Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
75 
Almaniya  əleyhinə bir sıra qərarlar qəbul etdi, konqesin liberal 
nümayəndəlri tərəfindən faşizm tənqid edilməyə başlandı. Nəhayət 
,ABŞ hökuməti qərara aldı ki, Almaniyaya strateji məhsul olan 
helium satışını dayandırsın. 1938-ci ildən başlayaraq ABŞın xarici 
siyasətində İngiltərə ilə yaxınlaşma hiss ediləməyə başlandı. Ruzvelt 
bildirdi ki, İngiltərə domiниonları təhlükə qarşısında qalarsa, ABŞ bu 
məsləyə laqeyd qalmayacaqdır. 
 1939-cu ilin əvvələrində Ruzvelt konqresə məktubla müraciət 
etdi ki, ABŞ-ın təhlükəsizliyi qorxusu artmaqdadır. O, məktubda 
göstərdi ki, bu qanun təcavüzkarın qurbanını köməkdən məhrum 
edir.
1
 O, göstərdi ki, ABŞ hökuməti qarşısında öz siyasətini dəyişmiş 
şəraitə uyğun qurmaq vəzifəsi durur. 
 Mцнщен sövdələşməsindən sonra ABŞ xarici siyasətində əsas 
istiqamətlərdən biri İngiltərə  və Fransa ilə yaxınlaşmaq və ölkənin 
hərbi hazırlığını gücləndirmək idi. Almaniyada həyata keçirilən 
antisemitizim proqramı ABŞ-la Almaniya arasında münasibətləri 
daha da kəskinləşhdirdi. ABŞ öz səfiri X.Vilsonu ordan geri çağırdı. 
  1939-cu  ilin  yazında Avropada vəziyyət çox kəskinləşmişdi. 
İspaniya respublikası süqut etmiş, Çexslovakiya, Albaniya işğal 
edilmiş, Qlaypeda Litvadan qoparılmışdır. Ruzvelt inzibati idarəsi 
növbəti dəfə Almaniya və  İtaliyanın məsələsini konqesdə müzakirə 
etmək təklifi ilə çıxış etdi. ABŞ Almaniya tacirləri ilə mal mübadiləsi 
haqqında sazişləri ləğv etdi və alman malları üzərindəki tarifləri 25% 
artırdı. Bu əslində Almaniyaya iqtisadi müharibə élan etmək idi.
 
 
   ABŞ-ın Asiyadakı mövqeyində  də  həyəcan artdı. Senatın 
xarici işlər üzrə komissiyasının sədri Pitmen təklif etdi ki, nə  qədər 
ki, Yaponiya öz siyasətini dəyişmir, ABŞ-ın Yaponiyadan aldığı 
mallar içərisində xüsusi yer tutan ipək alınmasın, ABŞ-da ona hərbi 
mallar satmasın.    
  ABŞ Yaponiyanın 1939-cu il fevralında Tayvanı tutmasını, 
onun Cənub-Şərqi Asiyaya müdaxiləsini pislədi. 1939-cu ilin fevral-
aprel aylarında ABŞ hökuməti Yaponiyaya qarşı iqtisadi sanksiya 
tətbiq etməyin bir neçə variantını müzakirə etdi. Lakin ABŞ-ın 
Yaponiyadakı səfiri bunun tərəfdarı olmadığını bildirdi. O deyirdi ki, 
bu ABŞ-Yaponiya münasibətlərini daha da kəskinləşdirə bilər. Ona 
görə  də, ABŞ hökuməti bu məsələdə heç bir qərara gələ bilmədi.   
ABŞ hökumətinin SSRİ ilə münasibətlərində 1938-ci ilin yazında çox 
böyük soyuqluq var idi. Hətta Moskvada ABŞ səfiri də yox idi. 1939-
 
76
cu ilin avqust ayının 16-da F.Ruzvelt Moskvaya xüsusi məktub 
göndərəmklə «qəhramanlıq gücü» göstərmiş oldu. Lakin bu vaxt artıq 
SSRİ Almaniya ilə bir-birinə hücum etməmək haqqında 10 illik 
müqavilə bağlamaq qərarına gəlmişdir. Ona görə  də  məktub  əməli 
səmərə vermədi. Lakin hər halda məktubda göstərilmişdir ki, SSRi və 
ABŞ-ın maraqları üst-üstə düşür. Çünki, «ox» dövlətlərinin Avropada 
və Asiyada hər hansı bir uğuru istər ABŞ-ın, istərsədə SSRİ-nin 
mənafeyinə toxunur. Lakin bütün bunlarla bərabər ABŞ-ın bitərəflik 
siyasətindən  əl çəkməsi 1939-cu ilin sentyabr ayında  İkinci dünya 
müharibəsinin başlanmasında mühüm amillərdən biri oldu. Lakin 
İkinci Dünya müharibəsi başladıqdan heç bir ay keçməmiş ABŞ 
bitərəflik siysətində dəyişiklik etmək qərarına gəldi. 
     Ümumiyyətlə, Franklin Ruzveltin «Yeni xətt» proqramı XX 
əsrin 30-cu illərində ABŞ xalqınын  əhval-ruhiyyəsinə  və beynəlxalq 
vəziyyətinə cavab verəcək bir səviyyədə hazırlanmışdır. Məhz buna 
görə  də bu siyasət ABŞ xalqı  tərəfindən dəstəklənmiş, Franklin 
Ruzvelt ABŞ tarixində dörd dəfə prezident seçilən yeganə şəxsiyyət 
olmuşdur.  Onun müdrik bir insan, real siyasətçi və böyük tarixi 
şəxsiyyət kimi İkinci Dünya müharibəsində faşizim üzərində 
qələbədə göstərdiyi xidmət şəksizdir. 
  Bir sözlə, Franklin Ruzveltin xidmətləri həm ABŞ xalqı həm 
də dünya ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Təsadüfü 
deyildir ki, o, XX əsrin ikinci böyük adamı hesab edilmişdir. 
ABŞ İkinci Dünya müharibəsi illərində 
İkinci dünya müharibəsi 1939-cu ilin sentyabrın 1-də 
Almaniyanın Polşaya hücumu ilə başladı.  İngiltərə  və Fransa isə 
sentyabrın 3-də Almaniyaya müharibə elan etdilər. 
İkinci dünya müharibəsi başladıqdan az sonra sentyabrın 3-də 
F.D.Ruzvelt amerikan xalqına müraciət edərək ölkəni müharibədən 
kənarda saxlayacağını qeyd etdi. Konqresin 1939-cu ilin sentyabrın 
5-də keçirilən xüsusi sessiyasında 1937-ci ildə  qəbul edilmiş 
«Bitərəflik haqqında» qanun qüvvəyə mindi. Ruzvelt 1935-ci ilin 
avqustundan sonra «Bitərəflik haqqında» sayca dördüncü olan 
qanunu 1939-cu ilin noyabrın 5-də imzaladı. Lakin tezliklə  Qərbi 
Avropada Hitlerin işğalları ABŞ-ı da narahat etməyə başladı. 
Müharibə konqresi və hökuməti hərbi qüvvələrin artırılması üzrə iri 
planların yerinə yetirilməsinə başlamağa məcbur etdi. Çox gizli 
şəraitdə atam bombasının yaradılması  işi inkişaf etdirildi. 1939-cu 

---

 
77 
ildə ABŞ-a böyük italyan fiziki Ferme gəldikdən sonra, zəncirvari 
nüvə reaksiyasının qiyməti müəyyənləşdirildi. Nüvə silahı 
hazırlamaq layihəsi «Manxetten» adlanırdı. ABŞ-ın Los-Alamos 
şəhərində laboratoriya təşkil edildi. 2 min elmi işçi və 150 min işçi 
bu işə  cəlb edildi. Görkəmli alimlərdən R.Oppenqeymer, N.Bor, 
B.Buş, A.Komerton bu işlə məşğul olmağa başladılar. Hələ 1939-cu 
ilin payızında «Bitərəflik haqqında» qanuna yenidən baxıldı  və 
Almaniya ilə müharibə edən ölkələr haqqını  nəğd ödəmək və öz 
gəmilərində aparmaq şərti ilə ABŞ-dan silah və müharibə materilaları 
almaq imkanı  əldə etmiş oldular. 1940-cı ilin sentyabrın 2-də 
bağlanmış sazişə əsasən İngiltərənin 1941-ci ilin əvvəllərində işləyib 
hazırladığı plan müharibədə onların koalision strategiyasının  əsasını 
qoydu. ABŞ müharibədə  iştirak etməsə  də, getdikcə Böyük 
Britaniyaya hərbi-iqtisadi yardımı artırdı. 
ABŞ-ın hərbi büdcəsi 1940-cı ildə 5 dəfə artırılaraq 10,5 
milyard dollar təşkil etdi. ABŞ-ın 47 ştatı neytralitetin ləğv 
edilməsinə  tərəfdar çıxdı. Avropada «qəribə» müharibə başa 
çtadıqdan sonra Ruzvelt «Milli müdafiə proqramı»nı irali sürdü. Bu 
proqrama  əsasən konqress hərbi xərcləri 17,7 mld. dollara, ordunun 
sayını isə 280 min nəfərdən 1 mln. 200 min nəfərə çatdırmaq barədə 
qərar qəbul etdi. 1940-cı ilin sentyabr ayında «dinc dövrdə» ilk dəfə 
olaraq seçmə  hərbi mükəlləfiyyət haqqında qanun qəbul edildi. 
Müəyyən ixtisası  şəxslər orduya çağırıldı.  İqtisadiyyatı yenidən 
qurmaq məqsədi ilə 1941-ci il iyulun 30-da vitse-prezident H.Uelles 
başda olmaqla İqtisadi Müdafiə  İdarəsi yaradıldı.  İqtisadiyyatı 
yenidən qurmaq üçün 20 yeni idarə  təşkil edildi. Müharibənin 
başlanması amerikan iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərdi. 
1940-cı ilin oktyabr ayında kapitalın amortizasiyası (kapitalın 
işlənməsi nəticəsində get-gedə onun qiymətinin azalması) haqqında 
qanun qəçbul edildi. Bu qanuna görə korporasiyaların ödədiyi 
vergilərin həcmi aşağı salındı. Ölkə iqtisadiyyatında iri şirkətlərin 
xüsusi çəkisi artdı. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə 
ABŞ-dakı 184-min sənaye müəssisəsinin 150-yə  qədəri ancaq hərbi 
sənaye ilə  məşğul olurdu. Perl-Harbordakı hadisə  ərəfəsində dünya 
silah istehsalında ABŞ-ın payı 12%-dən çox deyildi.  
1940-cı ilin dekabr ayında Ruzvelt «ox» ölkələrinə qarşı 
döyüşən dövlətlərə amerikan yardımı göstərməyi təklif etdi. 1941-ci 
il yanvarın 10-da ABŞ konqresinə təqdim olunan amerikan silahlarını 
 
78
və digər materiallarını başqa ölkələrə icarəyə verməyi nəzərdə tutan 
qanun layihəsi martın 11-də  qəbul edildi. Bu «Lendz-liz sistemi» 
adlandırıldı. Lend-liz proqramının rəhbəri H.Hopkins idi. Həmin 
qanuna görə düşmənə qarşı müdafiəsinin ABŞ üçün həyati 
əhəmiyyəti olan ölkələrə borc olaraq və ya icarə qaydası ilə silah və 
ya hərbi material verilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu, əslində ABŞ-ın öz 
təhlükəsizliyini müharibədə  iştirak edən ölkələrin səyi ilə  təmin 
etmək istədiyini göstərirdi. Lend-liz üzrə kömək alan dövlətlər ABŞ 
hökuməti ilə sazişlər imzalayırdı. Bu sazişlərə  əsasən həmin 
dövlətlərə göndərilən və müharibə vaxtı  məhv edilmiş, itirilmiş, 
yaxud işlədilmiş maşınların, müxtəlif hərbi texnikanın, silahın və sair 
predmetlərin haqqı müharibə qurtardıqdan sonra ödənilməli deyildi. 
Müharibədən sonra salamat qalmış  və mülki istehlak üçün istifadə 
edilə biləcək malların və materialların haqqını Amerikanın verdiyi 
uzunmüddətli kredit əsasında tamamilə, yaxul, qismən ödəmək 
nəzərdə tutulurdu. Hərbi materialların qaytarılmasını ABŞ  tələb edə 
blərdi.  Əslində bu qanun ABŞ-ın «ox dövlətlərinə» qarşı elan 
edilməmiş müharibəsi demək idi. Qanun elə həmin gün İngiltərə və 
Yunanıstana tətbiq edildi. 
1941-ci il iyunun 22-də Almaniya SSRİ-yə hücum etdikdən iki 
gün sonra iyunun 24-də Ruzvelt sovet hökumətinə kömək 
göstərməyə hazır olduğunu bildirdi. ABŞ hökumətinin 1941-ci il 
iyunun 23-dəki bəyanatında deyilirdi ki, «Hitlerizm əleyhinə  hər 
hansı mübarizə onun mənşəyindən asılı olmayaraq, indiki alman 
rəhbərlərinin sonunu sürətləndirir. Hitler orduları bu gün Amerika 
qitəsi üçün başlıca təhlükədir». SSRİ-yə Almaniyanın hücumundan 
iki gün sonra ABŞ-ın ictimai rəyi öyrənən institutunun keçirdiyi 
sorğu zamanı əhalinin 72%-i Rusiyanın, 4%-i isə Almaniyanın qalib 
olmasını istədiyini bildirdi. Lakin ABŞ SSRİ-yə kömək etməzdən 
əvvəl bir neçə ay müddətində «Rusiyanın müqavimət göstərmək 
qabiliyyətinin» necə olduğunu özü üçün aydınlaşdırmış, bundan 
sonra isə öz mövqeyini müəyyənləşdirmişdir. 1941-ci ilin iyulun 
axırlarında Stalinlə Hopkinsin danışıqlarında müəyyən edildi ki, Qızıl 
Ordunun  ən çox ehtiyacı olan şeylər – zenit topları, iri kalibrli 
pulemyotlar, tüfənglər, yüksək oktanlı aviasiya benzini və  təyyarə 
istehsalı üçün lazım olan alüminiumdur. ABŞ    əslində bu malları 
SSRİ-yə tez göndərməyə çalışmırdı. ABŞ-ın keçmiş xarici işlər naziri 
İkes yazırdı ki, ABŞ  rəhbərliyi çalışırdı ki, «ruslar özlərinin bütün 

---