ŞӘMİsтan nәZİRLİ

olmadığına şübhə yeri qalmır. O yazır ki, əleyhimə kifayət qədər material 
olmamasına görə məni Bakı “ÇK” - sına, məşhur cəllad Pankratovun birbaşa 
pəncəsi altına göndərdilər. Bədbəxtlikdən gəlişim Azərbaycanın bütün ərazisini 
üsyanların bürüdüyü bir dövrə təsadüf edirdi (1920-ci ilin may-iyun aylarında 
Azərbaycanın ayrı-ayrı qəzalarında-Gəncə, Şuşa, Qazax, Şəki və Zaqatalada 
bolşevik işğalına qarşı guclü üsyanlar başlanmışdı Ş.N.).  Buna görə hərbi 
məktəb yoldaşlarımın hamısı, ən kiçik zabit rütbəsindən tutmuş hərbi nazirə qədər 
general Səməd bəy Mehmandarov öz qərargahı ilə burada, “ÇK”-da idi. Bizə tətbiq 
edilən bütün işgəncə və təhqirləri burada sadalamayacağam. Təkcə onu qeyd edim 
ki, hamımızın hörmət etdiyimiz ağsaqqal hərbi nazirə ayaq yolunu təmizləmək 
tapşırılanda biz, gənc zabitlər onun əvəzinə bu işi görməg üçün irəli atıldıq. Lakin 
keçmiş polis əməkdaşı, erməni növbətçisi bizi kobudluqla kənar edərək: “Ayaq 
yolunu Mehmandarov təmizləməlidir, özü də saqqalı ilə” - deyə bağırdı... 
  
Görəsən bu sətirləri arvadı erməni olan, ya da “ermənilərlə dost olaq,” - 
deyən azərbaycanlı oxuya bilsə, hansı hissləri keçirərdi? 
 
1995-ci il. 
  
 
Polkovnik 
DANİYAL BƏY HƏLLƏCOV 
 
Ah, o qılıncları, o qalxanları, 
Sinəmin üstündən axan qanları, 
Nəsildən-nəsilə verdim yadigar, 
Üstü zər yazılı bir keçmişim var. 
 
Səməd VURĞUN 
  
İyirminci ildə şəhid olmuş bir milli ordu sərkərdəmizin sorağı ilə 1985-ci ilin 
noyabrında Tiflisə getdim. Sorağı mənə jurnalist dostum Seyfulla Cəfərli vermişdi. 
Polkovnik Daniyal bəy Abdulla oğlu Həlləcovun qızı Leyla xanımı evdə tapa 
bilmədim. O, Kutaisiyə hüzr yerinə getmişdi. İrena adlı mehriban bir qadın məni 
çox səmimi qəbul etdi. Elə ki, polkovnikin adını çəkdim, bütün müsahiblərimdə 
olduğu kimi onu da bərk təəccüb hissi bürüdü. Mən onu çox yaxşı başa düşürdüm. 
Yarım əsrdən çox keçən bir müddətdə birdən-birə bolşeviklərə qarşı vuruşmuş 
sərkərdənin ömür yolu ilə maraqlanmaq əlbəttə, hamını təəcübləndirə bilərdi. 
  
Özü də 1985-ci ildə, hər dəfə çar və musavat generallarının uzaq, ya da 
yaxın qohumlarını axtarıb tapanda belə  təəccübləri çox görmüşdüm. 
İrena xanımı şübhələrdən qurtarmaq üçün “Seyfullanın dostuyam”, - dedim, 
- “Qohumunuzun Sizə salamı var, ünvanınızı da ondan almışam...” Onda İrena 
xanım sevincindən bilmədi məni harda oturtsun. 
Bayaqkı təəccübünə və şübhəsinə görə zadəgan xanımlarına məxsus 
incəliklə  dönə-dönə üzrxahlıq etdi. Uzun illər keçməsinə baxmayaraq,    

---

danışığında, davranışında bəy və zadəgan nəslinə məxsus yaxşı nə varsa, bu 
səmimi xanım  özündə saxlaya  bilib. Belə saf keyfiyyətləri  hələ də yaşadan  ana 
və bacılarımızı görəndə, istər-istəməz adam hədsiz qurur hissi keçirir. Sevinirsən 
ki, bu saf bulağın gözü hələ tutulmayıb. Gələcək qızlarımıza onlar ülvi əxlaqı, 
gözəl və zərif davranışı ilə hələ çox şey verə bilərlər. 
Evdə polkovnikə məxsus nə qalmışdısa, İrena xanım səxavətlə mənə 
göstərdi. Üstəlik də eşidib-bildiklərini nəql etdi. Divardan asılan rəngli rəsm işinin 
də polkovnikə məxsus olduğunu fəxrlə bildirdi. 
Daniyal bəy Abdulla bəy oğlu 1876-cı ildə Balakəndə mülkədar ailəsində 
anadan olub. Ailəsində altı övlad böyüdən Abdulla bəy onların hamısına ali təhsil 
vermişdi. İki oğlu Qaraəli bəy və Murtuzəli bəy Peterburq Universitetinin hüqüq 
fakültəsini, Bəşir bəy isə həmin universitetinin Şərq dilləri və hüquq fakültələrini 
bitirmişdir. Ən kiçik Məhəmməd bəy Moskva Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının 
aqronomluq fakültəsini qurtarmışdır (sonralar Sosialist Əməyi Qəhramanı 
olmuşdur). Ailənin yeganə qızı Məryəm isə Tiflisdəki Müqəddəs Nina Qızlar 
İnstitutunun məzunu idi. 
Yalnız ailənin üçüncü oğlu özünün arzusu ilə hərb sənətini seçmişdi. 
Daniyal bəy Stavropoldakı ədadiyə (realnı) məktəbini bitirdikdən sonra bu qərara 
gəlmişdi. Sonra Peterburqdakı uçillik Mixaylov topçuluq məktəbində oxumuşdu. 
Artileriya məktəbini əla bitirən podporuçik Daniyal bəy Qars viləyətinin Cəlaus 
şəhərciyində yerləşən otuz doqquzuncu artileriya briqadasına xidmətə göndərildi. 
Bu briqadada on ildən çox xidmət edən Daniyal bəy ştabs-kapitan rütbəsinə qədər 
yüksələ bildi. Xidmətinin on ikinci ilində onu Tiflis quberniyasının Muxrovani 
şəhərindəki birinci artilleriya polkuna dəyişdilər. Bir az sonra həmin polk 
Qamboriyə köçürüldü. Cahan müharibəsindən yaralı qayıdan Daniyal bəy 1915-ci 
ildə uzunmüddətli müalicə məzuniyyətinə buraxılır. Dədə-baba vətəni Balakəndə 
yaşayır. Bununla da imperiya ordusunda xidmətini polkovnik rütbəsində başa 
vurur. 
1918-ci ildə Azərbaycan Milli Ordusu yaradılanda Müdafiə naziri general 
Səməd bəy Mehmandarovun şəxsi dəvəti ilə Gəncədə yaradılan korpusa komandir 
müavini təyin olunur. 
Axşam mehmanxanada İrena xanımdan aldığım qeydlərə bir daha göz 
gəzdirdim. Əlbəttə, onların azlığı məni məyus etdi. Nə vaxt qayıdacağı məlum 
olmayan Leyla xanımı gözləməyi qət etdim. Vaxt bolluğundan istifadə edib, Qori 
Seminariyasının arxivində araşdırmalar apardım. Həmsənət dostlarımla görüşüb 
Tiflisdə anadan olmuş general Firidun bəy Vəzirovun (1850/1925) heç olmasa bir 
qohumunu tapmaq, görüşmək istədim. General Vəzirov da 1919-20-ci illərdə milli 
ordumuzda xidmət edib. Hamı təəssüflə bildirdi ki, belə bir generalın adını ilk dəfə 
eşidir. 
Ötən əsrin əvvələrindən başlayaraq, bizim mütərəqqi fikirli ziyalılarımız 
Tiflisdə daha çox məskən salıblar. Ona görə də inqilaba qədərki ziyalılarımızın 
hansının ömür yoluna nəzər salırsansa, istər-istəməz Tiflislə bağlılığına rast 
gəlirsən. Təəssüf ki, belə görkəmli şəxsiyətlərimizin adları əbədiləşdirilmir. Olub-
qalan nişanələr isə bir yandan silinib itirilir. 

---