Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Haylardan fərqli olaraq, albanlar Arsaxın və Qafqaz Alba niyasının digər əyalətlərinin avtoxtonları idi. Tarixə görə, al ban qəbilələri Kürün hər iki sahilində yaşamışlar. A.Y.Krımski çox dəqiq qeyd etmişdir: «Strabon (XI, 7, I paraqraf) sağ sahil lə sol sahilin əhalisinin eyni qəbiləyə aid olduğunu bilirdi»25. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Kürün Albaniyadan keçməsini Strabon da (XI, I, 5; XI, III, 2; XI, IV, 2; XI, VIII, 3) açıq-aydın göstərir26. Alban dövləti təxminən eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə ya ranmışdır və alban əhalisi ilk dəfə o dövrün hadisələri ilə əla qədar xatırlanır27. Eramızın I əsrindən Albaniyada Arşakidlər sülaləsinin Parfiya nəsli hökmranlıq edirdi. Həm erməni, həm də alban tarixçiləri bu dövr barədə məlumat verərək yazırlar ki, Albaniyanın cənub sərhədləri Araz çayından keçirdi28, baş qa sözlə, Araz və Kür çayları arasındakı ərazi Alban dövləti nin tərkibinə daxil idi. Qarabağın tarixi torpaqları - Orxistena (Arsax), Savdeya, Otena, Araksenanın bir hissəsi məhz burada yerləşirdi. Erməni müəllifi Movses Xorenatsi, - onun məlumatlarını tarixçi Moisey Kalankatlı da təsdiq edir, - Parfiya hökmdarı Valarşakın (ehtimal ki, II Vononun oğlu I Vologez (eramızın 51/52-79/90-cı illəri) «geniş düzənliyi iki yerə bölən böyük Kür çayı boyunca uzanan nəhəng, şanlı, əhalisi çox olan şimal-şərq diyarında canişinlik yaradaraq adlı-sanlı, müdrik və ağıllı Aranı29 (təyin etmişdir)». Bir qədər aşağıda aydın olur ki, bu böyük və şanlı diyar Albaniyadır: «Sisakın işlərindən də xəbər tut, çünki bu böyük və şan-şöhrətli qəbilə barədə Bi rinci kitabda yazmağı unutmuşduq. Onlar Xnarakert30 adlanan Yerasx31 çayından dağlara tərəf olan hissəsi daxil olmaqla Al- van düzənliyinə varis olmuşlar. Ölkə isə mülayim xasiyyətinə görə «alu»32 sözündən götürülərək Alvaniya adlanırdı. Onun nəslindən olanlardan biri, adıçəkilən adlı-sanlı və qəhrəman Draya parfiyalı Valarşak tərəfindən minbaşı-canişin təyin edil 39
mişdi. Deyilənə görə, utilər qəbiləsi və qardmanlar, savdeylər və qarqarlar knyaziıqlari33 onun nəslindən əmələ gəlmişdir»34. Qeyd etmək lazımdır ki, bu etiraf Aran (Araz və Kür çay ları arasındakı ərazi) sakinlərini «daim yalan danışan alvan kişiləri»35 adlandıran albanofob Movses Xorenatsiyə məxsus dur. Adıçəkilən alban qəbilələrindən utilər, savdeylər şübhə siz, qarqarlar isə, demək olar ki, şübhəsiz Qarabağ zonasında məskunlaşmışdılar. Deməli, Arazın döngəsindən tutmuş Ağsta- fayadək Kürün bütün sağ sahilində alban qəbilələri məskunlaş mışdı. Mənbələrdə Qarabağ bölgəsi qəbilələrinin alban mən şəli və bu ərazinin Alban dövlətinə məxsus olması qəti surətdə vurğulanır. Movses Xorenatsi Paytakaran əyalətinin əhalisinin də al ban olduğunu yazır. Çar Trdat gənc missioner, Vrtanesin oğlu Qriqorisi Sanatruk adlı birisinin müşayiəti ilə, ehtimal ki, yer li əhaliyə (Xorenatsi onları «barbarlar» adlandırır) xristianlığı qəbul etdirmək üçün oraya göndərmişdi. «Lakin Trdatın və fatı xəbəri gələndən sonra Sanatrukun özünün və daim fitnə- fəsadla məş-ğul olan alban kişilərinin hiyləsinə uyaraq barbar lar müqəddəsi Xəzər adlanan dənizin sahilləri yaxınlığındakı Vatnean düzənliyində atın dırnaqları altına qoyub öldürmüş dülər... Sanatruk isə taxt-taca sahib olaraq Paytakaran şəhərini zəbt etmiş və başqa xalqların köməyi ilə Ermənistanın bütün ərazisində hakimiyyəti ələ keçirməyə can atmışdı». Movses Xorenatsi Sanatruka Paytakaranı ələ keçirməkdə kömək etmiş «başqa xalqlar» deyəndə, şübhəsiz ki, boyun əyməyən yerli əhalini - «alvan kişiləri»ni nəzərdə tuturdu»36. Qafqaz Albaniyasını tədqiq edən nüfuzlu Qərb mütəxəssis lərindən biri, Oksford Universitetinin professoru Çarlz Douset yazırdı: «Katolikos Con və Tovma Arkruni Boqa əl-Qabirin 854-cü ildə götürdüyü əsirlər arasında üç alban knyazının - knyaz Xaçena Atrnersex, Smbatın oğlu knyaz Şaki SaxI və Ar- saxda Ktişa knyazı Esay Abu Musanın olmasını xatırlayırlar»37. 40
Bir ildən sonra alim yazmışdı: «Albaniyada Arsaxın qədim hissəsi olan Xaçen müstəqilliyini qoruyub saxlamışdı. Məlum dur ki, Mxitar həm də knyaz Vaxtanqın xahişi ilə qanunlar məcəlləsi tərtib etmişdi»38. Qafqazşünas V.F.Minorski yazırdı ki, indiki Azərbaycan SSR-in ərazisi təxminən qədim Qafqaz Albaniyasına uyğun gəlir39. Müstəqil Alban dövlətinin süqutundan sonra Azərbaycan coğrafi və siyasi anlayışının bir hissəsi olan Qarabağ Sacilər Azərbaycan dövlətinin, X əsrdə Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil idi, XI-XII əsrlərdə Şəddadilər dövlətinin, XII-XIII əsrlərdə Qarabağ Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin bir hissəsi olmuşdur. Sonralar o, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövlətlərinin tər kibinə, XVI-XVII əsrlərdə Qarabağ bəylərbəyi iyin i n tərkibində olan Qarabağ Səfəvilər türk dövlətinin tərkibinə daxil olmuş dur. Qarabağ XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağ xanlığının tərkib hissəsi olmuş və elə onun tərkibində də XIX əsrin əv vəllərində Rusiyaya birləşdirilmişdir. Azərbaycanın xristian abidələri erməni ruhanilərinin və on larla bağlı elmin saxtalaşdırma obyekti olmuşdur. Əsrlər boyu alban kilsəsi ilə mübarizə aparan erməni kilsəsi planlı şəkildə onu özünə tabe etməyə, sonralar isə ləğv etməyə çalışmışdır. Bu siyasətin bir hissəsi alban əlyazmalarının epiqrafikasının məhv edilməsi olmuşdur. Azərbaycanın xristian memarlıq abi dələrində XI əsrədək erməni epiqrafikası yoxdur (əgər müasir daşyonanlar işğal olunmuş ərazilərdə yeni «qədim» erməni yazıları oymağa macal tapmamışlarsa). Daha ilkin alban yazı ları 1836-cı ildə rus Sinodunun qərarı ilə alban kilsəsi erməni kilsəsinə tabe ediləndən sonra silinmişdir. XI əsrdən sonrakı dövrə aid ermənidilli epiqrafikanın və tarixi yazılı mənbələrin olması yazıların müəlliflərinin etnik deyil, yalnız konfessional mənsubiyyətindən xəbər verir. 1975-76-cı illərdə Ermənistanın rəsmi hakimiyyət orqanları Amasya-Qazançı 'yolunun tikintisi zamanı Amasya rayonunun 41
Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|