsindən sonra bir sıra qa-
baqcıl ölkələrdə elm və praktika arasında münasibət
dəyişsə də Sovet İttifaqı öz ənənəsinə sadiq qalaraq
elmi praktikadan ayrı saxlamağa və hətta gələcək
elm adamlarını da ayrıca ali məktəblərdə hazırlama-
ğa çalışırdı. Düzdür, bu sahədə müəyyən istisnalar
var idi. SSRİ dövləti zamanın tələbi ilə hesablaşaraq
bir sıra texniki sahələrdə də alim hazırlığı ilə məş-
ğul idi. Məsələn, Bauman adına texniki məktəb,
Moskva mühəndis-fizika institutu, Moskva fizika-
texnika institutu və s. Lakin bu məktəblər ancaq
Mərkəzdə idi və bütövlükdə SSRİ-nin elmi-texniki
qüdrətinin artırılmasına xidmət edirdi. Müttəfiq res-
publikalarda isə «alimlər» əsasən universitetlərdə
hazırlanırdı. Mühəndis hazırlayan texniki institut-
ların, müəllim hazırlayan pedaqoji institutların elmi
potensialı çox aşağı səviyyədə idi. Bu sahələrdə
kadr hazırlığı əsasən əməli məqsədlərə xidmət etdi-
yindən «elmin əsasları» da çox aşağı səviyyədə mə-
nimsədilirdi. Təəssüflər olsun ki, SSRİ dağıldıqdan
sonra da yeni yaranmış müstəqil ölkələrin ali təhsil
siyasətində ciddi dəyişiklik baş vermədi və SSRİ-
nin rəqabətə tab gətirə bilməməsinə və dağılmasına
gətirib çıxaran ciddi nöqsanlardan biri onun xələf-
ləri tərəfindən böyük mühafizəkarlıqla qorunub sax-
lanmaqdadır. Daha doğrusu dəyişiklik ancaq forma-
Dostları ilə paylaş: |