Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası

Ayağmun bəndi xana.
Kəsəydim tezcə səni,
Gəzəydim kəndi xana.
Xaçoy  (is.)  -   erməni.  -   Bu  xacoylar  elə  hər  vax  bizə  tüşm an 
oluflar, yenə də tüşmandılar.
X a f etməxY/xap  etməx' (f.)  -   süd  borc  verib-almaq.  -   Bu  A da 
məhləsində  mənsili  birdəfəlix'  düzəltmək  üçün  qonşular  südü  xap 
edillər.
Xafdan  (z.) -  birdən,  qəflətsn.  -  Xafdan elçilər töküldü  Şərifm  
qapısına, nə töküldü.
Xax  (is.)  -   xalq.  -   Xaxm  gözü  tərəzidi,  gərəhdir  elə  hərəkət 
edəsən, söra da peşman olmuyasan.
Xalı  (is.)  -   böyük  xalça.  -   Nənəmnən  bir  böyüx  xalı  qalıf, 
naxartana pul verdilər, vermədik, yediyardı.
Xalq arasmda belə bir ağı-bayatı da var:
Otaxda xalı bəlli,
Xalınm yeri bəlli.
Burda gəlin yatırdı,
Olmadı yeri bəlli.
Xalta  (is.)  -   itin  boğazma  bağlanan  boğazlıq.  Boğazhğm  
üstündə  dairəvi  olaraq  iti  mismarlar  olur.  -   İtdəmən  canavarrar 
boğuşanda xaltadakı iti mısmarrar canavan yaralıyır.
Xalxal  (is.)  -   yaylaqda  yaz,  yay  aylannda  qoyun,  at  və  m al- 
qaranın  saxlandığı  yer.  -   Öysüzün  xalxalmda  canavar  qounııan 
parçalıyıf.
1. Xalvar (say) -  xeyli. -  Onnarın bir xalvar uşaxları var.
2. Xalvar  (n.s.)  -   25  pud  (400  kq).  -   Dərmana  bir  xalvar  dən 
apardım, kin, üyüdəm.
Xamra  (is.)  -   xəmir  mayası.  -Çörəx'  xamırını  acıtmax  üçün 
ona xarrıra qatıllar.
Xama  (is.)  -   süd  tabağma  sərilən  südün  üzü.  -   Südü  dayaz  və 
gen qavda sərellər, söram da üzünü yığıllar, bu da olur xama.
Xamralı  (is.)  -   sacda  bişirilən  çörək.  -   Xamralı  təzə-təzə 
yiyiləndə yaxşıdır.
Xam  (sif.)  -   əkihnəmiş  yer.  -   Kərəntiçilər  xamlarda  piçin 
edillər.
Xam  gön  (is.)  -   aşılanmış  gön.  -  Xam  gönnən  çarıx  tikerdilər
(Q.).
Xamgənəx (f.) -  yaz  əkininə  başlanan  ilk gün. -  Əkinin birinci 
günü  öküzdər  də,  hodaxlar da, hətta məcgallar  da  xamlıyıllar,  söram 
alışırlar.
Xamotu.  (is.)-  xam  və  əkilməmiş  yerdə  bitən  güllü-çiçəkli  ot. 
Xamotu taasınnan gül-çiçək qoxusu gəlir.
Xan  (is.)  -   karvansara.  Gümrü  şəhərində  Tannverdi  oğlunun 
xam  vardı,  1970-ci  illərdə  türk  memarlığmı  əks  etdirən  bu 
karvansaram  ermənilər  söküf  yerində  avtovağzal  tikdilər. 
Xan 
adlanan bu  karvansaralar  Balkan  ölkələrində,  Türkiyədə,  Knmda  bu 
gün də qalmaqdadır.  Xanda mehmanxana,  dəvə,  at və digər minikləri 
saxlamaq üçün iri evlər olardı.
Belə bir xalq şeiri var.
Yol üstündə xan tikdirdin 
Sinəm üstə dam tikdirdin.
Xammbacı  (is.)  -   qaym  arvadına  edilən  müraciət.  -   Ay 
xanımbacı, gəl pendirin dələməsini tök torvuya.
Xapan  (is.) -  boş  oturmaq,  işsiz.  -   Böündə xapan oldux, bir iş 
görəmmədix'.
Xap  (z.) -  tamam.  -  Gülsənəm  qarı  sıxılmışdı,  doxdur dərman 
verənnən söra gözünü xap açdı.
Xapamax  (f.) -   qapamax.  -  Təndirin küfləsini  odu  səngiyəndə 
xapıyıllar kin,  tez soyumasın,  soyusa, çörəx'lər alaçiy olar.
Xapanmax  (f.)  -   boş-boşuna  evdə  oturmaq.  -   İş  olmadığına 
Veyis xapanıf evdə qalıf.
Xaral (is.) -  iri  kisə.  -  Arpa xarallan  çox ağmydı,  iki  nəfəmən 
qaldıramrnırdıx.
Xarazan  (is.)  -   kotanla  kotan  zəncirini  birləşdirən  ikitəkərii 
arabacıq.  -   Haqosa  düşən  təkər  böüJc,  o  biri  təkər  isə  xırda  olur. 
Kotamn  eşşəyinin başı, yanı tiri xarazanm üstdəld yəhərə qoulur.
Xarazan  yehəri  (is.)  -   xarazamn  üstündəld  əyri  dəmir.  -  
Xarazamn yəhəri sürtünməx'dən panllıyır.

---

Xarazan öküzdəri (is.) -  kotanm birinci cərgəsinə qoşulan ökiiz 
cütlüyü.  -  Xarazan öküzdəri əkində laf çox əziyyət çəkillər.
X ar  olmax  (f.)  -   biabır  olmaq.  -   E1  içində  xar  elədi,  bu  kişi 
bizi, Allah üzünü qara eləsin.
Xarı  (sif.)  -   çoxyeyən  adam.  -   Bu  Ağamalı  laf xandı,  öyün 
stalavoyda 2  canax yedi, üstünnən də dörd pivə işdi.
Xartax (sif) — saxta. -  U sda ki xartax oldu qov getsin.
Xartaxhx  (is.)  -   saxtakarlıq.  -   Xartaxlıx  elədiyinə  sədir 
anbardan işdən çıxanf.
1. X as  (sif ) -  yaxşı, əla. — Gəlinə bir qat xas, bir qat xam paltar 
gətirdilər.
2. Xas günü  (is.) -  həftənin II günü. -  Xas günü uşağı Öysüzün 
ocağına  apäracaxlar.
1.  Xaşa  (is.)  -   yoncayabənzər  ot  (qorunqa).  -   Xaşanın 
çiçəyinnən a n  çox bal gətirir, həmi də xaşanın balı daddı olur.
2.  Xaşa  (is.)  -   keçi tükündən  toxunan  iri  kisə  (qalm  kətəndən 
də tikilə bilər). -  Covan Cümşüd hazım ğa 4 xaşa yun verdi.
Xaşal  (sif.)  -   qamıyoğun.  -   Xaşal  Cəhəngir  nacaxhyannan 
söra xeyli caydaxlaşıf.
Xaşıl (is.) -  xəşil, yarmadan hazırlanrmş xörək. -  Qış aylannda 
xaşıl  pişirif  sanmsaxlı  qurutnan  yellər;  Xıdır  Elləzdə  də  xaşıl 
pişirillər.
Xaşlam a  (is.)  -  bozartma,  ət  soyutması.  Böün toyda  xaşdama 
verdilər. 
^
Xatırj (is.) -  arvad, qadm. -  Adam xatıgm xətrinə dəyməz.
Xatınbarmağı  (is.)  -   yabanı  bitki.  -   Xatınbarmağınm  özəyı 
souluf yeyilir.
Xeylax//xeyləm  (sif.)  -   xeyli.  -   Qurbanmxda  kətdə  xeyləm 
qoun kəsildi.
Xeyirri xıdır (is.) -  xeyirxah. -  Sən də bir xeyirri Xıdır dölsən.
Xeyrət  (is.)  -   ehsan.  -   M olla  Qəfərin  ilində  uşaxları  iri  mal 
kəsif kəndə xeyrət payladılar.
Xeyirxon  (sif.)  -   xeyirxah.  -   Usda  Qəmbərəli  çox  nə  qədər 
desən xeyirxon  adamıydı.
Xəbis  (sif.) -  paxıl. -  Əli çox xəbisdi.
Xəçirgət (is.) — təndirin üstündə qazanı saxlayan dəmir parçası.
-  Təndirin ağzma xəçirgəti qoursan kin,  qazan təndirə tüşməsin.
Xəcil  (sif.)  —  xəcalətli.  -   Qohumum  məni  xəcil  elədı, 
qonaxlann yanmda, A llah üzünü qara eləsin.
Xəfənəx' (is.) -  təngənəfəs. -  At xəfənəx' oluf, gedəmmir.
Xəfə  (sif)  -   hava  çatışmayan  yer.  -   Zirzəminin  havası  yaman 
xəfədi.
Xəkd  qoymax  (f.)  -   uzaqlaşmaq,  tərgitmək.  — Gəliıı küsməyini 
xəkə qoymalıdı.
Xəlbir  (is.)  -   taxılı  ələyən  əl  aləti.  -   Beş  çuval  buğduyıı 
xəlvirriyif dərm ana apardılar.
Xəmişdix  (is.) -  sakitlik.  -  Beycə çox xəmişdix'di.
X əp  etməx'  ( f)   -   birdəfəlik  çoxlu  yağ,  pendir,  şor  düzəltmək 
üçün  qonşulara verilən  borc  siid.  -   Qonşularla xəp  edirəm kin,  çoxlu 
mənsil düzəldim.
Xəsil -  göy taxıl.  Xəsil  şirin olduğuna görə quzular şirin yer.
Xərəx'  (sif.)  -  əkinin  arasmda  qalan  xam  yer.  -   Bu  Dahar 
traxtın sürəmmir ha, yeri pütün xərəy eliyif.
1.  Xərgə  (is.) -  qanşıq. -  Quzulaman danalar xərgə otduyur.
2.  Xərgə (sif.) -  nizamsız.  - Çox xərgə öydü Haxverdinin öyü.
Xəsim  (is.)  -   ortaq.  -   Piçin  vaxdı  bir  çoxu  öz  xəsimləriynən
işdiyillər.
Xəsərrət  (is.)  -   ziyan.  -   Beycə  canavarrar  Xurşudun 
qounnanna xəsərrət yetirif, üçünü yarahyıf, birini də apanf.
Xəşənəx'  (is.)  -   öskürək.  -   Uşağı  xəşənəx  tutuf,  heş  yaxşı 
olmur.
Xəşənəxli -  öksürəkli,  çorlu,  xəstə.  -  Xəşənəxli  Santel öysürə- 
öysürə burda hərrənirdi.
Xıbar/m var (is.)  -  kiçik daş  qınqlan. -  Əvin hörgüsündə xıbar 
da çox lazım olor (E.X.B.).
Xıdır  E lh z   (is.) 
- 
dini-mifoloji  mərasim.  Xıdır  Elləz
mərasimini  Novruza  bir  ay  qalmış  icra  edirlər.  Bunun  üçün  qo'/ut 
hazırlayır,  yarma  xəşılı  bişirirlər.  Sünnü  təriqətindən  olanlar  bu 
mərasimə  Xıdır  Nəbi  deyirlər:  -  Xıdır  Elləzə  10  gün  qalıf,  elə  ona 
yörə də boran əsir.

---